Νέα «φωτεινή» μορφή ύλης. Seeing Light in a New Light: Scientists Create Never-Before-Seen Form of Matter

Light sabers (stock image). "Photonic molecules" behave less like traditional lasers and more like something you might find in science fiction -- the light saber. (Credit: © Yana / Fotolia)

Επιστήμονες στις ΗΠΑ έφεραν τα πάνω κάτω στις γνώσεις μας για το φως, δημιουργώντας από αυτό μια νέα μορφή ύλης, η οποία ως τώρα δεν είχε ποτέ παρατηρηθεί στη φύση, αλλά είχε προταθεί μόνο θεωρητικά. Συγκεκριμένα, κατάφεραν να «χειραγωγήσουν» με τέτοιο τρόπο τα φωτόνια, ώστε αυτά να σχηματίσουν μόρια.

Εντυπωσιακή εξέλιξη

Χρησιμοποιώντας λέιζερ οι ερευνητές δημιούργησαν τη νέα «εξωτική» μορφή ύλης.

Το επίτευγμα των ερευνητών των πανεπιστημίων Χάρβαρντ και ΜΙΤ, με επικεφαλής τους καθηγητές φυσικής Μιχαήλ Λούκιν και Βλάνταν Βούλετιτς, που έκαναν τη σχετική δημοσίευση στην επιθεώρηση «Nature», ανατρέπει δεκαετίες συμβατικής σοφίας σχετικά με τη φύση του φωτός. Τα φωτόνια θεωρούνται σωματίδια χωρίς μάζα που δεν αλληλεπιδρούν μεταξύ τους, γι’ αυτό π.χ. δύο ακτίνες λέιζερ που θα διασταυρωθούν, απλώς θα περάσει η μία μέσα από την άλλη.

Όμως τα «φωτονικά μόρια», που δημιούργησαν οι ερευνητές, όπως είπε ο Μιχαήλ Λούκιν, συμπεριφέρονται διαφορετικά και αλληλεπιδρούν μεταξύ τους τόσο ισχυρά, που αρχίζουν να δρουν σαν να έχουν μάζα και έτσι προσδένονται μεταξύ τους σχηματίζοντας μόρια.

Πως τα κατάφεραν

Photons with strong mutual attraction in a quantum nonlinear medium. Credit: Nature.

Οι ερευνητές έβαλαν άτομα ρουβιδίου σε ένα θάλαμο κενού και μετά, μέσω λέιζερ, έψυξαν το νέφος των ατόμων σε θερμοκρασία λίγων μόνο βαθμών πάνω από το απόλυτο μηδέν. Στη συνέχεια, χρησιμοποιώντας ασθενείς παλμούς λέιζερ, έστειλαν μεμονωμένα φωτόνια να περάσουν μέσα από αυτό το ατομικό νέφος, το οποίο επιβράδυνε σημαντικά την κίνηση των διερχομένων φωτονίων. Τελικά, τα φωτόνια εξέρχονταν από την άλλη μεριά του νέφους σαν ένα ενιαίο μόριο.

Η ανακάλυψη, πέραν του να ωθεί παραπέρα τα σύνορα της επιστημονικής γνώσης, μπορεί να έχει και πρακτικές επιπτώσεις, καθώς τα φωτόνια αποτελούν το καλύτερο μέσο για την μεταφορά κβαντικών πληροφοριών, θα μπορούσε συνεπώς να αξιοποιηθεί σε ένα μελλοντικό κβαντικό υπολογιστή.

Ο Μιχαήλ Λούκιν είπε επίσης ότι κάποια μέρα θα μπορούσαν να δημιουργηθούν και πολύπλοκες τρισδιάστατες δομές, όπως κρύσταλλοι, μόνο από φως. «Σε τι ακριβώς θα αποβεί χρήσιμη, δεν ξέρουμε ακόμα, όμως είναι μια νέα κατάσταση της ύλης, συνεπώς ελπίζουμε ότι νέες εφαρμογές θα ξεπηδήσουν, καθώς θα συνεχίσουμε να μελετούμε τις ιδιότητες των φωτονικών μορίων», πρόσθεσε.

Εντυπωσιακές εικόνες από το Πόδι της Γάτας. The star-forming Cat’s Paw Nebula through ArTeMiS’s eyes

This image of the star formation region NGC 6334 is one of the first scientific images from the ArTeMiS instrument on APEX. The picture shows the glow detected at a wavelength of 0.35 millimetres coming from dense clouds of interstellar dust grains. The new observations from ArTeMiS show up in orange and have been superimposed on a view of the same region taken in near-infrared light by ESO’s VISTA telescope at Paranal. Credit: ArTeMiS team/Ph. André, M. Hennemann, V. Revéret et al./ESO/J. Emerson/VISTA Acknowledgment: Cambridge Astronomical Survey Unit

Νέες εντυπωσιακές εικόνες από το Νεφέλωμα Πόδι της Γάτας (NGC 6334) δόθηκαν στη δημοσιότητα από το Ευρωπαϊκό Νότιο Αστεροσκοπείο (ESO).

This chart shows the location of NGC 6334, the Cat’s Paw Nebula, in the constellation of Scorpius (The Scorpion). This map shows most of the stars visible to the unaided eye under good conditions, and NGC 6334 itself is highlighted with a red circle on the image. Although this stellar nursery is prominent in images, it is faint visually and needs a large telescope for a glimpse of the brighter parts. Credit: ESO, IAU and Sky & Telescope

Οι εικόνες, οι οποίες ελήφθησαν με τη νέα κάμερα ArTeMIS του τηλεσκοπίου APEX (The Atacama Pathfinder Experiment), αποκαλύπτουν με πρωτοφανή λεπτομέρεια το νεφέλωμα, το οποίο βρίσκεται στον αστερισμό του Σκορπιού, απέχει 5.500 έτη φωτός από τη Γη και αποτελεί ένα δραστήριο μαιευτήριο νέων άστρων.

Η ArTeMIS είναι μια ευρυγώνια φωτογραφική μηχανή που «βλέπει» σε μήκη κύματος κάτω του χιλιοστού. Εγκαταστάθηκε μόλις στο APEX και οι υπεύθυνοι του Ευρωπαϊκού Νότιου Αστεροσκοπείου θεωρούν ότι θα δώσει νέα, ισχυρότερη «όραση» στο τηλεσκόπιο APEX για την ταχύτερη και λεπτομερέστερη χαρτογράφηση του ουρανού.

Όπως αποδεικνύει το εντυπωσιακό αποτέλεσμα της εικόνας από το Πόδι της Γάτας, δεν έχουν άδικο. Η φωτογραφία αποτελεί συνδυασμό δυο «λήψεων»: αυτή της ArTeMIS, η οποία συλλαμβάνει την ψυχρή λάμψη της σκόνης του διαστρικού κενού, απεικονίζεται με πορτοκαλί χρώμα με φόντο μια παρατήρηση της ίδιας περιοχής από το τηλεσκόπιο υπερύθρων VISTA, το οποίο ανήκει επίσης στο Ευρωπαϊκό Νότιο Αστεροσκοπείο.

Μαύρες τρύπες στους ωκεανούς. Scientists find 'black holes' at sea: The ocean whirlpools from which nothing can ever escape - not even water

Μιλώντας μαθηματικά οι δίνες στους ωκεανούς μοιάζουν με τις μαύρες τρύπες. Some of the largest ocean eddies in the world are mathematically equivalent to the mysterious black holes of space, according to researchers from ETH Zurich and the University of Miami. Illustration: G. Haller / ETH Zurich

Ορισμένες από τις μεγαλύτερες δίνες που σχηματίζονται στους ωκεανούς είναι μαθηματικά ισοδύναμες με τις μαύρες τρύπες, υπολογίζουν ερευνητές στην Ελβετία και τις ΗΠΑ. Μέχρι σήμερα αθέατοι, οι σχηματισμοί αυτοί φαίνεται ότι μεταφέρουν νερό σε μεγάλες αποστάσεις και δεν αποκλείεται να επηρεάζουν το παγκόσμιο κλίμα.

Η ύπαρξη αυτών των γιγάντιων δινών, οι οποίες μπορούν να φτάσουν σε διάμετρο τα 150 χιλιόμετρα, ήταν γνωστή από προηγούμενες παρατηρήσεις. Ο ρόλος τους όμως στην ωκεάνια κυκλοφορία ήταν δύσκολο να μελετηθεί, καθώς τα όρια αυτών των περιστρεφόμενων υδάτινων όγκων ήταν σχεδόν αδύνατο να εντοπιστούν.

Τα νέα ευρήματα

Γιγάντιες θαλάσσιες δίνες-«μαύρες τρύπες» σχηματίζονται στους ωκεανούς και φτάνουν σε διάμετρο τα 150 χλμ. Scientists believe they have found features of black holes in space here on Earth in ocean eddies. The reflected sunlight in this image illuminates eddies in the Gulf Stream current.

Σε νέα μελέτη που δημοσιεύεται στο «Journal of Fluid Mechanics», η ελβετο-αμερικανική ομάδα παρουσιάζει μια νέα μαθηματική τεχνική που επιτρέπει τον εντοπισμό και την παρακολούθηση τέτοιων δινών σε δορυφορικές εικόνες.

Προς έκπληξη των ερευνητών, οι γιγάντιες δίνες είναι κλειστοί σχηματισμοί που συμπεριφέρονται όπως οι μαύρες τρύπες στη μαθηματική περιγραφή τους.

A black hole is a tear in the fabric of space-time that pulls in everything that comes too close to it. Nothing that gets sucked in can escape, not even light.

Οι μαύρες τρύπες είναι αντικείμενα με τόσο μεγάλη μάζα ώστε τίποτα, ακόμα και το φως, δεν μπορεί να δραπετεύσει αν πλησιάσει πέρα από μια συγκεκριμένη απόσταση. Όπως φαίνεται, και οι γιγάντιες δίνες συγκρατούν μέσα τους το όλο το νερό που έχουν παγιδεύσει -είναι δηλαδή κλειστοί όγκοι παγιδευμένου νερού, όπως οι μαύρες τρύπες είναι κλειστοί σχηματισμοί παγιδευμένης μάζας.

Στις μαύρες τρύπες, το όριο πέρα από το οποίο δεν υπάρχει επιστροφή ονομάζεται ορίζοντας των γεγονότων (επειδή κανένα γεγονός δεν μπορεί να γίνει αντιληπτό πέρα από αυτό το όριο). Μια ακτίνα φωτός που περνά αυτό τον ορίζοντα ακολουθεί μια σπειροειδή τροχιά πριν χαθεί για πάντα μέσα στο κοσμικό τέρας.

Ακριβώς έξω από τον ορίζοντα των γεγονότων, όμως, υπάρχει ένα άλλο όριο που αποκαλείται «σφαίρα» φωτονίων». Μια ακτίνα φωτός που πλησιάζει αυτή τη νοητή σφαίρα δεν πέφτει μέσα στην τρύπα -απλά καμπυλώνεται και τίθεται σε τροχιά γύρω της για πάντα.

Οι ερευνητές του Ομοσπονδιακού Ινστιτούτου Τεχνολογίας της Ζυρίχης (ETH Zürich) ανακάλυψαν ένα αντίστοιχο της σφαίρας φωτονίων σε γιγάντιες ωκεάνιες δίνες. Σε αυτά τα όρια των δινών, τα μόρια νερού κινούνται διαρκώς σε κλειστούς κύκλους. Και, όπως συμβαίνει σε μια μαύρη τρύπα, ό,τι βρίσκεται στο εσωτερικό της δίνης δεν μπορεί να δραπετεύσει σε ήρεμα νερά.

Τα κλειστά όρια των δινών είναι αυτό που επιτρέπει την αναγνώριση και την παρακολούθηση των δινών σε δορυφορικές εικόνες, αναφέρουν οι ερευνητές.

Επισημαίνουν επίσης ότι, από τη στιγμή που οι δίνες είναι κλειστοί και σταθεροί όγκοι νερού, λειτουργούν ουσιαστικά ως οχήματα μεταφοράς νερού σε μεγάλες αποστάσεις.

«Μαύρες» θαλάσσιες δίνες

Ερευνητές του Πανεπιστημίου του Μαϊάμι κατάφεραν σε επόμενη φάση να αναγνωρίσουν δίνες σαν μαύρες τρύπες στους Δακτυλίους του Αγκούλας, μιας σειράς ωκεάνιων δινών που εμφανίζονται έξω από το νότιο άκρο της Αφρικής και μεταναστεύουν στο Νότιο Ωκεανό έξω από την Ανταρκτική.

Συνολικά καταγράφηκαν επτά τέτοιες δίνες, οι οποίες διατηρήθηκαν για διάστημα σχεδόν ενός έτους χωρίς να εμφανίζουν διαρροή νερού.

Τα ευρήματα επιβεβαιώθηκαν μάλιστα από ανεξάρτητους ερευνητές, επίσης στο Πανεπιστήμιο του Μαϊάμι, οι οποίοι χρησιμοποίησαν τη νέα τεχνική για να ανακαλύψουν μια δίνη τύπου μαύρης τρύπας στον Κόλπο του Μεξικού.

Η ερευνητική ομάδα που υπογράφει τη δημοσίευση υποψιάζεται ότι μαθηματικά ισοδύναμα των μελανών οπών εμφανίζονται και σε άλλα ρευστά εκτός των ωκεανών.

Μια τέτοια περίπτωση δεν αποκλείεται να είναι η Μεγάλη Ερυθρά Κηλίδα, μια γιγάντια αλλά σταθερή δίνη που μαίνεται στον Δία εδώ και αιώνες.

Ο λαβύρινθος του Άρη, Two Generations of Windblown Sediments on Mars

O εντυπωσιακός «λαβύρινθος» του Άρη, όπως τον κατέγραψε ο δορυφόρος MRO. This colorful scene is situated in the Noctis Labyrinthus region of Mars, perched high on the Tharsis rise in the upper reaches of the Valles Marineris canyon system. Targeting the bright rimmed bedrock knobs, the image also captures the interaction of two distinct types of windblown sediments. Surrounding the bedrock knobs is a network of pale reddish ridges with a complex interlinked morphology. These pale ridges resemble the simpler “transverse aeolian ridges” (called TARs) that are common in the equatorial regions of Mars. The TARs are still poorly understood, and are variously ascribed to dunes produced by reversing winds, coarse grained ripples, or indurated dust deposits. HiRISE observations of TARs have so far shown that these bedforms are stable over time, suggesting either that they form slowly over much longer time scales than the duration of MRO's mission, or that they formed in the past during periods of very different atmospheric conditions than the present. Dark sand dunes comprise the second type of windblown sediment visible in this image. The dark sand dune seen just below the center of the cutout displays features that are common to active sand dunes observed by HiRISE elsewhere on Mars, including sets of small ripples crisscrossing the top of the dune. In many cases, it is the motion of these smaller ripples that drives the advance of Martian sand dunes. The dark dunes are made up of grains composed of iron-rich minerals derived from volcanic rocks on Mars, unlike the pale quartz-rich dunes typical of Earth. Caption Credit: Paul Geissler. Image Credit: NASA/JPL/University of Arizona

Ο δορυφόρος MRO που βρίσκεται σε τροχιά γύρω από τον Άρη κατέγραψε νέες λεπτομερείς εικόνες από μια από τις πιο εντυπωσιακές και ενδιαφέρουσες γεωλογικές δομές του. Πρόκειται για τον «Λαβύρινθο της Νύχτας» (Noctis Labyrinthus) που βρίσκεται στο τεράστιο ηφαιστειακό υψίπεδο Tharsis.

Valles Marineris stretches over 4,000 km (2,500 mi) across Mars, mostly east-west just below the equator, as seen in this Viking 1 orbiter image mosaic. The three Tharsis Montes are at left; towards the top, an ancient outflow channel stretches northward from Echus Chasma to Kasei Valles. Similar outflow channels extend from the east end of Valles Marineris towards Mars's northern lowlands. Image Credit: NASA/USGS

Το υψίπεδο εντοπίζεται στο δυτικό άκρο του Valles Marineris , του μεγαλύτερου φαραγγιού του Κόκκινου Πλανήτη που είναι πιθανότατα και το μεγαλύτερο φαράγγι στο ηλιακό μας σύστημα. Ο Λαβύρινθος είναι μια περιοχή με βαθιές, απότομες κοιλάδες. Στη συγκεκριμένη περιοχή έχει εντοπιστεί η παρουσία πλήθους ορυκτών και μεταλλευμάτων. Οι νέες εικόνες θα βοηθήσουν τους ειδικούς να μελετήσουν την περιοχή καλύτερα.

Ο Ήλιος λίγο πριν… σβήσει, Hubble Views a Giant, Smoldering Star

Το άστρο HD 184738 βρίσκεται στα τελευταία στάδια της ζωής του. Παρόμοια εικόνα θα έχει και ο Ήλιος μετά από 5 δισ. Έτη. This new image, snapped by NASA/ESA Hubble Space Telescope, shows the star HD 184738, also known as Campbell’s hydrogen star. It is a Wolf-Rayet star — an evolutionary stage for stars with a mass of over 20 times that of our Sun, when they are rapidly blowing away material and losing mass. This type of star is named after two French astronomers, Charles Wolf and Georges Rayet, who first identified them in the mid-nineteenth century. Stars like HD 184738 are short-lived, very massive, and extremely hot, with surface temperatures of up to 40 times higher than that of our Sun. They are also very luminous, though as they predominantly emit in the ultraviolet and X-ray parts of the spectrum, they may not appear to be exceptionally bright. The star’s distinctive fiery red color is caused by its nitrogen content. Credit: ESA/Hubble & NASA, Acknowledgement: Jean-Christophe Lambry

Το διαστημικό τηλεσκόπιο Hubble κατέγραψε εικόνες από το άστρο HD 184738. Πρόκειται για ένα άστρο παρόμοιο με τον Ήλιο το οποίο βρίσκεται στα τελευταία στάδια της ζωής του. Έτσι οι επιστήμονες έχουν τη δυνατότητα να δουν πώς θα μοιάζει το μητρικό μας άστρο σε περίπου 5 δισεκατομμύρια έτη όταν και αναμένεται να έχουν «σωθεί» τα καύσιμα του και να αρχίσει η αντίστροφη μέτρηση για το ίδιο αλλά και το ηλιακό μας σύστημα, όπως το γνωρίζουμε σήμερα.

Το τέλος

Learn how stars are engineered by the Universe and how they then go on to engineer everything else in that very universe. How nuclear fusion in the core of these stars keeps them burning for billions of years and what powers our nearest star 'the sun.

Το HD 184738 είναι γνωστό και ως άστρο υδρογόνου Campbell. Βρίσκεται στο κέντρο ενός πλανητικού νεφελώματος και είναι στη φάση κατά την οποία το άστρο «ξεφορτώνεται» τα εξωτερικά του στρώματα. Στην εικόνα που κατέγραψε το Hubble το άστρο περιβάλλεται από δέσμες αερίων (κυρίως υδρογόνο, άζωτο). Το HD 184738 αρχικά θα διογκωθεί και θα μεταβληθεί σε έναν κόκκινο γίγαντα και τελικά αυτό που θα μείνει θα είναι ένας μικρός πυκνός πυρήνας που οι ειδικοί ονομάζουν λευκό νάνο. Το ίδιο θα συμβεί και με τον Ήλιο.

H Σελήνη είναι 100 εκατομμύρια χρόνια νεώτερη, The Moon Is 100 Million Years Younger Than Thought

Η Σελήνη είναι προϊόν μιας τρομερής σύγκρουσης της Γης με ένα γιγάντιο ουράνιο σώμα πριν μερικά δισεκατομμύρια έτη. This artist's conception of a planetary smashup whose debris was spotted by NASA's Spitzer Space Telescope in 2009 gives an impression of the carnage that would have been wrecked when a similar impact created Earth's moon. Credit: NASA/JPL-Caltech

Νέα αμερικανική επιστημονική έρευνα έρχεται να αλλάξει τα δεδομένα σχετικά με την ηλικία της Σελήνης.

Οι νέες εκτιμήσεις αναφέρουν πως το φεγγάρι είναι νεώτερο τουλάχιστον κατά 100 εκατ. χρόνια, σε σχέση με ό,τι πίστευαν μέχρι σήμερα οι επιστήμονες, δηλ. έχει ηλικία 4,4 έως 4,45 δισεκατομμυρίων ετών και όχι 4,56 δισεκατομμυρίων.

Οι ερευνητές, με επικεφαλής τον Ρίτσαρντ Κάρλσον του Ινστιτούτου Επιστήμης Κάρνεγκι της Ουάσιγκτον, έκαναν τη σχετική ανακοίνωση σε συνέδριο στο Λονδίνο, που διοργάνωσε η Βασιλική Εταιρεία επιστημών της Βρετανίας με θέμα «Η προέλευση της Σελήνης», σύμφωνα με το Space.com.

An artist's rendering shows a planetary collision near the star Vega. The Earth's moon may have formed from the debris of such an impact between Earth and another body. (NASA)

Σύμφωνα με την κυρίαρχη επιστημονική θεωρία, το φεγγάρι δημιουργήθηκε όταν ένα άλλο μεγάλο ουράνιο σώμα, στο μέγεθος τουλάχιστον του Άρη, έπεσε πάνω στη Γη και από την πρόσκρουση εκτινάχθηκαν στο διάστημα τεράστιες ποσότητες ύλης, που σταδιακά και υπό την πίεση της βαρύτητας σχημάτισαν τον δορυφόρο του πλανήτη μας.

Το ηλιακό μας σύστημα σχηματίστηκε πριν από 4,56 δισεκατομμύρια χρόνια. Η ακριβής χρονολόγηση των πλανητών και δορυφόρων είναι δύσκολη, αλλά βελτιώνεται σταδιακά λόγω και της προόδου της τεχνολογίας.

Σύμφωνα με τον Κάρλσον, στη Γη έχουν βρεθεί ενδείξεις ότι η επιφάνειά της είχε λιώσει πριν από περίπου 4,45 δισεκατομμύρια χρόνια, όταν κατά πάσα πιθανότητα είχε συμβεί η καταστροφική πρόσκρουση που «γέννησε» το φεγγάρι.

Νεώτερη ή όχι η Σελήνη δεν παύει να είναι γοητευτική … όπως φαίνεται να “στροβιλίζεται” στο παρακάτω βίντεο, κάτι που είναι αδύνατον να δούμε από τη Γη. Η “περιστρεφόμενη Σελήνη’ δημιουργήθηκε από τις φωτογραφίες που συνέλεξε το διαστημικό σκάφος της NASA, LRO (Lunar Reconnaissance Orbiter). To LRO περιστρέφεται γύρω από τη Σελήνη, 50 χιλιόμετρα πάνω από την επιφάνειά της.

Γράμματα από το “Υπόγειο”. Γραφή στη Μεθώνη Πιερίας, ύστερος 8ος - πρώιμος 7ος αι. π.Χ. Letters from the “Underground”. Writing from Methoni, Pieria, late 8th - early 7th century BC

Ευβοϊκός σκύφος με εγχάρακτη επιγραφή: Είμαι [το ποτήρι/αγγείο;] του Ακεσάνδρου. [… όποιος μου το στερήσει … τα μά]τια του (ή τα χρήματά του) θα στερηθεί. Ευβοϊκό αλφάβητο και ιωνική διάλεκτος περίπου 720 π.Χ.

«Είμαι του Ακεσάνδρου. Όποιος μου το στερήσει, τα μάτια του ή τα χρήματά του θα στερηθεί», διαβάζουν οι επιγραφολόγοι της εποχής μας πάνω στο ευβοϊκό αγγείο του Ακεσάνδρου που, όπως φαίνεται… μόνο τα χείλη του ήθελε να αγγίζουν στα συμπόσια της αρχαίας Μεθώνης. Μεγάλη η κοινωνιολογική, η ανθρωπολογική και η ιστορική διάσταση της περιπαιχτικής εντολής του Ακεσάνδρου για τα συμποσιακά γλέντια. Πιο πολύτιμο, ωστόσο, αναδεικνύεται το αρχαιότερο συμποτικό επίγραμμα σε ιαμβικό τρίμετρο που φέρει εγχάρακτα το αγγείο του, αποκαλύπτοντας μια από τις πρωιμότερες επιγραφές του ελλαδικού χώρου και τη μοναδική στον βορειοελλαδικό και τη Μακεδονία. Χρονολογείται γύρω στο 730 με 720 π.Χ., εποχή κατά την οποία ελάχιστες επιγραφές και επιγραφικά τεκμήρια διασώζονται εκτός από το «Κύπελλο του Νέστορα» από τις Πιθηκούσσες (ελληνική αποικία) της Ιταλίας και την οινοχόη του Δίπυλου Αττικής, που μέχρι σήμερα θεωρούνται από τα παλιότερα γνωστά δείγματα γραφής του ελληνικού αλφαβήτου.

Μια άλλη εικόνα

Μεθώνη Ι - Επιγραφές, χαράγματα και εμπορικά σύμβολα στη γεωμετρική και αρχαϊκή κεραμική από το “Υπόγειο”.

«Μέχρι πρότινος πιστεύαμε ότι την περίοδο αυτή η περιοχή πάνω από τη Θεσσαλία ήταν tabula rasa. Και να που τα «Γράμματα από το Υπόγειο» της Μεθώνης μaς έστειλαν αδιάβαστους. Τα νέα ευρήματα αλλάζουν την ιστορία, τη φιλολογία, τη γλωσσολογία», αναφέρει ο καθηγητής στο ΑΠΘ Γιάννης Τζιφόπουλος. «Η ελληνική γλώσσα, όπως φαίνεται στα ενεπίγραφα αγγεία του ύστερου 8ου και του πρώιμου 7ου αιώνα π.Χ., όχι μόνο υπάρχει, αλλά εμφανίζεται με παγιωμένη γραμματική και συντακτική δομή. «Από Ομήρου άρξασθαι» διδάσκουμε ως τώρα, αλλά φαίνεται ότι ταυτόχρονα με τον Όμηρο και τον Ησίοδο εμφανίζεται κι αυτή η ποίηση, μια προχωρημένη μορφή της ελληνικής γραφής με την οποία συνθέτουν αυτά τα αστεία επιγράμματα. Οι άνθρωποι δεν γλεντούσαν μόνο με τις επιγραφές επικών ηρώων αλλά με μια δική τους λυρική ποίηση, περιπαιχτική, σαρκαστική για γλέντια και επίδειξη γνώσης του αλφαβήτου».

Αιολικό αγγείο πόσης (πιθανότατα από τη Λέσβο) με εγχάρακτη επιγραφή «Είμαι του Φιλίωνα».  Άγνωστο αλφάβητο ίσως με αιολικά στοιχεία, πιθανόν σε ιωνική διάλεκτο ύστερος 8ος – πρώιμος 7ος αιώνας π.Χ.

Ο σκύφος του Ακεσάνδρου, το αιολικό αγγείο του Φιλίωνα («Είμαι του Φιλίωνα») με τις αρχαιότερες γραφές, εκατοντάδες άλλα με graffiti, dipinti και σύμβολα για εμπορικές συναλλαγές, ανασύρθηκαν από το «Υπόγειο» στην αρχαϊκή αγορά της αρχαίας Μεθώνης κατά τη διάρκεια ανασκαφής από τον Μάνθο Μπέσιο. Ήταν μια υπόσκαφη κατασκευή, λάκκος βάθους 11 περίπου μέτρων, πιθανότατα αποθηκευτικού χαρακτήρα. Κατασκευάστηκε για τις ανάγκες της αγοράς, αλλά λόγω στατικών προβλημάτων δεν ολοκληρώθηκε ποτέ. Επιχώθηκε βιαστικά λίγο μετά το 700 π.Χ. με κάθε είδους υλικά (όστρακα, ξύλα, λίθινες μήτρες, πήλινες χοάνες κατεργασίας χαλκού και χρυσού) αφήνοντας ανέπαφα επί 28 αιώνες δείγματα στη Μεθώνη Πιερίας, όταν άρχισε να χρησιμοποιείται η αλφαβητική γραφή στον ελλαδικό χώρο. Από τα χιλιάδες θραύσματα ξεχωρίζουν 191 ενεπίγραφα αγγεία, τα περισσότερα από τα οποία χρονολογούνται τον ύστερο 8ο και τον πρώιμο 7ο αιώνα π.χ.

Κτίρια της Αρχαϊκής Αγοράς (7ος-5ος αι. π.Χ.) της αρχαίας Μεθώνης.

Εντυπωσιακά αγγεία όλων των τύπων, κύπελλα, κάνθαροι, αποθηκευτικά, μαγειρικά, εμπορικοί αμφορείς, σερβιρίσματος, πόσης και φαγητού, αγγεία για συμπόσια πάνω στα οποία οι κάτοχοι έγραφαν περιπαικτικούς στίχους, «αλλάζουν την εικόνα για τη διασπορά της ελληνικής γραφής στις πρώιμες φάσεις του αλφαβήτου αλλά ταυτόχρονα μας δίνουν ποικίλες πληροφορίες», εξηγεί η αρχαιολόγος του ΑΜΘ, Λιάνα Στεφανή. «Η διαφορετική τους προέλευση (τοπικά, κορινθιακά, αττικά, ευβοϊκά, κυκλαδικά, ιωνικά, αιολικά και φοινικικά) δείχνει ότι η Μεθώνη -αποικία της Εύβοιας που ιδρύθηκε από Ερετριείς το 733-732 π.Χ. στη δυτική ακτή του Θερμαϊκού Κόλπου κοντά στις νότιες εκβολές του Αλιάκμονα- ήταν όχι μόνο ένα σημαντικό κέντρο διαμετακομιστικού εμπορίου αλλά και μια πολυπολιτισμική αποικία. Μας χάρισε ένα πανόραμα της κεραμικής τέχνης από όλα τα μέρη του κόσμου που ανοίγει νέα πεδία έρευνας σχετικά με τον ελληνικό αποικισμό, τη χρήση της αλφαβήτου, τις διαλέκτους, τις απαρχές της ποίησης, το συμπόσια αλλά και τα εμπορικά δίκτυα της Ανατολικής Μεσογείου κατά τους κρίσιμους αιώνες, τον 8ο και 7ο π.Χ.».

Λυρικά κείμενα

Τι μαρτυρούν όμως τα αντικείμενα αυτά και κυρίως οι επιγραφές που αναφέρουν ονόματα, αστεϊσμούς, ακόμα και λυρικά κείμενα, όπως το ιαμβικού ρυθμού ποίημα στον σκύφο του Ακεσάνδρου;

Ο καθηγητής του ΑΠΘ δίνει την εξήγηση: «Η σημασία τους είναι τεράστια και αποδεικνύουν ότι η Μεθώνη και η ευρύτερη Μακεδονία αποτελούσαν αναπόσπαστο κομμάτι του ενιαίου ελληνικού αιγαιακού χώρου κατά τις κρίσιμες περιόδους της Εποχής του Σιδήρου (1050 με 700 π.Χ.) και της αρχαϊκής εποχής, από το 700 ως το 480 π.Χ., περίοδοι που διαμόρφωσαν τη δυναμική εμφάνιση της Μακεδονίας στα κλασικά χρόνια.

Γενική άποψη του χώρου της αρχαίας Μεθώνης.

Η μαρτυρία των ενεπίγραφων αντικειμένων από τη Μεθώνη μας υποχρεώνει να τροποποιήσουμε αν όχι να ανατρέψουμε αρκετές παγιωμένες αντιλήψεις για την ελληνική γλώσσα, τους Έλληνες στη Μακεδονία, τον δεύτερο ελληνικό αποικισμό, το εμπόριο της κεραμικής κυρίως των πρώιμων εμπορικών αμφορέων, την εμφάνιση του αλφάβητου στην Ελλάδα, τον αλφαβητισμό και την εγγραμματοσύνη, τις απαρχές της λογοτεχνίας, τα εμπορικά, συμποτικά και άλλα περιβάλλοντα ανάπτυξης της γραφής».

Το μεγαλύτερο μέρος της ενεπίγραφης κεραμικής που βρέθηκε στο «Υπόγειο» ανάγεται στα τέλη του 8ου και στις αρχές του 7ου αι. π.Χ. Χρονολογείται δηλαδή σε μια εποχή κατά την οποία οι ελληνικές επιγραφές είναι ακόμα λιγοστές. «Το ότι επιγραφές, ανάμεσά τους και μια έμμετρη, όπως και αλφαβητικά και μη χαράγματα και εμπορικά σύμβολα βρέθηκαν στην Μεθώνη, στην περιφέρεια του τότε αρχαίου ελληνικού κόσμου, ανοίγει νέους δρόμους για όσους ασχολούνται με τα πρώτα βήματα του ελληνικού αλφαβήτου.

Τα ενεπίγραφα κείμενα από τη Μεθώνη φαίνεται να μην ανήκουν σε ένα και μόνο αλφάβητο και πιθανόν ενισχύουν την άποψη αυτών που πρεσβεύουν ότι το ελληνικό αλφάβητο θα πρέπει να γεννήθηκε σε μια παλιότερη από τη συνήθως προτεινόμενη εποχή», δήλωσε ο ακαδημαϊκός Μιχάλης Τιβέριος, καθηγητής της Κλασικής Αρχαιολογίας στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης.

Από τα θραύσματα του «υπογείου», δείγματα 60 περίπου ενεπίγραφων αγγείων παρουσιάζει το Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης σε μια έκθεση που πραγματοποιείται χάρη στη χρηματοδότηση της Επιτροπής Ερευνών του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης και του Κέντρου Ελληνικής Γλώσσας του υπουργείου Παιδείας και Θρησκευμάτων.

Αποτελεί προϊόν συνεργασίας ΑΜΘ, ΚΖ΄ Εφορείας Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων και μιας επιστημονικής ομάδας (Τζένη Βελένη, διευθύντρια ΑΜΘ, Μάνθος Μπέσιος, Λιάνα Στεφανή, Αγγελική Κουκουβού, Ράνια Πάλη, Αθηνά Αθανασιάδου). Τις επιγραφές επιμελήθηκαν οι Γιάννης Τζιφόπουλος, καθηγητής στο ΑΠΘ, Ανδρονίκη Οικονομάκου και τη μελέτη της κεραμικής ο Αντώνης Κοτσώνας, λέκτορας στο πανεπιστήμιο του Εδιμβούργου. Οι επισκέπτες, όπως επισημαίνουν στον κατάλογο, μπορούν να αντιληφθούν το μακραίωνο ταξίδι της ελληνικής γλώσσας από τότε ως τις μέρες μας αλλά και την καθημερινότητας μιας αρχαίας πόλης στα παραλία της Πιερίας.

Διάρκεια έκθεσης: 12 Σεπτεμβρίου 2013 – 31 Δεκεμβρίου 2014. Archaeological Museum of Thessaloniki, 12 September 2013 - 31 December 2014.