Κατίνα Παπά, «Ο Επιθεωρητής»

Emily Shanks, New Girl at School, 1892

«Ο Επιθεωρητής!» είπε μια σιγανή φωνή και δεκατέσσερα κεφάλια καθηγητών γύρισαν κατά την πόρτα.

Η πόρτα άνοιξε απότομα και ο επιθεωρητής μπήκε βιαστικός, σκυφτός και πήγε κατευθείαν στη θέση του Γυμνασιάρχη.

Όλοι ορθοί σε στάση προσοχής. Τράβηξε την καρέκλα του Γυμνασιάρχη, γιατί αυτή ήτανε η πολυτελέστερη. «Καλημέρα σας κύριοι!» και κάθισε.

Σήκωσε τα μάτια του, χωρίς να σηκώσει και το κεφάλι και κοίταξε κυκλικά. Είδε πως αρκετές καθηγήτριες ήτανε παρούσες: «… διότι το αρσενικόν είναι επικρατέστερον», συνέχισε με φανερή βιάση να φανεί ευγενικός.

«Τουλάχιστον στη Γραμματική» είπε μια παιγνιδιάρα φωνή.

Η φωνή έρχονταν από την αριστερή άκρη του τραπεζιού. Ο Επιθεωρητής γύρισε αμέσως κατά το μέρος της φωνής και τα μάτια του, μικρά μαύρα μάτια, που τα μισοσκέπαζαν πυκνά κατάμαυρα φρύδια, που έπεφταν αχτένιστα απάνω στα βλέφαρα, άστραψαν περίεργα. Το στενό μέτωπο διπλώθηκε σε τέσσερις βαθιές ρυτίδες, που το στένευαν ακόμη περσότερο και έσυραν τα μαλλιαρά φρύδια κατά πάνω, ώσπου οι άκρες τους ακούμπησαν στις ρίζες των μαλλιών, που ορθώνονταν τραχιά και αλύγιστα, κομμένα τετράγωνα, σα βούρτσα καλής ποιότητας, από αληθινή αλογότριχα.

- Ουχί μόνον εν τη Γραμματική αλλά και εν τη ζωή ως πανταχού! κυρία μου, πώς λέγεσθε;

Ήξερε πολύ καλά, πώς λέγεται η καθηγήτρια.

- «Ηλιάδου», απάντησε πρόθυμα η φωνή.

-Πολύ καλά! θα σας έχομεν υπ’ όψιν μας κυρία Ηλιάδου!

- Δεν είχα καμιά πρόθεση να σας θίξω κ. Γενικέ, είπε η φωνή με ησυχία.

- Να με θίξεις… αυθαδεστάτη! συ! συ! να θίξεις εμέ;» και άπλωσε με τόση ορμή το χέρι του κατά το μέρος της, με τον πελώριο δείχτη του κατ’ επάνω της, που ο θεολόγος, που στέκονταν δεξιά του παραμέρισε ταραγμένος.

«Συ! συ!» εφώναξε έξαλλος κουνώντας απειλητικά το χέρι του, «συ να θίξεις εμέ;» και έκαμψε το τεντωμένο μπράτσο, ακουμπώντας με την ίδια ορμή το δείχτη στο κέντρο του στέρνου του, που ανεβοκατέβαινε αναστατωμένο από τη σύγχυση.

Η καθηγήτρια έμεινε άναυδη.

Οι άλλοι εστέκονταν ορθοί μη τολμώντας να κοιτάξουν ο ένας τον άλλον.

- «Κύριε Επιθεωρητά!» διέκοψε την τρομερή σιωπή ο Γυμνασιάρχης· «… προφανώς πρόκειται περί παρεξηγήσεως· η κυρία καθηγήτρια εκ των καλυτέρων του Γυμνασίου μας» – κατάπιε κάπως παρατεταμένα, όπως ακριβώς συνήθιζε να κάνει κάθε, που δίνοντας τόπο στην οργή, αναγκάζονταν να πει κάτι, που ο ίδιος δεν επίστευε – «εκ των καλυτέρων του Γυμνασίου μας… προφανώς δεν ηννόει αυτό, το οποίον σεις αντελήφθητε, βεβαίως ηστόχησεν ομιλήσασα απροκλήτως εις στιγμήν καθ’ όλα ακατάλληλον· δια τούτο εκφράζων αναμφιβόλως και την επιθυμίαν των παρισταμένων συναδέλφων σάς παρακαλώ θερμώς, κ. Επιθεωρητά, όπως την συγχωρήσητε».

Ο Επιθεωρητής, που στο μεταξύ είχε κάπως συνέλθει και ταχτοποιούσε το μανικέτι του, που είχε ξεπεταχτεί από το τράνταγμα του χεριού του, θεώρησε ικανοποιητικά τα λόγια του Γυμνασιάρχη και δήλωσε με πολλή συγκατάβαση πως το «επεισόδιο θεωρείται λήξαν», υπέδειξε στους μαθητές, που ήτανε ακόμα ορθοί να καθίσουν και ζήτησε αμέσως να εξετάσει τα βιβλία της ύλης.

Όλα τα χέρια προθυμοποιήθηκαν να τα περιμαζέψουν από τις άκρες του τραπεζιού και να τα στοιβάξουν «ευσεβεστάτως» μπροστά στον κ. Επιθεωρητή, αλλά την ίδια στιγμή χτύπησε το κουδούνι.

Ο Επιθεωρητής σήκωσε πάλι τα μάτια, χωρίς να σηκώσει και το κεφάλι και κοίταξε κυκλικά όλους.

«Τις εξ υμών, κύριοι καθηγηταί έχει μάθημα;»

«Εγώ!» ακούστηκαν διάφορες φωνές σε διάφορους τόνους.

«Σεις τι μάθημα έχετε, κύριε Αστρίδη;» ρώτησε τον απέναντί του φιλόλογο.

- Νέα Ελληνικά, κ. Επιθεωρητά!

Ο Επιθεωρητής εμόρφασε δυσαρεστημένος.

Τα «Νέα Ελληνικά» δεν ήτανε μάθημα! απορούσε πώς εισήχθησαν εις τα Γυμνάσια. «Σεις κ. καθηγητά τι φρονείτε;»

Ο κ. Αστρίδης ήτανε της ίδιας ακριβώς γνώμης, γι’ αυτό στην ώρα των Νέων Ελληνικών προτιμούσε να κάνει οτιδήποτε άλλο εκτός από Νέα. Ήτανε ο Ελληνιστής της Ε’ β’. Είχε παραλάβει το Τμήμα του από την Τρίτη Γυμνασίου και στα τρία αυτά χρόνια η τάξη του την ώρα των Νέων Ελληνικών είχε ασκηθεί με επιμέλεια στους κανόνες της αρχαίας αττικής διαλέκτου· «άλλωστε είναι και το μόνον που παραμένει και εις τον μετέπειτα βίον· όλα λησμονούνται, οι κανόνες παραμένουσιν! Τα «Νέα Ελληνικά» προς τι; εις τι θα ηδύνατο να ωφελήσει τας μαθητρίας η ανάγνωσις και η ανάλυσις ασημάντων τινών διηγημάτων και ακατανοήτων στίχων, νεοτέρων ποιητών και πεζογράφων; αλλά υπάρχουσι πράγματι τοιούτοι;» Ο κ. Αστρίδης πολύ αμφέβαλλε. «Πλην σελίδων τινών του Παγανέλλη και ελαχίστων ποιημάτων του Ραγκαβή, του Παράσχου και των Σούτσων, ουδέν άλλο άξιον λόγου ηυτύχησε να αναγνώσει, τουλάχιστον ο ίδιος».

«Η λοιπή άλλωστε λεγομένη Νεοελληνική Φιλολογία», πρόσθεσε ο Γυμνασιάρχης, «είναι γεγραμμένη εις τοιαύτην γλώσσαν, ώστε καυχώμαι ότι επί τριακονταετίαν δεν ήγγισα νεότερόν τι βιβλίον, πλην εννοείται των διδακτικών· ο κ. Αστρίδης έχει απολύτως δίκαιον· δεν υπάρχουσι νεότεροι λογοτέχναι!»

«Ξεχνάτε τον Παπαδιαμάντη, τον Καρκαβίτσα, το Θεοτόκη, τον Ξενόπουλο· τον Καζαντζάκη, το Σολωμό, τον Παλαμά, το Γρυπάρη, το Χατζόπουλο, το Σικελιανό, το Μαλακάση», είπε σχεδόν απνευστί ο καθηγητής της Έκτης βήτα, αλλά δεν τον άφησε ο Επιθεωρητής να συνεχίσει.

«Διακόψατε τον κ. Γυμνασιάρχη, κ. Λυμπερίου!» είπε αυστηρά.

«Και ακριβώς κ. Επιθεωρητά, περί Παλαμά ήθελον να είπω και εγώ», συνέχισε ο Γυμνασιάρχης. «Γίνεται τόσος λόγος περί αυτού και εν τούτοις πλείστοι όσοι, ως μανθάνω παρ’ αξιοπίστων, οίτινες είχον την υπομονήν να αναγνώσωσι τούτον, διότι εγώ, ομολογώ ότι ουδέποτε απεπειράθην τοιούτον τι, λέγουσιν ότι ο ποιητής ούτος είναι ακατανόητος και όστις ισχυρίζεται ότι εννοεί τον Παλαμά» – εκοίταξε ειδικά ορισμένους καθηγητές και καθηγήτριες – «είναι μωρός! Υπάρχουσι βεβαίως και παλαιότεροί τινες· θα έλεγον ο Σολωμός…»

«Νοθογέννητος, μέθυσος, παρ’ αξίαν ονομασθείς εθνικός ποιητής! εδιδάχθημεν περί αυτού εις το Πανεπιστήμιον παρά του μακαρίτου καθηγητού μας», είπε με προθυμία ο κ. Αστρίδης.

«Και από τι πέθανε ο καθηγητής σας κ. Αστρίδη»; ρώτησε μια καθηγήτρια.

«Θα έπρεπε από συγκοπή γι’ αυτά που ξεστόμισε!», απάντησε μια άλλη αγαναχτισμένη.

Όλοι γύρισαν κατά το μέρος τους κατάπληκτοι.

- «Αι δύο αυταί καθηγήτριαι, συνηθίζουσι πάντοτε, κ. Επιθεωρητά, να αστεΐζονται» έσπευσε να πει χαμογελαστός ο Γυμνασιάρχης από τρόμο μη γίνει κι άλλο επεισόδιο.

«Αυτή όμως τη φορά, κ. Γυμνασιάρχη, μιλούμε σοβαρά», είπε η δεύτερη φωνή «και απορούμε πώς δεν έπαθε το ίδιο και ο κ. Αστρίδης, που τόλμησε να επαναλάβει τέτοια ασέβεια.»

Ο Αστρίδης την εκοίταξε με μίσος.

«Προσέχετε, κυρίαι μου, διότι θίγετε το Πανεπιστήμιον», είπε ο Γυμνασιάρχης αγανακτισμένος και κατακόκκινος, έτοιμος να πάθει συμφόρηση.

- Και τι σχέση έχει το Πανεπιστήμιο με την ακαλαισθησία και τη μωρία μερικών καθηγητών; Η ορθοφροσύνη, κύριε Γυμνασιάρχη, δεν έγινε δυστυχώς ακόμα κοινή ιδιότητα των ανθρώπων και οι καθηγηταί του Πανεπιστημίου είναι και αυτοί φευ! άνθρωποι!...

Τι φοβερή σκηνή θα ακολουθούσε, αν δεν ήτανε παρών ο Επιθεωρητής!

Οι καθηγηταί καταταραγμένοι κοίταξαν τον κ. Επιθεωρητή.

Ο Επιθεωρητής ούτε κοίταξε κατά το μέρος της, μόνο η φυσιογνωμία του πήρε μια σκληρή και χαιρέκακη έκφραση· ήξερε αυτός, πως θα την τιμωρούσε παραδειγματικά, χωρίς να εκτεθεί.

- Την ενδιαφέρουσαν αυτήν συζήτησιν θα την συνεχίσωμεν άλλοτε, κύριοι! Τι μάθημα έχετε, κύριε Θερμίδη;

- Τριγωνομετρίαν εις την Ε’ β’.

- Σεις, κ. Επισκόπουλε;

- Λατινικά εις την Ε’ α’.

- Α, μάλιστα! υπέροχον μάθημα! Καθαρώς φιλολογικόν. Τρίτον ή Δ’ κατά Κατιλίνα;

- Τρίτον κ. Γενικέ.

- Θα ευρίσκεσθε βεβαίως περί το τέλος.

- Όχι ακόμα, κ. Επιθεωρητά.

- Πολύ εβραδύνατε! να κινηθείτε, να κινηθείτε, ταχύτερον, κ. καθηγητά!

«Σεις, δις Πελέκη;» ρώτησε την καθηγήτρια με τα κοντά μαλλιά και την ήσυχη έκφραση, τη γεμάτη αυτοπεποίθηση.

- Ιστορία εις το Α’ α’, κ. Επιθεωρητά.

- Εις ποίον σημείον ευρίσκεσθε;

- Εις την κάθοδον των Δωριέων.

- Ωραία! Θα έλθω εις το μάθημά σας. Πηγαίνομεν κύριοι!

Και σηκώθηκε πρώτος. Σηκώθηκαν όλοι και περίμεναν να περάσει ο κ. Επιθεωρητής. Τι ατυχία, να βρεθεί στην άκρη του τραπεζιού ακριβώς μπροστά του η καθηγήτρια των Γαλλικών, ακριβώς αυτή, που ενδιαφέρθηκε να μάθει από τι πέθανε ο καθηγητής του κ. Αστρίδη.

- Σεις, δις Σαριδάκη, δεν έχετε μάθημα;

- Έχω, κ. Επιθεωρητά.

- Και διατί το απεκρύψατε;

Η καθηγήτρια των Γαλλικών απόρεσε.

- Δεν το απέκρυψα κ. Επιθεωρητά. Δεν με ερωτήσατε.

- Πώς; και δεν ηκούσατε την γενικήν προς όλους ερώτησιν;

«Την ήκουσα, αλλά δεν ενόμισα ότι έπρεπε να απαντήσω εν χορώ», είπε και χαμογέλασε από αμηχανία.

Ο Επιθεωρητής δεν κρατήθηκε.

«Απεκρύψατε την αλήθειαν και τολμάτε να γελάτε;» και χτύπησε με τη γροθιά του το τραπέζι με τέτοια δύναμη, που τα μελανοδοχεία τινάχτηκαν ψηλά και γέμισαν την πράσινη τσόχα του τραπεζιού με μελάνια.

Η υποδιευθύντρια κοίταξε περίλυπη τη ζημιά.

Ακριβώς σήμερα είχε γεμίσει όλα τα μελανοδοχεία, υποχωρώντας επιτέλους στην γκρίνια των συναδέλφων, που δεν μπορούσαν πια να γράψουν την ύλη τους με τα κατακάθια του μελανιού.

«Απεκρύψατε την αλήθεια, με άλλους λόγους εψεύσθητε, κ. Καθηγήτρια…» ξανάπε αγριότερα ο Επιθεωρητής, «εψεύσθητε και σας καλώ εις απολογίαν!»

Και χτύπησε ακόμα δυνατότερα τη γροθιά του στο τραπέζι. Καταταραγμένος προχώρησε κατά την πόρτα.

«Περάστε!» είπε ασθμαίνοντας στην Πελέκη.

Εκείνη δίστασε. «Να περάσει;» άκουσε τάχα καλά; ή θα συνέβαινε και τρίτο επεισόδιο.

«Περάστε!» ξανάπε ο επιθεωρητής κι αυτή συμμορφώθηκε.

Οι καθηγηταί βγήκαν ένας ένας πίσω από τον Επιθεωρητή.

Στο γραφείο έμεινε μόνο ο Γυμνασιάρχης, η υποδιευθύντρια και η καθηγήτρια των Γαλλικών. Είχε ταραχτεί τόσο πολύ, που της ήταν αδύνατο να μπει στην τάξη της. Έπεσε απάνω σε μα καρέκλα απελπισμένη.

Είναι φοβερό να σε καλεί σε απολογία ο Επιθεωρητής. Είτε δίκαια το κάνει είτε άδικα, αυτό σε ζημιώνει επαγγελματικά και βαραίνει σε όλη σου τη ζωή. Τρέχα γύρευε τώρα να βρεις το δίκιο σου.

Στο δημόσιο βίο ο υπάλληλος είναι τόσο αδύναμος και ανυπεράσπιστος, που ο ίδιος ο Γυμνασιάρχης τη λυπήθηκε και αποφάσισε να τη βοηθήσει.

«Είναι αλήθεια πως δεν το άξιζε· ήτανε Κρητικιά, βενιζελική και δημοτικίστρια· λένε, μάλιστα, πως αριστέριζε κιόλας· ο ίδιος δεν το είχε εξακριβώσει, όμως δεν υπάρχει αμφιβολία πως έτσι θα ήτανε· τι περιμένεις από δημοτικιστάς!»

Γενικά είχε όλες εκείνες τις ιδιότητες, που κάνουν έναν εκπαιδευτικό αποκρουστικό, αξιομίσητο και οριστικά «στάσιμο».

«Αλλά έλα που η καθηγήτρια των Γαλλικών του ήρεσεν ιδιαιτέρως!»

Εκοίταξε την υποδιευθύντρια με αποτροπιασμό. «Τι ιδέα να ορίζεται ως υποδιευθύντρια η αρχαιοτέρα των φιλολόγων!... η καρακάξα! πόσες ευκαιρίες δεν του είχε καταστρέψει!»

Έσκυψε τα μάτια του στα χαρτιά του και κοκκίνισε.

«Ας είναι! τελευταίως εγίνετο μεγάλη κίνησις μεταξύ των Γυμνασιαρχών, όπως ορίζονται ως υποδιευθύντριαι αι νεότεραι των φιλολόγων· η υποδιευθύντρια απαιτεί πολύν κόπον· τι να κάμωσι και αι δυστυχείς αρχαιότεραι καταβεβλημέναι, όπως είναι εκ της πολυώρου και πολυετούς διδασκαλίας!»

Ξανακοίταξε την υποδιευθύντρια σκυμμένη στα βιβλία της.

«Είναι αληθές ότι εξετέλει μετά πολλής ευσυνειδησίας το καθήκον της».

Τα μάτια του έπεσαν άθελα στο σκυμμένο κεφάλι με τα ίσια σταχτερά μαλλιά, το μέτωπό της το γεμάτο φροντίδες· το στόμα της με τις δυο βαθιές ρυτίδες στις άκρες του και τα χέρια της, που έτρεμαν λαφριά, καθώς έγραφε. Ήξερε ότι η κούραση, που έδειχνε το πρόσωπό της δεν ήτανε μόνο από την εργασία του σχολείου· στους αδύνατους ώμους της εσήκωνε ολόκληρη οικογένεια: ένα πατέρα αξιόλογο, μα παράλυτο, μια ηλικιωμένη μητέρα και μια αδελφή ανίκανη για κάθε εργασία.

Είχε και δυο αδελφούς, αλλά αυτοί παντρεύτηκαν νωρίς· έκαμαν δική τους οικογένεια και έπαψαν να βοηθούν το σπίτι. Έτσι, όλο το βάρος έπεσε σ’ αυτούς τους σκυμμένους ώμους, που κοίταζε τώρα χωρίς συμπάθεια: «έτερον εκάτερον!» δικαιολογήθηκε στον εαυτό του και γύρισε κατά την καθηγήτρια των Γαλλικών. Τα γαλανά μάτια του ακούμπησαν με απερίγραπτη γλύκα απάνου στα ξαναμμένα μάγουλα της καθηγήτριας και χάιδεψαν τα λαμπερά, νεανικά, μαύρα μαλλιά της.

«Τι ξεκούραση!» Αλλά τι έπαθε και ο νους του δεν ξεκολλούσε από μια εικόνα; Ο παράλυτος πατέρας ξαπλωμένος στην πολυθρόνα του μπροστά στην ανοιχτή μπαλκονόπορτα, που έβλεπε κατά την Ακρόπολη. Η μητέρα καθισμένη σε χαμηλή καρέκλα πλέκει τις βελόνες της με τα στεγνά της δάχτυλα, τα γεμάτα κόμπους· η αδελφή πηγαινοέρχεται αδιάφορα και η υποδιευθύντρια καθιστή στα πόδια του πατέρα της, του διαβάζει την εφημερίδα από το κύριο άρθρο, ως την τελευταία ρεκλάμα. Φαίνεται πως αυτή είναι η πιο ευτυχισμένη ώρα της υποδιευθύντριας. Κάπου κάπου σταματάει και χαϊδεύει τα άρρωστα πόδια του γέρου.

- Τώρα θα έπρεπε να ήσουν στο σπίτι σου, Ελένη, και όχι εδώ με μας!

«Οι προκομμένοι οι γιοι μου βιάστηκαν να παντρευτούνε,» στέναξε η μητέρα· «οι άντρες, βλέπεις, πρέπει να κάνουνε όλα τα κέφια τους αμέσως· δε γίνεται να περιμένουν. Ετούτη είναι η αδυναμία των γυναικώνε: να καταπίνουνε τις επιθυμίες τους και να καρτεράνε. Τι καρτεράνε;» Στέναξε κι έσκυψε να πιάσει τη θηλειά που ξεγλίστρησε από τη βελόνα της.

«Οι μεν άνδρες γεγόνασί μοι γυναίκες, αι δε γυναίκες άνδρες…», μουρμούρισε ο γέρος. «… συ έπρεπε να είχες παντρευτεί και όχι οι γιοι μου!»

Η υποδιευθύντρια χαμογέλασε.

«Δεν καταλαβαίνω, πατέρα, για ποιο λόγο θα έπρεπε τώρα να περιποιούμαι τους γονείς ενός άλλου και όχι τους δικούς μου!»

Άφησε την εφημερίδα και έτριψε απαλά τα άρρωστα πόδια του πατέρα της.

Αυτή η σκηνή γύριζε στο νου του Γυμνασιάρχη. Την είχε ζήσει ένα δειλινό, που πήγε για τυπική επίσκεψη στην υποδιευθύντρια.

Ήξερε, πως κάθε πρωί η υποδιευθύντρια, προτού να ’ρθει στο Γυμνάσιο έτρεχε στην κεντρική αγορά, ψώνιζε, έφερνε τα ψώνια σπίτι και όριζε τι θα μαγείρευαν για τον πατέρα και για τους άλλους. Ο άρρωστες έπρεπε να τρώει καλύτερα και επειδή ο μισθός της υποδιευθύντριας δεν αρκούσε για να τρώνε όλοι το ίδιο, έπρεπε να γίνονται δύο μαγειρέματα, αλλά σε τρόπο, που να μην το καταλάβει ο γέρος και αρνηθεί· έπρεπε λοιπόν να γίνονται διάφοροι συνδυασμοί και για όλα αυτά φρόντιζε η υποδιευθύντρια κάθε πρωί πριν έρθει στο Γυμνάσιο.

Κι ωστόσο στο Γυμνάσιο έφτανε πρώτη.

Ήξερε, πως χωρίς την εργασία της υποδιευθύντριας η οικογένεια θα ’μενε στο δρόμο· όμως αυτό δεν επηρέαζε καθόλου τις σχηματισμένες ιδέες του για τις γυναίκες και για τη θέση τους στην κοινωνία. «Προς τι εργάζεται η υποδιευθύντρια; δεν θα ήτο προτιμότερον και δι’ εαυτήν και δια τους άλλους – ελογάριαζε και τον εαυτό του – να είχε παραμείνει εις τον οίκον της, ακολουθούσα τον φυσικόν γυναικείον προορισμόν της; Αι γυναίκες είναι προορισμέναι δια τον οίκον!» συνεπέρανε σηκώνοντας επίσημα το κεφάλι, μισοκλείνοντας τα μάτια και βυθίζοντας το βλέμμα στο κενόν, όπως κάνουν συνήθως οι εμβριθείς άνδρες, όταν βγάζουν παρόμοια μνημειώδη συμπεράσματα. Μα το ποιος θα πλήρωνε το νοίκι «αυτού του οίκου» δεν απασχολούσε ούτε στιγμή το μυαλό του Γυμνασιάρχη το συνηθισμένο να εργάζεται θεωρητικά και «μονομερώς». «Έτερον εκάτερον».

Εκοίταξε την καθηγήτρια των Γαλλικών με λαιμαργία.

«Γυνή, η βασιλίς του οίκου!» επλατάγισε τη γλώσσα του στο πελώριο στόμα του. «Διατί η δυστυχής αυτή» – έριξε μια βιαστική ματιά οίκτου στην υποδιευθύντρια- «να εισέλθει εις τον δημόσιον βίον; και άπαξ παρέκλινε της φυσικής τροχιάς» – η παρέκκλιση της καθηγήτριας των Γαλλικών δεν τον ενοχλούσε καθόλου – «γιατί να γίνει υποδιευθύντρια και ακριβώς εις το ιδικόν του Γυμνάσιον; δεν υπήρχον άραγε και άλλα Γυμνάσια θηλέων εν Αθήναις;»

«Όχι! αι γυναίκες δεν ήσαν δια δημοσίαν υπηρεσίαν!» Τα μάτια του έπεσαν ανήσυχα στα μαλλιά της νέας καθηγήτριας. Ζαλίστηκε, δεν ήξερε τι ήθελε, ούτε τι έλεγε. Ένα κύμα θυμού ανέβηκε στο κεφάλι του και το φαλακρό του κρανίο εκοκκίνισε. Ο θυμός του σηκώθηκε εναντίον του εαυτού του, εναντίον της νέας καθηγήτριας, μα ξέσπασε εναντίον της υποδιευθύντριας: «Δια ποίον λόγον αι υποδιευθύντριαι έπρεπε να είναι διαρκώς εις το Γυμνάσιον;»

- Κυρία υποδιευθύντρια, δεν κάνεις μια βόλτα εις τους διαδρόμους; Ο κ. Γενικός είναι στο Α’ α’· για ρίξε μια ματιά, μη θορυβώσι μαθήτριαι εις τους διαδρόμους;

Η υποδιευθύντρια σηκώθηκε· περνώντας μπροστά του, τον κοίταξε πλάγια με το βλέμμα της κότας.

«Παλιόμουτρο! σε καταλάβαμε, αλλά δεν μπορούμε να κάνουμε κι αλλιώς!»

«Πραγματικώς, κ. Γυμνασιάρχα, πρέπει να ρίξω μια ματιά στους διαδρόμους» και κοίταξε τη νέα καθηγήτρια χωρίς συμπάθεια.

Στο απάνω πάτωμα ησυχία. Κάπου κάπου μια αγριεμένη φωνή: «Προσοχή!» κι ένα χτύπημα του ποδιού στο βάθρο της έδρας.

Κατέβηκε στο α’ πάτωμα· στην πόρτα της αυλής στέκονταν μια μαθήτρια της Β’ γ’ και έριχνε ψίχουλα σε τρία περιστέρια.

- Τι συμβαίνει, Φραγκιά; γιατί δεν είσαι στην τάξη σου;

Το κορίτσι κατέβασε το κεφάλι

- Μ’ έβγαλε έξω ο κ. Θερμίδης, είπε συγχυσμένο.

- Ο κ. Θερμίδης; φαντάζομαι τι θα ’κανες για να θυμώσει ο κ. Θερμίδης, που είναι τόσο επιεικής.

Το κορίτσι άρχισε να κλαίει. Δεν είχε κάμει απολύτως τίποτε και ούτε και θα την έβγαζε έξω ο κ. Θερμίδης, αν δεν το ζητούσε ο κ. Επιθεωρητής.

- Μα ο κ. Επιθεωρητής ήρθε στην τάξη σας;

- Όχι! αλλά καθώς περνούσε είδε στον πίνακά μας γραμμένη μια λέξη και έκαμε φασαρία· ρώτησε ποια την έγραψε και πρόσταξε να ’ρθει αμέσως να τη διορθώσει! Εγώ είχα γράψει στον πίνακα «άτακτες». Σηκώθηκα λοιπόν και τη διόρθωσα. Τότε αυτός έγινε έξω φρενών· με είπε «αμαθεστάτη» και παράγγειλε στον κ. Θερμίδη, που έμπαινε εκείνη τη στιγμή να με βγάλει έξω.

- Τι διόρθωση έκαμες;

Το κορίτσι κοίταξε την υποδιευθύντρια φοβισμένα.

- Έσβησα το κάπα και έγραψα χτ: άταχτες· αυτό δεν είναι το σωστό; Αφού είναι δυο ψιλά μαζί, το ένα δεν πρέπει να γίνει δασύ;

«Ναι, βεβαίως, είναι και αυτός ένας κανών· αλλά δεν εδιδάχθης, ότι οι ίδιοι κανόνες δεν ισχύουσι δι’ όλας τας εποχάς;»

Το κορίτσι την κοίταξε με απορία. Όχι, αυτό δεν το ήξερε· ο κανόνας είναι κανόνας! αλλά αφού το έλεγε η κ. υποδιευθύντρια δεν έπρεπε να αμφιβάλει. Άλλωστε της ήτανε και εντελώς αδιάφορο· σφόγγισε τα μάτια της και έψαξε στην τσέπη της για ψίχουλα.

«Το μάθημα διεξήχθη καλώς και δια της συμμετοχής πλείστων όσων μαθητριών, θα έλεγον όλης της τάξεως και τούτο ομολογώ ότι είναι άριστον· η προσφορά όμως του νέου, εγένετο κατά τρόπον παράδοξον: το νέον δεν προσεφέρθη υπό της καθηγητρίας ως είναι το κανονικόν· αλλ’ εξήχθη δι’ ερωτήσεων εκ των μαθητριών και μόνον εις τινα σημεία συνεπληρώθη υπ’ αυτής. Τούτο με εξένισεν. Υμάς;» Και εκοίταξε κυκλοτερώς τους καθηγητάς.

Οι περισσότεροι φιλόλογοι έδειξαν μεγάλη απορία και μόνο ο κ. Λυμπερίου εξήγησε με πολλές περιστροφές, για να μη δυσαρεστήσει τον κ. Επιθεωρητή και τους συναδέλφους του, πως ο τρόπος δεν ήτανε άστοχος.

Η Πελέκη άκουε σιωπηλή.

«Η γνώμη  μου είναι…» υψώθηκε μια καθαρή φωνή μόλις έπαψε ο κ. Λυμπερίου· «ότι ο τρόπος αυτός είναι άριστος!»

Οι καθηγηταί εγύρισαν κατά το μέρος της νέας καθηγήτριας έκπληκτοι.

«Καλέ τι της ήρθε!»

Η καθηγήτρια των Γαλλικών, που ήτανε φίλη της την εκοίταξε με τρόμο. Η νέα έρχονταν από τόπο ήμερο και πολιτισμένο· είχε πρωτοδιοριστεί σε Γυμνάσιο και δεν ήξερε ακόμα πώς συμπεριφέρονται οι εκπαιδευτικοί μεταξύ τους: ποτέ δε λένε τη γνώμη τους· και απέναντι προϊσταμένων δεν έχουνε γνώμη. Για ό,τι θα τραβούσε τώρα η νέα καθηγήτρια, αυτή θα ήτανε υπεύθυνη, που δεν την είχε κατατοπίσει.

«Η γνώμη σας! η γνώμη σας! η γνώμη σας!» είπε τρεις φορές με ειρωνεία ο Επιθεωρητής· «και τολμάτε να έχετε γνώμην; και ποία είσθε σεις, ήτις έχετε γνώμην!»

«Η φιλόλογος Γεωργή» απάντησε με ευγένεια η καθηγήτρια και κοίταξε κατάματα τον Επιθεωρητή.

Ο Επιθεωρητής, είτε γιατί εθεώρησε ανάξιό του να συζητεί με το ασήμαντο αυτό υποκείμενο είτε γιατί η γαλήνη που είχε η φωνή, η έκφραση και τα σοβαρά μάτια αυτού του υποκειμένου απλώθηκε και ίσαμε την ψυχή του, ησύχασε απότομα· τράβηξε με τα δυο του δάχτυλα το κολάρο του δεξιά και αριστερά, σαν για να το πλατύνει και χωρέσει ανετότερα ο λαιμός του και γύρισε προς την Πελέκη.

- Επιθυμώ να ακολουθείτε το εγχειρίδιον, κυρία καθηγήτρια, και αι μαθήτριαι να το αποστηθίζωσιν· είμαι υπέρ της αποστηθίσεως.

- Μου επιτρέπετε να σας ερωτήσω τι σκοπόν έχει η αποστήθιση;

- Γλωσσικόν! δια της αποστηθίσεως ολόκληροι εκφράσεις και γλωσσικοί τύποι παραμένουσιν εν τη μνήμη των μαθητριών και ούτως εθίζονται να εκφράζονται ορθώς και εις ευπρεπή γλώσσαν.

- Αλλά για το σκοπό αυτό έχουμε, κ. Επιθεωρητά, άλλα μαθήματα, καθαρά γλωσσικά, αν και δεν παραδέχομαι, πως η αποστήθιση γλωσσικών τύπων και εκφράσεων βοηθάει τη γλώσσα. Αυτοί οι τύποι μένουν στη μνήμη των παιδιών, αλλά ξεκάρφωτοι και δεν αφομοιώνονται με το λεχτικό το δικό τους· γιατί λοιπόν να χάνουμε πολύτιμο χρόνο και δύναμη, για μάταια πράγματα; άλλωστε ο σκοπός τους μαθήματος της ιστορίας δεν είναι γλωσσικός.

Egon Schiele, Double Portrait (Chief Inspector Heinrich Benesch and His Son Otto), 1913

Ο Επιθεωρητής εκοίταξε τους φιλολόγους έκπληκτος.

- «Μάταιον πράγμα ονομάζει η καθηγήτρια, την εκμάθησιν της ελληνικής γλώσσης!» απόρεσε ο Γυμνασιάρχης και οι καθηγηταί χαμογέλασαν με οίκτο για την καθηγήτρια.

«… σκοπός της ιστορίας είναι…»

«Δε θα μας διδάξετε, κυρία μου,» διέκοψε αυστηρά ο Επιθεωρητής· «σκοπός όλων των μαθημάτων είναι εις και μόνος: ο γλωσσικός! οι επιμέρους σκοποί είναι δευτερεύοντες· πρώτος και σπουδαιότατος ο γλωσσικός και ούτος επιτυγχάνεται μόνον δια της αποστηθίσεως. Αυτή είναι η γνώμη μου!» Και χτύπησε τη γροθιά του με δύναμη απάνω στο τραπέζι.

Πάλε τα μελανοδοχεία τινάχτηκαν ψηλά και πιτσίλησαν με μελάνια την πράσινη τσόχα του τραπεζιού.

«Αυτή είναι η γνώμη μου!» ξανάπε με έμφαση γυρίζοντας κατά την Πελέκη.

Το αίμα τής ανέβηκε στο κεφάλι.

«Να την κρατήσετε, κύριε Επιθεωρητά», είπε κι αυτή συγχυσμένη.

Ο Επιθεωρητής την κοίταξε κάμποσα λεπτά σιωπηλός· η σκληρή και χαιρέκακη έκφραση φάνηκε πάλι στο πρόσωπό του. Γιατί να συζητεί σε επικίνδυνα θέματα;

Είχε τον τρόπο να τιμωρεί χωρίς να εκτίθεται.

Ο επιστάτης του σχολείου μπήκε μ’ ένα δίσκο, με δυο καφέδες και γλυκό του κουταλιού και τον τοποθέτησε ανάμεσα στον Επιθεωρητή και το Γυμνασιάρχη.

- Τι θα ελέγατε δι’ ένα καφεδάκι κ. Επιθεωρητά;

- Πολύ ευχαρίστως! κ. Γυμνασιάρχα· θα είναι μια ευχάριστος ανάπαυλα.

- Σας εκουράσαμε σήμερον!

- Είμαι εθισμένος εις τα τοιαύτα και ουδόλως με επηρεάζουσιν.

Ο Θεολόγος με τα πολιτικά εμειδίασε: «αυτά έχει το υπούργημά σας κ. Γενικέ!»

«Πραγματικώς» είπε η κ. υποδιευθύντρια, που είχε εντωμεταξύ γυρίσει από την περιοδεία της στους διαδρόμους και κάθισε στα αριστερά του Γυμνασιάρχη. Έγινε σιωπή.

Ο Επιθεωρητής πήρε την κουταλιά το βύσινο και ήπιε το παγωμένο νερό.

- «Ύδωρ νεαρόν! επιτυχέστερον επίθετον δεν θα ηδύνατο να εύρει ο θείος Πίνδαρος δια το ζείδωρον ύδωρ» είπε ο Επιθεωρητής, χτυπώντας τη γλώσσα του ευχαριστημένος. Κοίταξε όλους. Ήτανε σύμφωνοι; Σύμφωνοι όλοι!

«Γι’ αυτό και ο λαός το προβίβασε σε ουσιαστικό» είπε η Γεωργή «και το διατήρησε ίσαμε σήμερα «νερό!» καμιά γλώσσα δεν έχει τόσο εκφραστική λέξη γι’ αυτό το υγρό δώρο του Θεού»

«Παρεφθαρμένον!» είπε με αηδία ο Αστρίδης «δεν έχει καμίαν πλέον σχέσιν με το αρχαίον «νεαρόν» του Πινδάρου.

«Έτερον εκάτερον» είπε ο Γυμνασιάρχης και χαμογέλασε· και τότε χαμογέλασαν όλοι.

Αγλαΐα Παπά, Προσωπογραφία της Κατίνας Παπά. Οικογενειακό αρχείο φωτογραφιών έργων τέχνης. Φωτογράφιση Γ. Κάρτερ.

Η Κατίνα Παπά γεννήθηκε στο χωριό Γιαννιτσάτες στη Βόρειο Ήπειρο. Ο πατέρας της, Γεώργιος Παπάς, ήταν δάσκαλος και είχε λάβει μέρος στην επανάσταση του Λάπα, το 1875. Τις μαθητικές της σπουδές τις έκανε στο Αρσάκειο και στο Γυμνάσιο της Κέρκυρας. Αποφοίτησε με άριστα και παίρνοντας το τιμητικό βραβείο «Ντάγκλας». Το 1915 γράφτηκε στη Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών. Το 1919, μετά το πτυχίο της διορίστηκε καθηγήτρια στην Κέρκυρα. Εκεί, με την Ειρήνη Δενδρινού και τον «Λογοτεχνικό Όμιλο», εξέδωσαν την Κερκυραϊκή Ανθολογία στην οποία συνεργάστηκαν γνωστοί συγγραφείς και ποιητές κι ανάμεσά τους ο Γρηγόριος Ξενόπουλος, ο Δημήτρης Καμπούρογλου κ.ά. Αργότερα, στην Αθήνα, φοίτησε για δυο χρόνια στη νεοϊδρυθείσα Παιδαγωγική Ακαδημία, έχοντας δασκάλους τον Αλέξανδρο Δελμούζο, τον Δημήτρη Γληνό και τον Μανόλη Τριανταφυλλίδη. Το 1930 πήρε κρατική υποτροφία και σπούδασε θεραπευτική παιδαγωγική στο πανεπιστήμιο της Βιέννης, στο πανεπιστήμιο του Μονάχου και στο πανεπιστήμιο του Βερολίνου. Στο Ζέμερινγκ της Αυστρίας παρακολουθεί τα μαθήματα του διάσημου ιδρυτή της Ατομικής Ψυχολογίας Άλφρεντ Άντλερ. Μετά την επιστροφή της στην Αθήνα εργάστηκε ως καθηγήτρια στο 6ο Γυμνάσιο θηλέων, όπου εφάρμοσε επιτυχώς, για πρώτη φορά στην Ελλάδα, τη θεραπευτική παιδαγωγική.

Στον χώρο της λογοτεχνίας εμφανίστηκε το 1935 με τη συλλογή διηγημάτων Στη συκαμιά από κάτω, η οποία βραβεύτηκε από την Ακαδημία Αθηνών. Η δεύτερη συλλογή της έχει τίτλο Αν άλλαζαν όλα. Κι αυτό το βιβλίο της απέσπασε ευνοϊκότατα σχόλια από κριτικούς. «Αλήθεια, σας ζηλεύω», της έγραψε ο Νίκος Καζαντζάκης. «Τι ζωντάνια, τι ευαισθησία και χάρη, τι ταύτιση σκοπού και πραγματοποίησης!».

Τη χρονιά που πέθανε η Κατίνα Παπά, το 1959, εκδόθηκε το αυτοβιογραφικό της μυθιστόρημα Σ’ ένα γυμνάσιο θηλέων. Τα κατάλοιπα των έργων της, το θεατρικό Ξένος, τα ποιήματά της, καθώς και τις πολλαπλές εκδόσεις των βιβλίων της, ανέλαβε και πραγματοποίησε το 1963 η αδελφή της, η ζωγράφος Αγλαΐα Παπά. Διηγήματά της μεταφράστηκαν και ανθολογήθηκαν στη Γερμανία. Το πεζογραφικό της έργο τοποθετείται στα πλαίσια της προσπάθειας της γενιάς του Τριάντα για ανανέωση του παραδοσιακού αφηγηματικού λόγου και απεμπλοκή από τις φόρμες της ηθογραφίας, με βασικά χαρακτηριστικά του τη βαθιά ψυχολογική προσέγγιση των χαρακτήρων, το λυρισμό, τη συναισθηματική φόρτιση της συγγραφέως, τη συμμετοχή της στα συναισθήματα των ηρώων της, το αυτοβιογραφικό στοιχείο, την αξιοσημείωτη ευλυγισία στην επεξεργασία της πλοκής και στη γλωσσική έκφραση. Για περισσότερα βιογραφικά στοιχεία της Κατίνας Παπά βλ. Μέλμπεργκ Μαργαρίτα. «Κατίνα Παπά», Η μεσοπολεμική πεζογραφία· Από τον πρώτο ως τον δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο (1914-1939)Ζ΄, σ.8-26. Αθήνα, Σοκόλης, 1993.

Σωτήρης Σαράκης, «Τα μάτια»

Random Human, The Eye of God

Ώστε λοιπόν

κι εσείς ακόμα με προδίδετε.

Ώστε λοιπόν κι εσείς ακόμα

–τα ίδια μου τα μάτια!–

με προδίδετε.

Μα θα ’πρεπε να το ’χα

καταλάβει από παιδί

τουλάχιστο εκείνη τη φορά

που μ’ έσπρωχνε ο δυνατός

βοριάς, που με παρέσερνε

μ’ έβγαζε απ’ το δρόμο μου κι ακόμα λίγο

κάτω θα μ’ έριχνε κι εγώ

καθόλου δεν τον έβλεπα· γιατί

να μην τον βλέπω τον αέρα;

Κι έπρεπε να περάσουν χρόνια

και χρόνια, και ν’ ακούσουμε όλα αυτά

τ’ αλλόκοτα για σωματίδια και μεγέθη

–ακούς, μεγέθη!– του μικρόκοσμου

για να το καταλάβουμε καλά

πώς είναι ο κόσμος, πώς τον βλέπουμε

πως είναι αλλιώς ο κόσμος, πως αλλιώς

τον βλέπουμε, αμυδρή

εικόνα αξιωνόμαστε του κόσμου

του κόσμου, λέω, αυτού που εντός του ζούμε.

Μα, πάλι, θα μου πεις

αυτό σε πείραξε, η εικόνα, θα μου πεις

και θα ’χεις δίκιο, ποια εικόνα

ποιος κόσμος που έτσι αναδυόμαστε

μένουμε έναν καιρό, χανόμαστε

–ερχόμαστε και φεύγουμε, όπως λέμε–

χωρίς να μάθουμε ποτέ

ποιος είναι, τι, αυτός ο κόσμος

πού βρισκόμαστε

ποια εικόνα θα μου πεις, και θα ’χεις

δίκιο, όμως κι αυτό

να σε προδίδουν, να σ’ αποκοιμίζουν

τα ίδια σου τα μάτια

αβάσταχτο.

Odilon Redon, Closed eyes, 1889

Από τη συλλογή «Στο σιδεράδικο της Λήμνου» (εκδ. Κουκκίδα, 2017)

Ανακαλύφθηκε απολίθωμα ζώου-Σερνόταν πριν από 550 εκατ. χρόνια. Ancient worm fossil rolls back origins of animal life

Η ανακάλυψη του απολιθώματος ενός ζώου, που θα έμοιαζε με διασταύρωση σαρανταποδαρούσας και σκουληκιού, καθώς και της απολιθωμένης διαδρομής που άφησε πίσω του πριν από 550 εκατομμύρια χρόνια, αποτελεί μια από τις παλαιότερες ενδείξεις αυτόνομης κινητικότητας και πολύπλοκης συμπεριφοράς στη Γη. Half-a-billion-year-old creature challenges theory that animals burst onto the scene in an abrupt event known as the Cambrian explosion. A fossil of Yilingia spiciformis and the track it left as it moved. Credit: Z. Chen et al./Nature

Η ανακάλυψη του απολιθώματος ενός ζώου, που θα έμοιαζε με διασταύρωση σαρανταποδαρούσας και σκουληκιού, καθώς και της απολιθωμένης διαδρομής που άφησε πίσω του πριν από 550 εκατομμύρια χρόνια, αποτελεί μια από τις παλαιότερες ενδείξεις αυτόνομης κινητικότητας και πολύπλοκης συμπεριφοράς στη Γη.

Μάλιστα, ορισμένοι επιστήμονες υποστηρίζουν ότι η ανακάλυψη μεταφέρει ακόμη πιο πίσω στο παρελθόν το ξεκίνημα των πρώτων κινούμενων ζώων, αρκετά εκατομμύρια χρόνια πριν την λεγόμενη «Κάμβρια έκρηξη» που άρχισε πριν 539 εκατομμύρια χρόνια.

Ανακάλυψη 35 απολιθωμάτων του ίδιου ζώου

Like modern animals, Y. spiciformis had a distinct front and back end: the fossil tapers towards the rear. Credit: Z. Chen et al./Nature

Οι ερευνητές από την Κίνα και τις ΗΠΑ, που έκαναν τη σχετική δημοσίευση στο περιοδικό «Nature», ανακάλυψαν σε πετρώματα ηλικίας 551 έως 539 εκατομμυρίων ετών κοντά στην κινεζική πόλη Γιλίνγκ το απολιθωμένο ίχνος που άφησε το σύρσιμο του ζώου σε έδαφος που κάποτε θα ήταν μαλακό, πιθανώς λασπώδης βυθός θάλασσας.

Συνολικά ανακαλύφθηκαν 35 απολιθώματα του ίδιου ζώου και 13 απολιθώματα των μονοπατιών του.

Η ανακάλυψη κρίνεται σημαντική από εξελικτική πλευρά, καθώς ρίχνει φως στις πρώιμες προσπάθειες των έμβιων οργανισμών να κινηθούν πάνω στην επιφάνεια του πλανήτη μας κατά την Εδιακρανική περίοδο (πριν 635 έως 539 εκατομμύρια χρόνια), η οποία προηγήθηκε την ζωικής «έκρηξης» της Κάμβριας περιόδου.

Το εν λόγω απολίθωμα θεωρείται η πιο πειστική ένδειξη μέχρι σήμερα για την πρώιμη κινητικότητα των ζώων, καθώς βρέθηκε για πρώτη φορά το σώμα του ίδιου του ζώου ως απολίθωμα, στο τέρμα της διαδρομής που άφησε πίσω του επίσης ως απολίθωμα (κάτι τρομερά σπάνιο).

«Η ανακάλυψη δείχνει ότι κινητικά ζώα είχαν ήδη εξελιχθεί πριν 550 εκατομμύρια χρόνια. Η κινητικότητα επέτρεψε στα ζώα να αφήσουν το αποτύπωμα τους στη Γη, κυριολεκτικά και μεταφορικά», δήλωσε ο επικεφαλής ερευνητής, ο κινεζικής καταγωγής καθηγητής γεωεπιστημών Σουχάι Σιάο του αμερικανικού Κολλεγίου Επιστημών Virginia Tech.

Animation of the 550-million-year-old animal Yilingia spiciformis and its locomotion trails. These fossils shed new light on the evolution of animal mobility and body segmentation. Credit: Dr. Zhe Chen at Nanjing Institute of Geology and Paleontology zhechen@nigpas.ac.cn.

Το ζώο, που ονομάσθηκε Yilingia spiciformis, είχε μήκος έως δέκα εκατοστά και πλάτος έως δυόμισι εκατοστά, ενώ το απολιθωμένο μονοπάτι που άφησε λίγο πριν το θάνατο του, είναι γύρω στο 60 εκατοστά.

Το ζώο εκτιμάται ότι ήταν ήδη αρκετά εξελιγμένο ανατομικά, με κεφάλι, κοιλιά, ουρά και περίπου 50 διακριτά τμήματα στο αμφίπλευρα συμμετρικό σώμα του, ενώ πιθανότατα διέθετε κεντρικό νευρικό σύστημα.

Οι παλαιοντολόγοι δεν έχουν προς το παρόν ιδέα στο πού θα πρέπει να κατατάξουν το ζώο στο εξελικτικό «δέντρο» των ζώων. Πιθανώς θα πρέπει να θεωρηθεί συγγενής και ίσως πρόδρομος των εντόμων και των καρκινοειδών (αστακών, γαρίδων κ.α.), που ανήκουν στα αρθρόποδα.

Τα ζώα ξεκίνησαν ως στατικοί οργανισμοί και αρχικά μάλλον έμοιαζαν με σύγχρονους σπόγγους της θάλασσας. Το πρώτο κινούμενο ζώο πιθανώς εμφανίσθηκε πριν 565 εκατομμύρια χρόνια και ίσως προχωρούσε σαν σαλιγκάρι στο βυθό.

Το πότε και πώς τα πρώτα ζώα απέκτησαν την ικανότητα να κινούνται με δική τους πρόθεση, αποτελεί ένα ανοιχτό ζήτημα για την επιστήμη.

Πηγές: https://www.nature.com/articles/d41586-019-02556-x - https://www.tovima.gr/2019/09/05/science/anakalyfthike-apolithoma-entomou-sernotan-prin-apo-550-ekat-xronia/

Πιθανή ανίχνευση μιας μαύρης τρύπας τόσο μεγάλης που δεν πρέπει να υπάρχει. Possible Detection of a Black Hole So Big It ‘Should Not Exist’

Μια μαύρη τρύπα, τόσο μεγάλη, που δεν θα έπρεπε καν να υπάρχει, ανακάλυψαν οι ερευνητές στο Ευρωπαϊκό Παρατηρητήριο Βαρύτητας! Είναι διπλάσια από το «φυσιολογικό» μέγεθος, με τους επιστήμονες να προσπαθούν να λύσουν το μυστήριο. A 100-solar-mass black hole would be roughly twice as massive as the theoretical limit. At stake are fundamental ideas about how black holes form — and a six-way bet. Olena Shmahalo/Quanta Magazine

Οι φυσικοί της μαύρης τρύπας συζητούν με ενθουσιασμό τις αναφορές ότι οι ανιχνευτές βαρύτητας LIGO και Virgo έλαβαν πρόσφατα το σήμα μιας απροσδόκητα τεράστιας μαύρης τρύπας, με μάζα που θεωρήθηκε φυσικά αδύνατη. Είναι διπλάσια από το «φυσιολογικό» μέγεθος, με τους επιστήμονες να προσπαθούν να λύσουν το μυστήριο. Συνήθως, η μάζα μιας μαύρης τρύπας είναι, περίπου, 100 φορές μεγαλύτερη από εκείνη του Ήλιου μας. Άρα, στη συγκεκριμένη περίπτωση έχουμε μια μαύρη τρύπα 200 φορές πιο μεγάλη.

Στην παραπάνω περίπτωση, αυτό που κάνει τους επιστήμονες να απορούν είναι το γεγονός ότι μια μαύρη τρύπα σχηματίζεται, συνήθως, όταν ένα αστέρι καταρρεύσει, αφού εξαντληθεί το «καύσιμό» του, αλλά αυτό συμβαίνει μόνο όταν ο πυρήνας του αστεριού είναι 50 φορές μικρότερος από τη μάζα του Ήλιου. Τα αστέρια με μεγαλύτερες μάζες, μεταξύ 50-130 φορές τη μάζα του Ήλιου, είτε «απομακρύνουν» την παραπάνω ύλη μέχρι να γίνουν αρκετά μικρά, είτε αυτοκαταστρέφονται σε μια ισχυρή έκρηξη.

Κάτι που σημαίνει ότι αυτή η νέα -πιθανή- μαύρη τρύπα αψηφά αυτό που οι επιστήμονες θεωρούν πως είναι δυνατό να συμβεί.

Lucy Reading-Ikkanda/Quanta Magazine; Source: LIGO-P1800307-v7 Table III

Επτά φυσικοί δήλωσαν ότι μεταξύ των 22 σημάτων βαρυτικών κυμάτων που εντοπίστηκαν από το LIGO και Virgo από τον Απρίλιο, ένα από τα σήματα προήλθε από μια σύγκρουση που περιελάμβανε μια μαύρη τρύπα απροσδόκητης μάζας – υποτίθεται ότι ήταν τόσο βαρύ όσο 100 ήλιοι. Τα μέλη της ομάδας LIGO / Virgo  δεν επιβεβαιώνουν ούτε αρνούνται την φημολογούμενη ανίχνευση.

Στις 28 Αυγούστου, το παρατηρητήριο βαρυτικών κυμάτων LIGO σημείωσε δύο ξεχωριστά βαρυτικά κύματα, τα οποία έφτασαν με μόλις 21 λεπτά διαφορά. Τα κύματα της βαρύτητας, σε αυτή την περίπτωση, προκλήθηκαν από δύο μαύρες τρύπες που συγχωνεύθηκαν, οι οποίες δημιούργησαν κυματισμούς μέσω του ιστού του χωροχρόνου. Οι επιστήμονες του LIGO συγκλονίστηκαν που είδαν τις δύο ξεχωριστές συγχωνεύσεις να συμβαίνουν με τόσο γρήγορη διαδοχή, καθώς δύο κύματα βαρύτητας δεν είχαν καταγραφεί ποτέ την ίδια ημέρα – πόσο μάλλον μέσα σε μισή ώρα η μία από την άλλη.

Οι  μαύρες τρύπες – πυκνές, παράδοξες σφαίρες των οποίων η βαρύτητα παγιδεύει τα πάντα, ακόμα και το φως – προέρχονται από τους συμπιεσμένους πυρήνες των άστρων που τελειώνουν τη ζωή τους. Αλλά το 1967, τρεις φυσικοί στο Εβραϊκό Πανεπιστήμιο της Ιερουσαλήμ συνειδητοποίησαν ότι όταν ο πυρήνας ενός νεκρού άστρου είναι πολύ βαρύς, δεν θα καταρρεύσει κάτω από τη βαρύτητα σε μια μαύρη τρύπα. Αντίθετα, το αστέρι θα υποβληθεί σε ένα «ζεύγος-ασταθούς σουπερνόβα», μια έκρηξη που εξαφανίζεται εντελώς σε λίγα δευτερόλεπτα, μην αφήνοντας τίποτα πίσω. «Το αστέρι είναι εντελώς διασκορπισμένο στο διάστημα», έγραφαν οι τρεις φυσικοί.

Ένα ζεύγος ασταθούς σουπερνόβα συμβαίνει όταν ο πυρήνας γίνει τόσο καυτό ώστε το φως αρχίζει να μετατρέπεται αυθόρμητα σε ζεύγη ηλεκτρονίων-ποζιτρονίων. Η πίεση της ακτινοβολίας του φωτός είχε κρατήσει τον πυρήνα του άστρου άθικτο. όταν όμως το φως μετασχηματίζεται σε ύλη, η προκύπτουσα πτώση της πίεσης αναγκάζει τον πυρήνα να συρρικνωθεί γρήγορα και να γίνει ακόμη θερμότερος, με περαιτέρω επιτάχυνση της παραγωγής των ζευγών και να προκαλέσει ένα φαινόμενο που δεν σταματά ποτέ. Τελικά ο πυρήνας γίνεται τόσο καυτό ώστε το οξυγόνο αναφλέγεται. Αυτό αντιστρέφει πλήρως την συμπίεση του πυρήνα, έτσι ώστε αντιθέτως να εκραγεί. Για πυρήνες με μάζα μεταξύ περίπου 65 και 130 φορές μεγαλύτερη από εκείνη του ήλιου μας (σύμφωνα με τις τρέχουσες εκτιμήσεις), το αστέρι καταστρέφεται εντελώς. Οι πυρήνες μεταξύ, περίπου, 50 και 65 ηλιακών μαζών πάλλονται,  ρίχνοντας στο διάστημα μάζα με μια σειρά εκρήξεων μέχρι να πέσουν κάτω από το εύρος όπου εμφανίζεται η αστάθεια των ζευγών ηλεκτρονίων-ποζιτρονίων. Έτσι, δεν θα πρέπει να υπάρχουν μαύρες τρύπες με μάζες στην περιοχή των 50 έως 130 ηλιακών μαζών.

Οι μαύρες τρύπες μπορούν να υπάρχουν στην άλλη πλευρά του χάσματος των μαζών, που ζυγίζουν πάνω από 130 ηλιακές μάζες, επειδή δεν μπορεί να σταματήσει η κατάρρευση της έκρηξης τέτοιων βαρέων αστρικών πυρήνων, ακόμη και με σύντηξη του οξυγόνου. Αντίθετα, συνεχίζουν να καταρρέουν και να σχηματίζουν μαύρες τρύπες. Αλλά επειδή τα αστέρια διασκόρπισαν μάζα στον χώρο καθ ‘όλη τη διάρκεια της ζωής τους, θα έπρεπε να γεννηθεί ένα αστέρι που να ζυγίζει τουλάχιστον 300 ήλιους για να καταλήξει αργότερα ως πυρήνας με 130 ηλιακές μάζας και τέτοια μεγάλα άστρα είναι σπάνια. Για το λόγο αυτό, οι περισσότεροι αστροφυσικοί υπέθεσαν ότι οι μαύρες τρύπες που ανιχνεύθηκαν από το LIGO και το VIRGO πρέπει να ξεπερνούν περίπου τις 50 ηλιακές μάζες, το κατώτερο άκρο του χάσματος της μάζας.  (Οι υπερμεγέθεις μαύρες τρύπες με εκατομμύρια και δισεκατομμύρια ηλιακές μάζες που βρίσκονται στα κέντρα των γαλαξιών σχηματίστηκαν διαφορετικά και μάλλον μυστηριωδώς στο πρώιμο σύμπαν.) Το LIGO και VIRGO  δεν είναι μηχανικά ικανές να ανιχνεύσουν τις συγκρούσεις υπερβαρέων μαύρων οπών.

Γι αυτό, μερικοί εμπειρογνώμονες προέβλεψαν με τόλμη ότι θα παρατηρηθούν μαύρες τρύπες στο χάσμα αυτό των μαζών.

Σε μια συνάντηση που πραγματοποιήθηκε τον Φεβρουάριο στο Κέντρο Φυσικής του Aspen, αστροφυσικοί του Πανεπιστημίου του Σικάγου δήλωσαν ότι «οι μαύρες τρύπες δεν πρέπει να υπάρχουν στο εύρος μεταξύ 55 και 130 ηλιακών μαζών εξαιτίας της αστάθειας των ζευγών» και έτσι κανένας δεν θα μπορούσε να τις ανιχνεύσει μεταξύ των πρώτων 100 σημάτων των LIGO / Virgo.

Άλλοι όμως αστροφυσικοί στοιχημάτισαν ότι θα μπορούσαν να εντοπίσουν μια μαύρη τρύπα στο χάσμα αυτό, επειδή υπάρχει ένας τρόπος για να σχηματιστούν αυτές οι μαύρες τρύπες μεγάλου μεγέθους.

Οι όροι ενός στοιχήματος για το αν θα εντοπιστούν τυχόν μαύρες τρύπες στην περιοχή μεταξύ 55 και 130 ηλιακών μαζών, τροποποιήθηκε αργότερα για να διευκρινίσει ότι κάθε ηττημένος θα όφειλε σε κάθε νικητή ένα μπουκάλι αξίας $ 100.

Ενώ οι περισσότερες από τις μαύρες τρύπες που συγκρούονται για να τις βρούμε με το LIGO προέρχονται πιθανώς από ζεύγη απομονωμένων αστεριών (δυαδικά αστέρια συστήματα που είναι κοινά στον κόσμο), οι τελευταίοι αστροφυσικοί υποστηρίζουν ότι ένα κλάσμα των ανιχνευόμενων συγκρούσεων συμβαίνει σε πυκνά αστρικά περιβάλλοντα όπως σφαιρικά σμήνη. Οι μαύρες τρύπες αιωρούνται γύρω από τη βαρύτητα του άλλου και μερικές φορές συλλαμβάνονται και συγχωνεύονται, όπως τα μεγάλα ψάρια που καταπίνουν μικρότερα σε μια λίμνη.

The terms of a bet over whether any black holes would be detected in the range between 55 and 130 solar masses. (The bet, which was orchestrated by Ilya Mandel of Monash University, was later amended to add two additional signatories and specify that each loser would owe each winner a $100 bottle.) Courtesy of Carl Rodriguez

Μέσα σε ένα σφαιρικό σμήνος, μια μαύρη τρύπα 50 ηλιακών μαζών θα μπορούσε να συγχωνευθεί με μια 30 ηλιακών μαζών, για παράδειγμα, και τότε ο γίγαντας που θα προκύψει θα μπορούσε να συγχωνευθεί ξανά. Αυτή η συγχώνευση δεύτερης γενιάς είναι αυτό που θα μπορούσε να εντοπίσει το LIGO / VIRGO – μια τυχερή αλίευση των μεγάλων ψαριών στη λίμνη. Αυτό μπορεί πραγματικά να συμβεί μόνο σε σμήνη. Εάν η φήμη αυτή είναι αλήθεια, οι τελευταίοι αστροφυσικοί που στοιχημάτισαν θα λάβουν ο καθένας ένα μπουκάλι κρασιού $ 100 από τους άλλους αστροφυσικούς.

Αλλά υπάρχουν και άλλες πιθανές ιστορίες προέλευσης για τη θεωρούμενη μεγάλη μαύρη τρύπα. Ίσως ξεκίνησε σε ένα απομονωμένο σύστημα δυαδικών αστεριών. Αφού το πρώτο αστέρι κατέρρευσε σε μια μαύρη τρύπα, μπορεί να έχει αναπτυχθεί με την απογύμνωση της ύλης από το συντροφικό του αστέρι. Αργότερα, το δεύτερο αστέρι θα είχε καταρρεύσει επίσης, τότε τελικά οι δύο θα είχαν συγκρουσθεί και συγχωνευθεί, στέλνοντας βαρυτικά κύματα που διαδοχικά θα διασχίζουν τον ιστό του χωροχρόνου.

Πηγές: https://www.quantamagazine.org/possible-detection-of-a-black-hole-so-big-it-should-not-exist-20190828/ - https://physics4u.wordpress.com/2019/09/03/πιθανή-ανίχνευση-μιας-μαύρης-τρύπας-τ/

Πανδία, Έρσα, Ειρήνη, Φιλοφροσύνη και Ευφήμη. Meet Pandia, Eirene and More! 5 Jupiter Moons Get New Names

Πέντε μικροί δορυφόροι του Δία που ανακαλύφθηκαν πρόσφατα, «βαφτίστηκαν» επισήμως με ονόματα από την αρχαία ελληνική μυθολογία. Three moons and their shadows move across Jupiter during a rare triple transit on Jan. 24, 2015. Europa is at lower left, Callisto is above and to the right of Europa and Io is approaching Jupiter's eastern limb. Europa's shadow is toward the left side of the image and Callisto's shadow to the right. (Image: © NASA/ESA/Hubble Heritage Team)

Πέντε μικροί δορυφόροι του Δία που ανακαλύφθηκαν πρόσφατα, «βαφτίστηκαν» επισήμως με ονόματα από την αρχαία ελληνική μυθολογία. Ο μεγαλύτερος πλανήτης του ηλιακού μας συστήματος έχει 79 γνωστά φεγγάρια και 12 από αυτά είχαν ανακαλυφθεί το 2018 από τον αστρονόμο Σκοτ Σέπαρντ του Ινστιτούτου Επιστημών Κάρνεγκι της Ουάσιγκτον. Τώρα πλέον τα πέντε από τα 12 απέκτησαν επίσημα ονόματα από τη Διεθνή Αστρονομική Ένωση (ΔΑΕ).

Όταν ένας δορυφόρος ανακαλύπτεται, αρχικά παίρνει μια αλφαριθμητική ονομασία. Οι επιστήμονες που κάνουν την ανακάλυψη, έχουν το δικαίωμα να προτείνουν ονόματα, αλλά το τελικό λόγο έχει η αρμόδια επιτροπή ονοματοδοσίας της ΔΑΕ.

Η τελευταία έχει ορίσει κανόνες για κάθε πλανήτη, οι οποίοι προσδιορίζουν πώς μπορούν να ονομασθούν οι δορυφόροι του.

A diagram shows the five recently-discovered moons of Jupiter that scientists need to name. (Image: © Roberto Molar Candanosa/Carnegie Institution for Science)

Στην περίπτωση του Δία οι δορυφόροι του υποχρεωτικά παίρνουν ονόματα από την ελληνική και ρωμαϊκή μυθολογία, είτε εραστών είτε απογόνων του Δία. Το Ινστιτούτο Κάρνεγκι διοργάνωσε φέτος σχετικό διαγωνισμό και τα ονόματα των νέων δορυφόρων του Δία τα πρότεινε το κοινό, κυρίως παιδιά. Οι καλύτερες προτάσεις υποβλήθηκαν στη ΔΑΕ προς έγκριση.

Έτσι, δύο δορυφόροι (Πανδία και Έρσα, γνωστά μέχρι τώρα ως S/2017 J4 και S/2018 J1 αντίστοιχα)) πήραν τα ονόματα δύο αδελφών, θυγατέρων του Δία και της θεάς Σελήνης.

Η Πανδία, που θεωρείται και θεά της πανσελήνου, ήταν ένα από τα δημοφιλέστερα ονόματα που υποβλήθηκαν ως πρόταση. Ένας τρίτος δορυφόρος, η Ειρήνη (S/2003 J5), πήρε το όνομα της κόρης του Δία και της θεάς της δικαιοσύνης Θέμιδος, ενώ άλλοι δύο δορυφόροι, η Φιλοφροσύνη και η Ευφήμη (S/2003 J15 και S/2003 J3) ονομάσθηκαν από τις δύο ομώνυμες αδελφές και εγγονές του Δία.

Μικροί δορυφόροι όπως αυτοί οι πέντε πιθανότατα αποτελούν απομεινάρια πολύ μεγαλύτερων ουρανίων σωμάτων που συνετρίβησαν πριν πολύ καιρό και διαλύθηκαν. Θεωρείται σχεδόν σίγουρο ότι στο μέλλον οι αστρονόμοι θα βρουν και άλλους τέτοιους μικρούς δορυφόρους γύρω από το γίγαντα Δία.

Πηγές: https://www.space.com/jupiter-moon-names-selected.html - https://www.amna.gr/home/article/388668/Pente-mikra-feggaria-tou-Dia-me-archaioellinika-onomata

Λούλα Αναγνωστάκη, «Χάθηκα μες στη ζωή μου»

George Elgar Hicks, On the Seashore, 1879

Αύγουστος, φώτα στην παραλία

τα πλοία φεύγουν για τα νησιά.

Φεύγουν οι φίλοι, φεύγουν τα πλοία.

Με γέλασες και είναι αργά.

Αύγουστος, φώτα στην παραλία

πήγε χαμένη η εκδρομή

φύγαν οι φίλοι, φύγαν τα πλοία

δεν ήρθες κι άρχισε η βροχή.

Ήρθε ο Σεπτέμβρης, ήρθε ο χειμώνας

στην παραλία τη σκοτεινή.

Χάθηκα μέσα στη ζωή μου,

χάθηκες μέσα στη βροχή…

Απόσπασμα από την τελευταία θεατρική εμφάνιση της Τζένης Καρέζη το 1990, με το έργο «Διαμάντια και Μπλουζ» της Λούλας Αναγνωστάκη, όπου η αξέχαστη ηθοποιός ερμηνεύει ένα τραγούδι της Ελένης Καραΐνδρου. Η Καραΐνδρου έγραψε το εν λόγω τραγούδι ειδικά και μόνο για τη φωνή της Τζένης...

Πρόδρομος Χ. Μάρκογλου, «Αναγνώστης»

Franz Radziwill, The reader of the newspaper, 1950

Κλείνω το στόμα, συγκρατώ εκρήξεις λόγων

Αναγνώστης του μέσα κόσμου παραμένω χρεώστης

Χρησμούς ερμηνεύω σιωπώντας παραληρηματικά

Χωρίς πατρίδα, χωρίς γλώσσα στη βίαιη καταστολή

Και φθίνει αβυσσαλέα το άχρονο χρονομετρικά

Σπουργίτια άδολα, κοτσύφια ραμφίζουν τον ουρανό

Σχίζουν το μαύρο και ρέει το φως στη σιωπή

Καμιά μεταμέλεια για όσα πράξαμε ή για όσα παραλείψαμε

Για όσα με λέξεις καταδικάσαμε ή αθωώσαμε για πάντα

Για όσα παράφορα αγαπήσαμε ή μισήσαμε εξακολουθητικά

Αφού ιστορία παραμένει το συντελεσμένο που δεν ξεγίνεται

Νύχτα μεσίστια το πελιδνό φιλούσα στόμα της Σελήνης.

 Franz Radziwill, After Reading, 1920-1921

Από τη συλλογή «Ονείρων κοινοκτημοσύνη» (2002)