O «προπάππους» των ζώων της ξηράς. How We Got On Land, Bone by Bone

Το αρχαίο ψάρι Tiktaalik όπως πιθανότατα έμοιαζε. Αποδεικνύεται ότι ήταν ο πρόγονος των ζώων της στεριάς. Tiktaalik. Image courtesy of Kalliopi Monoyios, University of Chicago

Τα απολιθώματα ενός αρχαίου όντος αποκαλύπτουν πώς η προϊστορική ζωή βγήκε από το νερό και έκανε τα πρώτα «ασταθή» βήματά της στο μονοπάτι που οδήγησε στα τετράποδα ζώα της ξηράς.

«Υδάτινο» αλλά και… στεριανό

An artist's rendition of the fish-tetrapod transition. Credit: Kalliopi Monoyios.

Τα σημαντικά αυτά στοιχεία που δείχνουν το πώς… πατήθηκε ο δρόμος στην ιστορία της ζωής χάρισαν στους επιστήμονες τα οστά του Tiktaalik roseae, ενός όντος του γλυκού νερού που έζησε πριν από 375 εκατομμύρια χρόνια. Το Tiktaalik είχε μήκος που έφθανε τα τρία μέτρα και διέθετε χαρακτηριστικά των «υδάτινων» όντων τα οποία… είχαν παντρευτεί με άλλα που χαρακτήριζαν περισσότερο τη ζωή στην ξηρά.

Απολιθώματα του θαλάσσιου όντος Tiktaalik δείχνουν πώς έγινε η μετάβαση από τα ψάρια στα τετράποδα ζώα της στεριάς. The front half of Tiktaalik. Photo © Ted Daeschler

Τα απολιθώματα του Tiktaalik πρωτοανακαλύφθηκαν το 2004 στο νησί Ελσμιρ στην Καναδική Αρκτική. Το απίστευτο «μείγμα» βραγχίων, λεπιών, πτερυγίων, πνευμόνων, αλλά και λαιμού που είχε την ικανότητα κίνησης, δυνατού θώρακα και κεφαλιού που έμοιαζε με κροκόδειλου θέτουν το Tiktaalik κάπου στη μέση μεταξύ των ψαριών και των πρώτων τετράποδων ζώων της ξηράς.

Τώρα μια νέα μελέτη που δημοσιεύεται στην επιθεώρηση «Proceedings of the National Academy of Sciences» περιγράφει για πρώτη φορά αναλυτικά τη δομή του πίσω μέρους του σώματος του Tiktaalik. Σύμφωνα με τη μελέτη που βασίστηκε σε ανάλυση απολιθωμάτων πέντε Tiktaalik που βρέθηκαν στο νησί Ελσςμιρ, το ζώο αυτό διέθετε μεγάλη, δυνατή πύελο, μια ισχυρή άρθρωση μηριαίου-λαγόνιου οστού και μακριά πτερύγια στο πίσω μέρος του. Τα πτερύγια πιθανότατα βοηθούσαν το Tiktaalik να κολυμπά στο νερό αλλά συγχρόνως και να περπατά στις κοίτες των ποταμών ή να κινείται στους λασπότοπους.

Η μεγάλη πύελος

Η εξέλιξη των όντων με τέσσερα πόδια από τα ψάρια (στο κάτω μέρος) στα τετράποδα ζώα (επάνω μέρος) μέσω του Tiktaalik (κέντρο) που διέθετε δυνατή πύελο και μεγάλα πτερύγια στο πίσω μέρος του σώματος. Adapted from image courtesy of John Westlund, University of Chicago.

Ο Νιλ Σούμπιν, καθηγητής Ανατομίας στο Πανεπιστήμιο του Σικάγου και πρώτος συγγραφέας της νέας μελέτης σχετικά με αυτό το ον που αποδεικνύεται σημαντικός κρίκος της εξέλιξης, εξήγησε ότι το πιο αναπάντεχο εύρημα της ερευνητικής ομάδας αφορούσε το μέγεθος της πυέλου του Tiktaalik. «Για να κατανοήσει κάποιος πόσο γιγάντια ήταν η πύελος αυτού του ζώου, πρέπει να αναλογιστεί ότι είχε το ίδιο μέγεθος με έναν ώμο. Αυτό μαρτυρεί ότι τα οστά του πίσω μέρους του σώματος είχαν ήδη λάβει σημαντικό μέγεθος σε εκείνη τη φάση της μετάβασης από τα ζώα του νερού σε εκείνα που διέθεταν άκρα».

Image courtesy of John Westlund, University of Chicago.

Ο δρ Σούμπιν σημείωσε ότι περίμενε πως σε όντα σαν το Tiktaalik τα πτερύγια στο πίσω μέρος του σώματος καθώς και η πύελος θα είχαν μικρό μέγεθος και θα γίνονταν μεγαλύτερα και πιο δυνατά μόνο στα ζώα που προσαρμόζονταν στη ζωή στην ξηρά. Περιέγραψε τη μετάβαση αυτή όπως τη μετάβαση από ένα όχημα «εμπροσθοκίνητο» (τα ψάρια στην περίπτωσή μας) σε ένα όχημα «τετρακίνητο» (δηλαδή τα τετράποδα ζώα της στεριάς). «Αποδεικνύεται τελικώς ότι το μέγεθος του πίσω μέρος του σώματος ήταν ήδη μεγάλο στα ψάρια καθώς και ότι ένα σημαντικό μέρος της μετάβασης στη ζωή στη στεριά είχε ήδη λάβει χώρα στο νερό προτού εμφανιστούν τα τετράποδα όντα στην ξηρά» είπε ο καθηγητής.

Η Τζένιφερ Κλακ, καθηγήτρια Παλαιοντολογίας των Σπονδυλωτών και διευθύντρια του Μουσείου Ζωολογίας στο Πανεπιστήμιο του Κέιμπριτζ ανέφερε ότι τα απολιθώματα του Tiktaalik δίνουν μια απάντηση στο ερώτημα σχετικά με τη μετάβαση της ζωής από το νερό στην ξηρά. «Υπήρχε μεγάλο κενό στα όσα γνωρίζαμε σχετικά με το πώς έλαβε χώρα αυτή η μετάβαση, καθώς τα απολιθώματα που είχαμε στα χέρια μας δεν μας παρείχαν αρκετά στοιχεία. Το Tiktaalik μας έδωσε αυτό που ψάχναμε».

Kalliopi Monoyios is a scientific illustrator whose work has appeared in numerous scientific journals, newspapers and textbooks, has been featured on the covers of Nature, Science, and Genesis and has been "borrowed" by South Park (season 10, episode 12: “Go God Go”). For eleven years, she worked as a scientific illustrator under the eminent University of Chicago paleontologist, Neil Shubin, and was the lead illustrator in the papers announcing the discovery of Tiktaalik roseae, "the fishapod." She has illustrated two best-selling popular non-fiction books, Your Inner Fish; A Journey into the 3.5-Billion-Year History of the Human Body by Neil Shubin, and Why Evolution is True by Jerry Coyne. She views science illustration as a way to make cutting-edge research both interesting and accessible to a variety of audiences, ultimately leading to a more engaged and scientifically literate public. She is a member of the Guild of Natural Science Illustrators and the American Society of Illustrators Partnership. Follow on Twitter as @symbiartic. Or visit their website.

O Einstein ως επιθετικός νεανίας. Albert Einstein's Lighter Side

Einstein in 1898, after he entered Zurich Polytechnic: This photograph has poems handwritten by Albert Einstein on back. "Du bist myn, ich bin din..." It is one of a handful of photographs of Einstein by the photographer Lotte Jacobi.

O Einstein ήταν ένας απείθαρχος και επιθετικότατος φοιτητής. Κανείς από τους καθηγητές του στο Πολυτεχνείο της Ζυρίχης δεν του έδειχνε ιδιαίτερη εκτίμηση, και τα κατάφερε να τον αντιπαθήσει ακόμα και ο Heinrich Weber, πρωτοπόρος της ηλεκτροτεχνίας, ο μόνος που διαισθάνθηκε τα εξαιρετικά του χαρίσματα. Η κατάσταση αυτή δυσκόλεψε πολύ την εξέλιξη της σταδιοδρομίας του.

Einstein as Teenager: This photo was taken in a Munich photo studio c. 1893, shortly before Einstein left high school to join his family in Italy.

Όσοι αποφοιτούσαν από το Πολυτεχνείο είχαν συνήθως εξασφαλισμένη μια θέση βοηθού στο ίδιο ίδρυμα ή στο Πανεπιστήμιο, όπως λόγου χάρη ο Marcel Grossmann, φίλος του Einstein, τον οποίο επέλεξε ως βοηθό ο καθηγητής Wilhelm Fidler. O Einstein θα μπορούσε εύκολα να γίνει βοηθός του Weber, αλλά επειδή τον είχε πεισμώσει με τη συμπεριφορά του, εκείνος προτίμησε έναν μηχανολόγο μηχανικό που είχε μόλις πάρει το πτυχίο του.

Paul Karl Ludwig Drude was a German physicist specializing in optics. He wrote a fundamental textbook integrating optics with Maxwell's theories of electromagnetism.

Το πρώτο βήμα που διάλεξε ο Einstein για να γίνει γνωστός στην επιστημονικής κοινότητα υπήρξε μια σκληρή επίθεση κατά του Paul Drude, του καθηγητή που διηύθυνε το Annalen der Physik, το σημαντικότερο περιοδικό φυσικής εκείνης της εποχής.

Ο Drude είχε διεξαγάγει σημαντικές έρευνες στην οπτική και στην ηλεκτρονική θεωρία των μετάλλων, και ακριβώς εναντίον αυτής της θεωρίας συγκέντρωσε τα πυρά του ο Einstein – ήταν όμως, κατά βάση, ασύστατες αντιρρήσεις τις οποίες εύκολα απέρριψε ο Drude. Ο Εinstein ερμήνευσε την απάντηση του διακεκριμένου φυσικού ως προφανή απόδειξη ότι όλοι οι ηλίθιοι του κόσμου είχαν συμμαχήσει εναντίον του, και σε μια επιστολή στη μέλλουσα σύζυγό του Mileva, δήλωσε με κάποια έπαρση πως υποσχόταν στον εαυτό του να δημοσιεύσει την κριτική του για τον Drude σε ένα άρθρο που θα τον εξευτέλιζε.

Dr Alfred Kleiner (1849-1916). Source: Image Archive ETH-Bibliothek Zurich.

Ανάλογη, αδικαιολόγητη εχθρική στάση επέδειξε ο Einstein και απέναντι στον Alfred Kleiner, διευθυντή του τμήματος φυσικής του πανεπιστημίου της Ζυρίχης, ο οποίος είχε παρακολουθήσει την πτυχιακή του εργασία και είχε δείξει ενδιαφέρον για το θεωρητικό του έργο. Με αφορμή το γεγονός ότι ο Κleiner καθυστερούσε να εκφράσει άποψη για την πτυχιακή του εργασία, ο Einstein τον στιγμάτισε ως εχθρό της νεολαίας απειλή για κάθε εκκολαπτόμενη ευφυΐα.

Ωστόσο, ο Κleiner ήταν εκείνος που συμβούλευσε τον Einstein να δεχθεί μια διδακτορική θέση προκειμένου να ξεκινήσει την ακαδημαϊκή του σταδιοδρομία. Ταξίδεψε μάλιστα στη Βέρνη, όπου δίδασκε ο Einstein, για να παρακολουθήσει ένα από τα μαθήματά του, και όταν τόλμησε να παρατηρήσει ότι αυτά τα μαθήματα δεν ήταν κατάλληλα για φοιτητές, ο Einstein του απάντησε μάλλον άκομψα: «Δεν το ζήτησα εγώ να γίνω καθηγητής».

Summer Sailing: This never before published image is from an album named "Sailing Trip with Professor Einstein" taken at the physicist's summer home near Berlin in 1919.

Eκείνη την εποχή ο Einstein είχε ήδη δημοσιεύσει πέντε σημαντικά άρθρα (μεταξύ των οποίων το άρθρο για την ειδική θεωρία της σχετικότητας, που πέρασε τελείως απαρατήρητο), και η συμπεριφορά του δεν ήταν βέβαια η πιο ενδεδειγμένη για να προσελκύσει το ενδιαφέρον της επιστημονικής κοινότητας στις έρευνές του. Η κατάσταση ξεκαθάρισε μόνο αφού ο Max Planck άρχισε να αξιοποιεί τη μεγάλη του επιρροή, προκειμένου να πείσει τους άλλους επιστήμονες για την εγκυρότητα των ιδεών αυτού του «επιθετικού νεανία». Στη συνέχεια, o Einstein δήλωσε ότι την περίοδο εκείνη σκεφτόταν σοβαρά να εγκαταλείψει για πάντα την επιστήμη.

ΠΗΓΗ: «Αλλοπαρμένες Μεγαλοφυΐες», Federico Di Trocchio, εκδόσεις Τραυλός.

To χρώμα της σκοτεινής πλευράς του φεγγαριού. The dark side of the moon is turquoise, say astronomers

I'll see you on the turquoise side of the moon: earthlight is shifted towards the red end of the spectrum when reflected from the moon's dark side. Photograph: Alamy

Το 1973 το ροκ συγκρότημα Pink Floyd έγινε παγκοσμίως γνωστό με τον κλασικό πλέον δίσκο τους “The dark side of the moon“.  Με την σκοτεινή πλευρά του φεγγαριού ασχολήθηκε και μια ομάδα επιστημόνων η οποία διερεύνησε το χρώμα της και αποφάνθηκε ότι  έχει γαλαζοπράσινο (τιρκουάζ) χρώμα, μετά από διετείς παρατηρήσεις. Το φως του Ήλιου που παίρνει γαλαζωπή απόχρωση, όταν αντανακλάται από τη Γη και πέφτει πάνω στον δορυφόρο της, μετατρέπεται σε τιρκουάζ, όταν, με τη σειρά του, αντανακλάται από τη Σελήνη και επιστρέφει στη Γη.

Οι ερευνητές από διάφορες χώρες, με επικεφαλής τον Peter Thejll του Δανικού Μετεωρολογικού Ινστιτούτου της Κοπεγχάγης, που θα κάνουν τη σχετική δημοσίευση στο περιοδικό αστρονομίας και αστροφυσικής “Astronomy and Astrophysics”, χρησιμοποίησαν το τηλεσκόπιο Μάουνα Λόα της Χαβάης, το οποίο ανήκει στην Εθνική Υπηρεσία Ωκεανών και Ατμόσφαιρας (ΝΟΑΑ) των ΗΠΑ.

A waxing crescent moon with earthshine reflected from the 'dark side'. Note the halo around the bright, light side. Photograph: David Nunuk/Corbis

Οι εικόνες της Γης που έχουν ληφθεί από το διάστημα, δείχνουν ξεκάθαρα πως ο πλανήτης φαίνεται γαλάζιος. Όταν όμως αυτό το γαλαζωπό φως (το οποίο δεν είναι παρά το ηλιακό φως που έχει «χρωματιστεί» από την ατμόσφαιρα της Γης) πέσει πάνω στο φεγγάρι, τότε αντανακλάται πίσω και γίνεται αντιληπτό ως τιρκουάζ από τους παρατηρητές στη Γη.

Για να μετρήσουν το χρώμα της σκοτεινής πλευράς της Σελήνης, οι επιστήμονες έπρεπε πρώτα να απομονώσουν το φως της φωτεινής πλευράς του φεγγαριού, χρησιμοποιώντας ειδικά φίλτρα πάνω στο τηλεσκόπιο.

Αυτή ήταν η πρώτη ακριβής μέτρηση του χρώματος της σκοτεινής πλευράς του φεγγαριού. Η τελευταία προσπάθεια είχε γίνει το 1965 από ένα τηλεσκόπιο στη Νότια Αφρική.

Η νέα ανακάλυψη θα βοηθήσει τους επιστήμονες να παρακολουθούν καλύτερα το χρώμα της ίδιας της Γης, πράγμα που, με τη σειρά του, θα είναι χρήσιμο στην ανάπτυξη καλύτερων κλιματολογικών μοντέλων, μερικά από τα οποία περιλαμβάνουν τις αλλαγές στη νεφοκάλυψη, συνεπώς και στο χρώμα του πλανήτη. Όπως είπε ο Thejll, «στην πραγματικότητα το χρώμα της Γης αλλάζει κάθε ώρα».

Όλα τα παραπάνω είναι μια δικαιολογία για  να ακούσουμε ξανά το άλμπουμ των Pink Floyd, “The Dark Side Of The Moon”:

The Dark Side of the Moon είναι ένα άλμπουμ του συγκροτήματος Pink Floyd που κυκλοφόρησε το 1973. Οι στίχοι των τραγουδιών αναφέρονται στην καθημερινή ζωή των ανθρώπων, τα προβλήματα, τις συνήθειες, θέματα όπως ο χρόνος, η απληστία, οι συγκρούσεις, τα ταξίδια, οι ψυχικές διαταραχές και ο Θάνατος.

Μαζί με το The Wall θεωρείται ως ένα από τα καλύτερα δείγματα δουλειάς των Pink Floyd. Πολλοί κριτικοί έχουν χρησιμοποιήσει το δίσκο ως κριτήριο διαχωρισμού μεταξύ της κλασικής Ροκ και ηλεκτρονικής μουσικής. Και τα τέσσερα μέλη του συγκροτήματος (Ντέιβιντ Γκίλμορ, Νικ Μέισον, Ρότζερ Γουώτερς και Ρίτσαρντ Ράιτ) πήραν μέρος στην δημιουργία και την παραγωγή του δίσκου.

Κεντρική ιδέα

Το Dark Side of the Moon εμπνέεται από τον πιεστικό τρόπο ζωής που μπορεί να οδηγήσει τον άνθρωπο στην τρέλα, τον καταναλωτισμό, τον αυξημένο ρυθμό ζωής και μετακίνησης, την παρακμή των γηραιών ανθρώπων και τον θάνατο, την απανθρωπιά της κοινωνίας και τις πολεμικές συγκρούσεις. Η θεματολογία αυτή μεταδίδεται τόσο μέσα από τους στίχους όσο και μέσα από ήχους και ομιλία. Για παράδειγμα στο τραγούδι On the Run ο ήχος του αεροπλάνου που συντρίβεται μπορεί να ερμηνευτεί ως φοβία για τα αεροπλάνα. Στο τραγούδι Time τα ξυπνητήρια προσπαθούν να θυμίσουν στον ακροατή το πόσο γρήγορα περνάει ο χρόνος. Το ηχητικό των κερμάτων στο τραγούδι Money κριτικάρει την απληστία. Το Us and Them είναι ένα αντιπολεμικό μανιφέστο, ενώ το Brain Damage δίνει την εναλλακτική άποψη ότι οι "τρελοί" ίσως είναι οι μόνοι που καταλαβαίνουν τα λάθη της κοινωνίας. Τέλος, το κομμάτι Eclipse ασχολείται με τις διαπροσωπικές σχέσεις.

Ο Ρότζερ Γουώτερς έγραψε όλους τους στίχους και ηχογράφησε τα "προσχέδια" των τραγουδιών σε ένα στούντιο κοντά στο σπίτι του.

Η ψησταριά και το αντικολλητικό τηγάνι «εφευρέσεις του Μυκηναϊκού Πολιτισμού». Ancient Greeks Used Portable Grills at Their Picnics

Μυκηναϊκό σουβλάκι κανείς; Cooking experiments suggest that Mycenaean souvlaki trays would have been portable. Credit: Julie Hruby

Η άρχουσα τάξη του Μυκηναϊκού Πολιτισμού απολάμβανε σουβλάκια ψημένα σε φορητές ψησταριές καθώς και ψωμί που ετοιμαζόταν σε τηγάνια αντικολλητικής τεχνολογίας, υποστηρίζουν αμερικανοί ερευνητές.

Η Δρ Τζούλι Χρούμπι του Πανεπιστημίου του Ντάρτμουθ ήταν περίεργη να μάθει πώς χρησιμοποιούνταν τα μαγειρικά σκεύη που έχουν βρεθεί σε ανασκαφές. Τα πήλινα σκεύη βρέθηκαν σε κέντρα του Μυκηναϊκού Πολιτισμού, ο οποίος άκμασε την ύστερη Εποχή του Χαλκού μέχρι το 1200 π.Χ., οπότε εξαφανίστηκε μυστηριωδώς.

Τα σκεύη

Πήλινο σκεύος για το ψήσιμο «σουβλακιών» από το Aκρωτήρι Θήρας (χώρος Δέλτα 2). B΄μισό 15ου αι. π.X.

Τα ευρήματα περιλαμβάνουν ένα στρογγυλό πήλινο ταψί που χρησιμοποιούνταν πιθανώς για την παρασκευή ψωμιού. Η μια επιφάνεια του ταψιού είναι επίπεδη, ενώ η άλλη είναι διάστικτη με τρύπες, και οι αρχαιολόγοι δεν γνώριζαν ποια από τις δύο ακουμπούσε στη φωτιά.

Ένα άλλο ενδιαφέρον σκεύος είναι ένας πήλινος ορθογώνιος, την οποία οι ερευνητές ονομάζουν «δίσκο για σουβλάκια». Οι αρχαιολόγοι δεν ήταν σίγουροι αν το σκεύος τοποθετούνταν πάνω στην φωτιά, με το λίπος από το κρέας να στάζει μέσα στο δίσκο, ή αν λειτουργούσε ως υποδοχή για κάρβουνα. Η Χρούμπι προσπάθησε να εξακριβώσει ποιες ήταν οι μαγειρικές τεχνικές των Μυκηναίων κατασκευάζοντας δύο ταψιά και δύο δίσκους για σουβλάκια από πηλούς που μοιάζουν με τον πηλό των ευρημάτων.

Τα πειράματα

Researchers tested two possible ways Mycenaean ceramic pans would have been used to cook meat. The one on the right produced the best results. Credit: Julie Hruby 

Όπως έδειξαν τα πειράματα, οι πήλινοι δίσκοι είχαν υπερβολικά μεγάλο πάχος για να επιτρέπουν τη μεταφορά θερμότητας -σε αυτή την περίπτωση τα χοιρινά σουβλάκια της μελέτης έμεναν άψητα. Η τοποθέτηση αναμμένων κάρβουνων μέσα στο δίσκο έδινε καλύτερα αποτελέσματα.

«Θα φανταζόμασταν αυτά τα αγγεία ως φορητές συσκευές ψησίματος -ίσως χρησιμοποιούνταν στα μυκηναϊκά πικνίκ» αναφέρει η Δρ Χρούμπι στο LiveScience, το οποίο παρακολούθησε την παρουσίαση της μελέτης στο συνέδριο του Αρχαιολογικού Ινστιτούτου Αμερικής.

Griddles from the Mycenaean world often have one side with partial perforations and one polished side. The side with the holes proved to be more effective at cooking bread when researchers made replica griddles and tested them over the hearth. Credit: Julie Hruby 

Όσον αφορά το στρογγυλό ταψί, ή τηγάνι, τα πειράματα έδειξαν ότι η ζύμη του ψωμιού κολλούσε πιο εύκολα στην επίπεδη πλευρά. Οι τρύπες στην άλλη επιφάνεια του τηγανιού πρέπει να ήταν μια αντικολλητική τεχνολογία, η οποία επίσης εξασφάλιζε την ομοιόμορφη κατανομή του λαδιού πάνω στο τηγάνι. Ποιοι ήταν όμως οι τυχεροί που απολάμβαναν αυτές τις μαγειρικές τεχνολογίες; «Προέρχονταν από την άρχουσα τάξη, αν και αμφιβάλλω ότι οι εκπρόσωποι της ελίτ μαγείρευαν μόνοι τους» λέει η Χρούμπι. «Στο αρχείο της Γραμμικής Β' [της γλώσσας των Μυκηναίων] υπάρχουν αναφορές για επαγγελματίες μάγειρες» επισημαίνει.

«Τοξική οινοποσία» σκότωσε τον Μέγα Αλεξάνδρο; Did toxic wine kill Alexander the Great? Scientists 'find plant behind ancient leader's agonizing death over 12 days'

Ο πίνακας «Ο θάνατος του Μεγάλου Αλεξάνδρου» του Γερμανού ζωγράφου Καρλ φον Πιλότυ. Σύμφωνα με τη νέα θεωρία ο Μέγας Αλέξανδρος έπεσε στο κρεβάτι και δεν ξανασηκώθηκε ποτέ, ύστερα από την κατανάλωση δηλητηριασμένου οίνου. The death of Alexander the Great, after Karl von Piloty.

Ανάμεσα στις διάφορες θεωρίες που έχουν δει κατά καιρούς το φως της δημοσιότητας σχετικά με τον μυστηριώδη θάνατο του Μεγάλου Αλεξάνδρου είναι ότι ο μεγάλος στρατηλάτης έπεσε θύμα δηλητηρίασης. Πολλοί ειδικοί έχουν προτείνει διάφορες ουσίες που πιθανώς χρησιμοποίησαν οι εχθροί του Αλέξανδρου για τον εξοντώσουν. Ο Νεοζηλανδός τοξικολόγος Λίο Σκεπ, που θεωρείται από τους κορυφαίους του κλάδου, ρίχνει τώρα στο τραπέζι μια νέα θεωρία ή καλύτερα ένα νέο δηλητήριο που δεν είχε αναφερθεί μέχρι σήμερα.

Το μαρτυρικό τέλος

A bust of Alexander The Great, inscribed ‘Alessandro’, circa 330BC. Death by wine? New findings, which are ten years in the making, suggest that Alexander the Great died from drinking wine that was tainted with a seemingly innocuous plant called hellebore. Photo: Hulton Archive/Getty Images

Ο Μέγας Αλέξανδρος άφησε την τελευταία του πνοή το 323 π.Χ στο παλάτι του Ναβουχοδονόσορα Β στη Βαβυλώνα. Σύμφωνα με τον αρχαίο ιστορικό Διόδωρο όλα ξεκίνησαν όταν ο Αλέξανδρος ήπιε άκρατον οίνο προς τιμήν του Ηρακλή. Λίγο μετά ο Αλέξανδρος άρχισε να πονά και ασθένησε.

Μετά από μάχη 12 ημερών κατά την οποία ο Αλέξανδρος κάποια στιγμή δεν μπορούσε ούτε να μιλήσει ούτε και να περπατήσει τελικά πέθανε. Ανάμεσα στα συμπτώματα που έχουν αναφερθεί ότι παρουσίασε ο Αλέξανδρος κατά τη διάρκεια της ασθένειας που τον οδήγησε τελικά στον θάνατο ήταν γαστρικοί πόνοι, ναυτία, εμετοί, βραδυκαρδία, υπόταση και σοβαρή μυϊκή αδυναμία

Ο νέος.... ύποπτος

To Veratrum album, το είδος του ελλέβορου που πιστεύεται ότι χρησιμοποιήθηκε για να εξοντωθεί ο Μέγας Αλέξανδρος. Pretty but deadly: Veratrum album, known as white hellebore, is a plant that, once fermented properly, can be lethal.

Το BBC πλησίασε το 2003 τον Λίο Σκεπ που εργάζεται στο Εθνικό Κέντρο Δηλητηρίων της Νέας Ζηλανδίας και του ζήτησε τη γνώμη του για τις συνθήκες θανάτου του Μεγάλου Αλεξάνδρου στο πλαίσιο ενός σχετικού ντοκιμαντέρ που ετοίμαζε. Ο Σκεπ αποδέχτηκε με ενθουσιασμό την πρόταση συνεργασίας αλλά χρειάστηκε τελικά μια δεκαετία για να καταλήξει μαζί με τους συνεργάτες του σε μια απάντηση. Οι ερευνητές μελέτησαν τις ιστορικές και άλλες αναφορές που υπάρχουν για τον θάνατο του Μεγάλου Αλεξάνδρου.

Κατέληξαν στο συμπέρασμα ότι για τον θάνατο του Αλέξανδρου δεν μπορεί να ευθύνεται κάποιο γνωστό δηλητήριο όπως το αρσενικό ή η στρυχνίνη, τα οποία έχουν προταθεί στο παρελθόν ως «δολοφόνοι» του Μακεδόνα Βασιλιά. Αυτά τα δηλητήρια σύμφωνα με τους ερευνητές θα είχαν δράσει πολύ πιο επιθετικά και κυρίως πολύ πιο γρήγορα από ό,τι συνέβη στην περίπτωση του Μεγάλου Αλεξάνδρου.

Dr Leo Schep, toxicologist at the National Poisons Centre and scientist at the Otago University in New Zealand, thinks a poisonous wine made from a plant may have killed Alexander the Great.

Θεωρούν ως πιο πιθανό ένοχο ένα δηλητηριώδες φυτό, με την επιστημονική ονομασία Veratrum album, που ανήκει στην οικογένεια των κρίνων και είναι γνωστό ως λευκός ελλέβορος Οι ερευνητές πιθανολογούν ότι ο Αλέξανδρος ήπιε οίνο που περιείχε το εν λόγω φυτό και του προκάλεσε έναν αργό και επώδυνο θάνατο. Τον ελλέβορο χρησιμοποιούσαν συχνά οι αρχαίοι Έλληνες ως βότανο κατά του εμετού και σύμφωνα με τους ερευνητές ήταν σε θέση να επιφέρει τον θάνατο, και μάλιστα με τα ίδια χαρακτηριστικά (π.χ αργή δράση) και τα συμπτώματα που είχε ο Μέγας Αλέξανδρος.

«Δέχτηκα αμέσως την πρόταση που μου έγινε από το BBC. Ήταν μια μεγάλη πρόκληση αλλά θεωρούσα ότι δεν θα καταφέρω να ανακαλύψω κάτι. Προς έκπληξη όλων μας βρήκαμε κάτι που ταιριάζει σε ό,τι συνέβη. Πρέπει να σημειώσω όμως ότι ανεξάρτητα με το τι πιστεύουμε εμείς η αιτία θανάτου του Αλέξανδρου δεν μπορεί να αποδειχθεί. Ποτέ δεν θα μάθουμε τι πραγματικά συνέβη». αναφέρει ο Σκεπ. Η εκτίμηση των ερευνητών για τον θάνατο του Μεγάλου Αλεξάνδρου δημοσιεύεται στην επιθεώρηση «Clinical Toxicology».

Διάγνωση ψυχικών νόσων στα... μάτια. The Eyes Have It: New Diagnosis tool for Mental Illness

Maurits Cornelis Escher, Eye of the Beholder, 1946. The power of the eye has always fascinated man, who has declared since ancient times that these enigmatic visual organs are "the mirrors of our soul". The latest developments in psychiatry may now add some weight to this concept, as a recent research study has indicated that the eye may hold the key to the diagnosis of severe mental illness.

Βρετανοί επιστήμονες ανέπτυξαν ένα πρωτοποριακό τεστ που βασίζεται σε χρήση κάμερας και μπορεί να διαγνώσει σοβαρά προβλήματα ψυχικής υγείας αναλύοντας τις κινήσεις των ματιών των ασθενών.

Θεωρία ενός και πλέον αιώνα

Το νέο τεστ που υπόσχεται γρήγορη και έγκυρη διάγνωση σοβαρών ψυχικών νόσων βασίζεται σε χρήση κάμερας η οποία παρακολουθεί τις κινήσεις των ματιών του ασθενούς. 

Η επαναστατική τεχνολογία βασίζεται σε μια θεωρία ενός και πλέον αιώνα, σύμφωνα με την οποία το να κοιτάζει κάποιος με μη φυσιολογικό τρόπο αντικείμενα αποτελεί σημάδι ψύχωσης.

Η ερευνητική ομάδα που βρίσκεται πίσω από τη συγκεκριμένη hi-tech προσέγγιση ελπίζει ότι αυτή θα βοηθήσει στον διαχωρισμό της σχιζοφρένειας από τη διπολική διαταραχή (μανιοκατάθλιψη) και τη μείζονα κατάθλιψη.

Οι ερευνητές χρησιμοποίησαν ειδικές κάμερες ώστε να καταγράψουν τις κινήσεις των ματιών ασθενών με ψυχικές νόσους καθώς εκείνοι κοίταζαν εικόνες στην οθόνη ενός υπολογιστή.

Σχιζοφρένεια: σημασία στη λεπτομέρεια και όχι στο όλο

Testing times: Patients with schizophrenia explore images less fully and rest their gaze for longer on certain points but look at fewer points on the picture overall.

Όπως διαπίστωσαν, τα άτομα με σχιζοφρένεια δεν εξερευνούσαν με τα μάτια τους σε τόσο μεγάλη έκταση τις εικόνες σε σύγκριση με όσα άτομα δεν εμφάνιζαν τη συγκεκριμένη ψυχική νόσο. Επικέντρωναν το βλέμμα τους για μεγαλύτερο χρονικό διάστημα σε κάποια σημεία των εικόνων αλλά τελικώς κοιτούσαν λιγότερα σημεία στη συνολική εικόνα που είχαν μπροστά τους.

Σε ό,τι αφορούσε τα άτομα με διπολική διαταραχή και μείζονα κατάθλιψη, οι διαφορές ήταν πιο πολλές αλλά λεπτές.

Η νέα τεχνολογία ελπίζεται ότι θα βοηθήσει στην πιο έγκαιρη και σωστή διάγνωση των τριών ψυχικών παθήσεων, καθώς σήμερα, με δεδομένο ότι εκδηλώνονται με παρόμοια συμπτώματα, ο διαχωρισμός τους από τους ειδικούς είναι δύσκολος.

Κινήσεις των ματιών, δείκτης ψυχικών νόσων

Face the problem: The camera tests the eye movements of mental health patients and will help differentiate schizophrenia from bipolar disorder and severe depression, the team says.

«Η πρόσφατη πρόοδος στην τεχνολογία ανίχνευσης των κινήσεων των ματιών έχει επιτρέψει την ανάλυση των μη φυσιολογικών κινήσεων οι οποίες φαίνεται ότι αποτελούν αξιόπιστους δείκτες που βοηθούν στη διάγνωση ψυχικών διαταραχών» ανέφερε ο Μάντου Νερ, επιχειρηματίας που δραστηριοποιείται στον χώρο της τεχνολογίας και προσπαθεί να φέρει την πρωτοποριακή τεχνική στην αγορά.

Προκειμένου να το καταφέρει, ο κ. Νερ συνεργάζεται με ερευνητές του Πανεπιστημίου του Αμπερντίν - συγκεκριμένα με τον δρα Φίλιπ Μπένσον και τον επικεφαλής του Τμήματος Ψυχικής Υγείας, καθηγητή Ντέιβιντ Σεντ Κλερ.

Ακρίβεια 95%, αποτελέσματα σε μισή ώρα

«Πρόκειται για μια σημαντική αλλαγή στο πεδίο της Ψυχιατρικής, καθώς ως σήμερα οι απεικονίσεις του εγκεφάλου και οι τεχνικές ανάλυσης του DNA δεν έχουν δώσει ικανοποιητικά αποτελέσματα σε ό,τι αφορά τη διάγνωση τέτοιων ψυχικών διαταραχών. Το νέο τεστ ανίχνευσης των κινήσεων των ματιών παρέχει αποτελέσματα με ακρίβεια της τάξεως του 95% μέσα σε 30 λεπτά σχετικά με ψυχικές νόσους των οποίων η διάγνωση θα απαιτούσε χρόνια» σημείωσε ο κ. Νερ.

Απαιτούνται τώρα περαιτέρω μελέτες προτού το τεστ λάβει έγκριση για ευρεία χρήση. Ωστόσο σύμφωνα με τον κ. Νερ «οι ασθενείς θα πρέπει να έχουν πρόσβαση σε τέτοιου είδους εξετάσεις μέσω των ασφαλιστικών ταμείων τους μέσα στα επόμενα χρόνια».

Αποτύπωμα στον εγκέφαλο και στο σώμα

Πολύ θετικά ήταν τα σχόλια του καθηγητή Νικ Κράντοκ από το Βασιλικό Κολέγιο Ψυχιάτρων σχετικά με την καινοτόμο τεχνική. Όπως συγκεκριμένα ανέφερε ο καθηγητής, «τεστ τα οποία μπορούν να βοηθήσουν στην ακριβή και ταχεία διάγνωση σοβαρών ψυχικών διαταραχών αναμένεται να είναι άκρως πολύτιμα. Η σύνδεση μεταξύ μη φυσιολογικών κινήσεων των ματιών και σοβαρών ψυχικών νόσων χρειάζεται βέβαια να διερευνηθεί περαιτέρω. Πάντως αυτού του είδους οι διαταραχές αφήνουν το "αποτύπωμά" τους και στον εγκέφαλο και στο σώμα, δεν κρύβονται μόνο στο... μυαλό των ασθενών».

"Η Ερώτηση της Μαργαρίτας". "Die Gretchenfrage"

Sorolla's 1892 painting Otra Margarita (shown above) is an example of his early works, which portrayed scenes with social and sometimes religious themes. With Otra Margarita, Sorolla believed that he had achieved a realist style of painting that did justice to everyday life. The work, which won first prizes in Madrid and then at the Columbian Exhibition in Chicago, evokes memories of Goethe's character Marguerite from Faust but presents at the same time a distinctively Spanish Margarita, a fallen woman in chains of Spanish society's making. Reportedly, the painting drove viewers to tears when it was presented at the Columbian Exhibition.

Sine disciplina

nulla musica perfecta est.

Όταν λέμε η Ερώτηση της Μαργαρίτας, έχουμε στο νου την απορία των ανθρώπων για το θεό. Διατυπώνουμε, δηλαδή, διαφορετικά το ενδιαφέρον μας. Όπως όταν λέμε το άστρι της τραμουντάνας, έχουμε στο νου τον πολικό αστέρα.

Ο λεκτικός καθιερωμός η Ερώτηση της Μαργαρίτας, die Gretchensfrage στο πρωτότυπο, είναι η στερεότυπη καταδήλωση, ένας terminus technicus, που αναφέρεται στα απορήματα του ανθρώπου για το θεό, σ' έναν τρόπο εντελώς αυστηρό και εντελώς γεωμετρημένο. Ότι, δηλαδή, η έρευνα του ανθρώπου για το θεό είναι κεφάλαιο και ιδιοχτησία της φιλοσοφίας και της επιστήμης, και όχι της θρησκείας.

Ακόμη πιο αναγκαστικά, ότι το πρόβλημα θεός είναι χρέωση και αξίωση της κριτικής φιλοσοφίας και της θετικής επιστήμης. Εκείνων, δηλαδή, των μεθόδων έρευνας που προσφέρουν τον υψηλότερο βαθμό φερεγγυότητας σχετικά με το ακίβδηλο της αλήθειας.

Γιατί υπάρχουν και φιλοσοφίες ή επιστήμες, που είναι του μπλα-μπλά και της ανεμοζάλης. Όπως υπάρχουν και ποιητές, που είναι για να διαβάζουν τα ποιήματα τους στα ράδια. Άμπρα κατάμπρα.

Με βάση σχεδίασης και με θεμέλιο προοπτικής την αυστηρή μέθοδο έρευνας, είναι φανερό πως κάτω από τον όρο η Ερώτηση της Μαργαρίτας επιχειρούμε να μιλήσουμε για το θεό σε μια καινούργια γλώσσα. Η γλώσσα αυτή φανερώνεται υποχρεωτικά αποδεκτή από όλους. Όσοι, εννοείται, μέσα στο κεφάλι τους έχουν μυαλό ανθρώπου και όχι αίσθηση ζώου.

Έτσι, οι διάφορες ιστορικές θρησκείες, που ασχολούνται με το πρόβλημα θεός, αυτόματα αφανίζουνται από το χάρτη αυτής της προβληματικής. Αφανίζουνται, με την έννοια ότι τις αντικατασταίνει υποχρεωτικά η νέα μέθοδος και η νέα οπτική.

Σε επίπεδο παραβολής αυτό σημαίνει τούτο: όπως υπάρχει μία χημεία, μία γεωμετρία, μία ιατρική, και διδάσκεται η ίδια σε όλα τα πανεπιστήμια της γης ανεξάρτητα από τις γλώσσες και τις φυλές των ανθρώπων, παρόμοια υπάρχει μία μόνο μέθοδος, για να ερευνήσει κανείς το πρόβλημα θεός. Είτε βρίσκεται στο Εσκουαδόρ είτε στο Ισπαχάν είτε στη Νότια Καρολίνα. Εφόσον, εννοείται, εργάζεται με σοβαρότητα, και δε δουλεύει «μηχανές» και αγυρτείες. Τη μέθοδο αυτή μας τη δίνει η Ερώτηση της Μαργαρίτας.

Έρχομαι στην πρώτη από τις προκείμενες του προβλήματος. Στην επίσκεψη των ονομάτων.

Είναι γνωστό ότι η Ερώτηση της Μαργαρίτας είναι ένα σημείο δράσης, μία στιγμή χωροχρόνου, μέσα στην κίνηση του μύθου της τραγωδίας Φάουστ του Γκαίτε.

Johann Heinrich Wilhelm Tischbein, Goethe in the Roman Campagna, 1787.

Η φιλοσοφία εδιάλεξε αυτή τη στιγμή, και «κατηγόρησε» στο στοχασμό του Γκαίτε την απορία των ανθρώπων για το θεό, επειδή στο Φάουστ του Γκαίτε είδε τον καθολικό ανθρώπινο τύπο του ευρωπαίου, και στον ίδιο το Γκαίτε τον «ολύμπιο» ποιητή της Ευρώπης.

Το άλλο όνομα, δίπλα στη Μαργαρίτα, είναι ο Φάουστ. Ο δόκτωρ Φάουστ είναι μία ακρότητα ανθρώπου. Έζησε στην Κρακοβία τον καιρό της Μεταρρύθμισης. Και γέρασε σκυμμένος στις σπουδές και τις μελέτες. Εδιάβασε καράβια τα βιβλία, και αποθήκεψε βουνά τη γνώση.

Mephistopheles visits Faust in his study. An illustration, by Tony Johannot, of a scene from Goethe’s Faust.

Ο Φάουστ διόδεψε βήμα βήμα τους κλασικούς πολιτισμούς. Τις κλασικές γλώσσες τις κατάχτησε στην κορφή και στη ρίζα. Τη Lingua graeca, και τη Lingua latina. Κατάφαγε τα χειρόγραφα των μοναστηριών ως την ώα τους. Και ξεσκάλισε όλα τα παλαιά βιβλία. Από τον Άρατο και τα Φαινόμενα ως τους Πλίνιους και τη Φυσική Ιστορία.

Ο Φάουστ μέσα στις θάλασσες του μυαλού του σέρνει ολάκερη τη νύχτα του Μεσαίωνα. Και όλα τα χρώματα και τις εκρήξεις της Αναγέννησης. Είναι ο παλαιός, και ο νέος.

Faust, etching by Rembrandt (c. 1650).

Ο Φάουστ εμελέτησε τις Θείες Γραφές και στο φανερό τους και στο απόκρυφο. Από τα μυστικά πέρασε στα μυστήρια. Και πήδηξε από τη μεταφυσική στη μαγεία.

Ο Φάουστ στη συντροφιά του είχε τακτικούς το Νοστράδαμο και την arcana coelesta. Και κρυφοκουβέντιασε με το theosophicum και την καββαλιστική. Δουλεύει σαν παλαιός μάστορας τους αστρολάβους και τις πεντάλφες. Συνείρει και συναιρεί, διαλύει και καταλύει τα στοιχεία της ψυχής και τα στοιχεία της ύλης.

Ο Φάουστ πατεί στα πατήματα του Παράκελσου και του Γαλιλαίου. Και καταχερίζει τη σολομωνική και την αλχημεία. Άλλοτε φρόνιμα και άλλοτε θρασερά κατέχει να ξεφεύγει τις αράχνες της Ιερής Εξέτασης. Ξεγλίστρησε τους χαμηλόφωνους καρδινάλιους, και τα επίλοιπα φρικαλέα κριτήρια του παπικού Σκότους.

Eugène Delacroix, Méphistophélès apparaissant à Faust, 1827, Huile sur Toile, 46x38 cm.

Ο Φάουστ επικαλέστηκε το πνεύμα της γης. Άνοιξε λογαριασμούς με τις δυνάμεις της φύσης. Εξόρκισε τα δαιμονικά της φαντασίας και ημέρεψε την Κόλαση. Και τότε, κατά τον καιρό και το δίκιο, φανερώθηκε μπροστά του ο διάβολος, που ο Γκαίτε τον εβάφτισε Μεφιστοφελή.

Ο Φάουστ νύχτες και μέρες και χρόνους και εποχές θεράπεψε την επιστήμη και τη σοφία. Φτάνοντας ως τα όρια του νου, ερεύνησε τα φαινόμενα και τα όντα, τις δράσεις του κόσμου, τις πράξεις των ανθρώπων.

Ο Φάουστ το σπουδαστήριό του, εκείνο το στενό και υψίθολο γοτθικό δώμα, τό 'καμε πλανητάριο για τις μακρυνές οράσεις και λαμπορατόριο για τις απειροελάχιστες δομές.

Odilon Redon, Faust and Mephistopheles , 1880.

Ο Φάουστ εργάστηκε με τον πόνο και με το μόχθο, και γι' αυτό, μαζί με τα επίλοιπα θαυμάσια, απεργάστηκε την πονηρία και τη μοχθηρία. Έτσι, κατά την τροπή και τον τρόπο, φανερώθηκε μπροστά του ο διάβολος, που ο Γκαίτε τον εβάφτισε Μεφιστοφελή.

Τύπος του homo universalis, ο Φάουστ είχε άπειρη μέσα του την ορμή για γνώση, και την ορμή για δράση. Από την ίδια τη φύση του ήταν ξένος στο τύπο του ανθρώπου της κλασικής Ελλάδας. Εκείνου του ανθρώπου, που τα βασικά του γνωρίσματα ήσαν το μέτρο και η Δίκη. Όπως το λέει ο Πίνδαρος:

Ψυχούλα μου, μη ζητάς αθάνατη ζωή•πορέψου με

 τον τρόπο που είναι σύμμετρος στη δύναμη σου.[i]

Και όπως σώζεται ατόφυος στο δημοτικό τραγούδι των νεοελλήνων:

Παρά να πάρεις άνθρωπο που νά ‘ν και με τη βράκα,

καλύτερα πανταλονάν,κι άσε μέ την κομμάτα.

Γεννημός και πλαστούργηση του πολιτισμού της Ευρώπης, ο Φάουστ στη βάση του είναι ρομαντικός. Μονοσήμαντος, δηλαδή, ακαθόριστος, νύχτιος, ετεροθαλής, φυγόκεντρος, τοξοτά αρειμάνιος, άπειρος. Δεν έχει καθαρές τις γραμμές, το σχήμα, τα όρια, το γάρμπος.

Οι ιστοί και οι σύνδεσμοι του κλασικού έλληνα, που του δίνουν την ισορροπία επάνω στη βάση της σύνθεσης λόγου και θυμικού, μέσα στο Φάουστ είναι συντριμμένοι.

Γι' αυτό ο μόχθος και ο πόνος από τα Έργα και τις Ημέρες του τον έριξαν στη μοχθηρία και στην πονηρία. Και φανερώθηκε μπροστά του ο διάβολος, που ο Γκαίτε τον εβάφτισε Μεφιστοφελή.

Eugène Delacroix, Méphistophélès apparaissant à Faust, 1825, dessin à la plume, encre brune, 21,6x16,5 cm.

Η συνεργασία του Φάουστ με το διάβολο έγινε μπεσαλίδικα. Κουβέντιασαν ήσυχα τους όρους, και σύνταξαν προσεχτικά τη συνθήκη. Ήταν ένα Σύμφωνο κυρίων, που ο Φάουστ το υπόγραψε με το αίμα του.

- Εγώ, σακατεμένο σαρκίο, θα σε ξανακάμω νέο, του υποσχέθηκε ο Μεφιστοφελής. Μέσα από το βαλτωμένο αίμα σου θα τινάξω στο φως έναν αστραφτερό έφηβο είκοσι χρονώ.

» Ύστερα θα ζεφτώ στις επιθυμίες σου, δούλος πειθήνιος και πιστός. Ό,τι και να μου ζητήσεις, θα στό ‘χω κιόλας κανωμένο προτού το ξεστομίσεις. Είκοσι τέσσερες χρόνους θα σε υπερετήσω. Ωσόπου να πραγαλιάσω την ασίγαστη ψυχή και την άπειρη βουλιμία σου για γνώση. Για να τα μάθεις όλα, και να τα πράξεις όλα.

» Εσύ, εξημμένη κεφαλή, σαν τελειώσει ο χρόνος της θητείας μου, θα λύσεις τη συνθήκη. Χωρίς να μου μείνεις χρεώστης στο ελάχιστο, να σηκωθείς και να πας στο καλό. Μ’ ένα μονάχα όρο:

» Στα χρόνια που θα σε υπερετώ, φυλάξου την πνευματική οκνηρία. Φυλάξου την ώρα να μην αγγίξεις την απόλυτη πληρότητα της ύπαρξης. Εάν κάποτε νιώσεις πως κατάχτησες το ύπατο, και το έσχατο· αν αισθανθείς ότι αγγίζεις το σημείο, που πιο πέρα του πιστέψεις ότι δε γίνεται ο άνθρωπος να φτάσει· αν έρθει στη ζωή σου η τέλεια στιγμή, και της φωνάξεις.

- Σταμάτα λοιπόν! είσαι τόσο ωραία![ii]

εκείνη την ώρα θα χάσεις το στοίχημα. Τότες, ανοϊκό γερόντιο, θα ζητήσω την αμοιβή μου στη δούλεψη σου.

» Θα σε αρπάξω βίαια, και θα σε πατάξω σφοδρά. Θα κρεουργήσω άγρια τη σάρκα και το πνεύμα σου. Θα τινάξω την κεφαλή σου στον τοίχο. Το κρανίο σου θα σκορπίσει χίλια κομμάτια. Θα καταρέψουν οι μυώνες και τα οστά σου. Και τα μυαλά σου, σκλήθρες ματωμένοι μυγμοί, θα βάψουνε άτιμα και αισχρά τους λευκούς ασβέστες.

Mikhail Vrubel, Faust, 1896.

Η επόμενη προκείμενη είναι ο έρωτας. Ο Φάουστ, προτού παραδοθεί στο διάβολο, δεν είχε περάσει το κατώφλι της οδαλίσκης με το κόκκινο σαλβάρι. Ούτε είχε τραγουδήσει το τραγούδι του γερο-μπέη.

Τώρα, δυνατός και νέος και οδηγημένος από το Μεφιστοφελή, ρίχνεται στη βουή του κόσμου. Ξεκινάει να κάμει το μεγάλο ταξίδι.

Ένα ταξίδι σαν εκείνο, ας πούμε, του παλαιού Οδυσσέα στις θάλασσες του Ποσειδώνα, του πελιδνού Δάντη στον Άδη της ψυχής μας, του αστρόβλητου Πλάτωνα στους υπερουράνιους τόπους. Μπροστά του έχει τη μακρυνή στράτα του πολύπαθου Οιδίποδα μέσα από τα σκοτάδια του ασυνείδητου, και τις φλόγες της συνείδησης.

Το ταξίδι του Φάουστ είναι ένας πλόας ανακαλύψεων και πείρας. Και θα τον φέρει να τρυγήσει τους ορίζοντες. Με τις φωνές των πουλιών και τα χρώματα του κυκλάμινου θα χτίσει κάστρα. Και θα θερίσει τις αχτίνες της νύχτας, για να θημωνιάσει στις αποθήκες του άστρα.

Eugène Delacroix, Faust meeting Marguerite, 1828.

Έτσι, από την αρχή θα βρεθεί η Μαργαρίτα στο πέρασμα του. Θα την συναντήσει κεραυνοβόλα, και θα την ερωτευθεί ανεκλάλητα.

Στα δεκαπέντε της χρόνια, η Μαργαρίτα είναι αθώα και άδολη. Και έμορφη έως την άκρη. Τη γλαυκή θάλασσα έχει αγκαλιά. Και την πράσινη βουή των κήπων τροφό. Και τις μαρμαρυγές του Βέγα στα όνειρα.

Από τη συναπαντή του Φάουστ και της Μαργαρίτας ο Γκαίτε θα χτίσει ένα μεγάλο έρωτα στην ιστορία της παγκόσμιας τέχνης.

Έναν έρωτα που θα τον εξορύξει από τα κρύσταλλα της μεγάλης έμπνευσης. Τα υλικά του θα τα λάβει από τη στέρνα του Όμηρου με την Ανδρομάχη, του Δάντη με τη Βεατρίκη, του Πλάτωνα με τη Διοτίμα, του Σαίκσπηρ με την Ιουλιέττα, του Ευριπίδη με τη Μήδεια και την Άλκηστη.

Και όχι αλλιώτικα, παρά καθώς όλοι εκείνοι οι μεγάλοι ερωτολόγοι, την ουσία του έρωτα θα την αποκαλύψει στην καταστροφή και στην οδύνη.

Ο Γκαίτε θα μας ξαναδώσει με τη σειρά του το απόσταγμα της παλαιής σοφίας: ότι ο έρωτας που δε φέρνει μέσα του σπόρο τη συφορά και το θάνατο είναι θέμα της κωμωδίας.

Eugène Delacroix, Faust rescues Marguerite from her prison, 1828.

Καθώς θα τελειώσει η τρυφερή ιστορία, η μικρή Μαργαρίτα θα βρεθεί χρεωμένη με πολλαπλό άγος. Θα σκοτώσει το εξώγαμο μωρό της. Θα φαρμακώσει τη μητέρα της. Θα σταθεί αφορμή να σφαχτεί ο στρατιώτης αδερφός της. Θα δικάσει τον εαυτό της να της κοπεί το κεφάλι από τον ουδέτερο δήμιο.

Και όλα αυτά τα φοβερά θα τα κάνει η Μαργαρίτα. Η παιδίσκη η ακηλίδωτη. Που πριν απαντήσει τον έρωτα, έζησε καθαρή όσο μία σταγόνα δροσιάς στο κύπελλο της αυγής.

Ο έρωτας λοιπόν. Αυτό το θεϊκό ζώο, το αυτόχθονο και το γηγενές, μας φέρνει στο κέντρο του προβλήματος. Ο έρωτας της Μαργαρίτας για το Φάουστ γεννά την ερώτηση της Μαργαρίτας για το θεό. Αναγκαιότητα, συγκυρία, ή επιλογή του ποιητή;

Ary Scheffer, Faust and Marguerite in the Garden, 1846

Ένα δείλι το νέο ζευγάρι περπατά στον κήπο της Μάρθας της ρουφιάνας. Άδημονεί, και χαίρεται, και γλυκοκουβεντιάζει. Στον πόθο του αποζητάει να βρει πόρο.

Εκείνο τον Πόρο, που ο Πλάτων στο Συμπόσιο τον ονομάζει πατέρα του έρωτα. Καθώς και μητέρα του έρωτα ονομάζει την Πενία. Τη θεία στέρηση, που αποζητά το πέρασμα, τον πόρο.

Με αφορμή αυτόν τον πόρο, έχω την ιδέα πως, εάν ο Γκαίτε γνώριζε καλύτερα, απ’ όσο εγνώριζε, τα δημοτικά μας τραγούδια, σίγουρα θα συνόδευε τον περίπατο των δύο ερωτευμένων στον κήπο με τους ωραίους στίχους του λαού μας:

Έβγας, ήλιε μου,έβγας, έβγα λιγουλάκι

Για να πορπατήσουμε στο περιβολάκι.

Νά ‘βρω πόρο νά ‘βρω,πέρα να περάσω,

Νά ‘βρω την αγάπη μου, να παίξω, να γελάσω.

James Tissot, Faust and Marguerite in the Garden, 1861.

Σ' εκείνο λοιπόν τον περίπατο στον κήπο, η Μαργαρίτα σταματά ξαφνικά, κοιτάζει το Φάουστ στα μάτια, και τον ρωτάει:

Πιστεύεις στο θεό;

Glaubst du an Gott?

Αυτή είναι η ξακουστή Ερώτηση τηςΜαργαρίτας[iii].

Το βάρος και την αξία της, που την έκαμαν οδηγητική για τη μέθοδο έρευνας του προβλήματος του θεού από τη σκοπιά της επιστήμης, η ερώτηση τα οφείλει στην απόκριση κυρίως που έδωκε ο Φάουστ.

Με άλλα λόγια είναι, όχι η ερώτηση της Μαργαρίτας αλλά η απόκριση του Φάουστ που γεννά το βαθύπλουτο του προβλήματος.

Παρόμοια, όπως είναι, όχι ο έρωτας του Δία για τη Λήδα στον Ευρώτα που γέννησε την αθάνατη Ιλιάδα, αλλά η Ελένη. Η απάντηση, δηλαδή, που έδωκε η Λήδα στον έρωτα του Δία.

Ποιος τολμάει να ειπεί πιστεύω στο θεό;

Ποιος τολμάει να ειπεί δεν πιστεύω στο θεό;[iv]

Έτσι αποκρίθηκε ο Φάουστ στην ερώτηση της Μαργαρίτας.

Η θέση αυτή ανθρώπινα συνιστά τη μόνη δυνατή απόκριση που μπορεί να δοθεί στο ερώτημα. Είναι η απόκριση, σύμφωνα με τη Λογική επιστήμη, που καταργώντας την αρχή της αντίφασης δέχεται το τρίτο, καθώς αλληλοαναιρεί το πρώτο και το δεύτερο. Όπως έδειξε και στη Φυσική εντελώς πρόσφατα η αρχή της Απροσδιοριστίας. Στο tertium non datur ο Φάουστ θα απαντήσει: tertium  datur, τρίτον χωρεί. Κάπου ανάμεσα Τρίτη και Τετάρτη πρέπει να παράπεσε η αληθινή σου μέρα, που είπε ο Ελύτης προτού γεράσει. Και τα χάσει.

Εάν είμαι άνθρωπος, κατά την έννοια ότι έχω συνείδηση των ορίων μου και επίγνωση του πόσο βαθύ είναι το πρόβλημα του όντος, δεν είναι δυνατό να δώσω άλλη απόκριση στην ερώτηση της Μαργαρίτας.

Όταν στην ερώτηση αποκριθώ, ναί! πιστεύω στο θεό, γίνομαι αυτοστιγμεί μωρός. Γιατί δέχομαι στενόκαρδα και στενόμυαλα, κάτι που δεν το ξέρω, σαν αληθινό. Καταντώ δογματικός. Και η επιστήμη θα με πετάξει αυτόματα έξω από τα όρια της με την παρατήρηση: διότι λες ανοησίες.

Όταν στην ερώτηση αποκριθώ, όχι! Δεν πιστεύω στο θεό, γίνομαι αυτοστιγμεί μωρός. Γιατί δέχομαι στενόκαρδα και στενόμυαλα, κάτι που δεν το ξέρω, σαν αληθινό. Καταντώ δογματικός. Και η επιστήμη θα με πετάξει αυτόματα έξω από τα όρια της με την παρατήρηση: διότι λες ανοησίες.

Τι απομένει να αποκριθώ; Αυτό ακριβώς είναι το λεπτό σημείο, που γεννά την ανεξάντλητη γονιμότητα του προβλήματος.

Τι απομένει να αποκριθώ; Αυτό ακριβώς είναι το λεπτό σημείο, που γεννά την ανεξάντλητη γονιμότητα του προβλήματος.

Το πνεύμα και το νεύμα του Γκαίτε είναι το εξής. Ό,τι σου μένει και ό,τι σου δίνεται είναι εκείνο το σημείο, το άπειρα ελάχιστο ανάμεσα στο όχι και το ναι, να το ευρύνεις, να το πλατύνεις, να το βαθύνεις, να το εκτείνεις. Να το μεταχειριστείς μ' έναν τέτοιο τρόπο απόπειρας, και δοκιμασίας, και βασανισμού, και αγωνίας, ώστε από το απειροελάχιστο σημείο να δημιουργήσεις διάσταση, και έκταση, και διάρκεια, χώρο και χρόνο.

Να πλάσεις, δηλαδή, από το ανάμεσα στο ναι και στο όχι ζωή, αλήθεια, και ύπαρξη.

Είναι χρεία το σημείο το ελάχιστο της αδυνατότητας και της ουτοπίας ανάμεσα στο ναι και στο όχι να το κοιτάξουμε έτσι, ώστε να απορροφήσει σε όλη τη ζωή τη ζωή μας. Τη βιοτική μας μέριμνα, δηλαδή, την πνευματική ορμή, την υπαρκτική ετοιμότητα, την ηθική πράξη.

Σ' ένα επίπεδο σημάνσεων μυθικών, το πνεύμα και το νεύμα του Γκαίτε θα το μεταγλώττιζα ως εξής:

Jason bringing Pelias the Golden Fleece; a winged victory prepares to crown him with a wreath. Side A from an Apulian red-figure calyx crater. Between circa 240 and circa 330 BC.

Είσαι μέσα στις Συμπληγάδες πέτρες της αναζήτησης σου, που ανοιγοκλείνουν ακατάπαυστα. Κάμε να μη σε συντρίψουν. Μαζί με τους Αργοναύτες.

Ανεβάζεις το βράχο της απορίας σου από τη βάση του όρους στην κορυφή, και γκρεμίζεται ακατάπαυστα. Κάμε να μην παραιτηθείς. Μαζί με το Σίσυφο.

Δεμένος πιστάγκωνα σκύβεις στη λίμνη να πιείς, και κάτωθέ σου το νερό υποχωρεί ακατάπαυστα. Κάμε να μην πεθάνεις από τη δίψα σου. Μαζί με τον Τάνταλο.

Και σ' ένα πλαίσιο καταλογισμού ευθυνών αναφορικά με την ατομική μας προαίρεση, στην ερώτηση της Μαργαρίτας η απόκριση του Φάουστ θα είχε να μας ειπεί:

Όποιος πιστεύει στο θεό, έχει μέσα του ένα νεκρό θεό.  Όποιος δεν πιστεύει στο θεό, έχει μέσα του ένα νεκρό άνθρωπο.

Όποιος πιστεύει αλλά και δεν πιστεύει στο θεό, έχει μέσα του ζωντανό το νόμο της φύσης. Απλά, καταληπτά, και στα μέτρα του ανθρώπου ζει το θαύμα του κόσμου.

Gott ist ein weltentrückter und gelangweilter Bartträger. Fotos: Andreas Hartmann/Tfn.

Το κρίνω απλό και αυτονόητο, πως εκείνος ο θεός, στην αναζήτηση του οποίου μας προάγει η Ερώτηση της Μαργαρίτας, δεν έχει καμία σχέση με τους θεούς φαντάσματα, που κατά καιρούς έπλασαν οι ποικίλες ιστορικές θρησκείες. Οι πολυώνυμοι, δηλαδή, όπως ο Δίας στους έλληνες και ο διάβολος στους ινδούς, εκείνοι Μωυσής, και Μωάμεθ, και Βούδας και Κομφούκιος, και Μαρδούκ και Κυβέλη και Μίθρας, και Βάαλ και Αστάρτη και Λούθηρος. Οι βραχμάνες, οι ραββίνοι, οι μουφτήδες, οι μουλάδες, ο πατριάρχης κι ο πάπας. Ο Πετράκης κι ο Παυλάρας, μ' ένα λόγο. Εκείνοι οι γυρολόγοι με τη λατέρνα.

Το άρωμα του ζητούμενου θεού, που αναδίνεται από το λουλούδι της Μαργαρίτας, απευθύνεται στο δίκαιο άνθρωπο. Στο φρόνιμο, δηλαδή, το λογικό και τον πάσχοντα.

Εάν η υπαρκτική μας εφόπλιση, η λογική δηλαδή το βίωμα η φαντασία η διαίσθηση το συναίσθημα και τα πάθη μας, δεν υπερβαίνει τη χωρητικότητα των φυσικών μας ορίων· εάν γνωρίζει και καταφέρνει να μας συγκρατεί στα  μέτρα της φυσικής μας κατασκευής· εάν δε διαχέεται στο χάος της υπερβολής, σ' εκείνη την τύφλα που οι έλληνες τραγικοί την είπανε Ύβρι, τότε δεν υπάρχει άλλος δρόμος, παρά να παραδεχτεί την απόκριση που έδωκε ο Φάουστ στη Μαργαρίτα: 

Ζήτα το άγνωστο. Χτύπα να σου ανοίξει να περάσεις ο τοίχος που δεν έχει πόρτα. Κάμε να μεταλλάξεις την απορία σου σε δημιουργία, και το ανθρωπινό σου σε λύτρωση.

Φανταστική απεικόνιση του Ηράκλειτου σε πίνακα του Γιοχάνες Μορέιλσε. Heraclitus by Johannes Moreelse. The image depicts him as "the weeping philosopher" wringing his hands over the world, and as "the obscure" dressed in dark clothing—both traditional motifs.

Γιατί ο θεός για τα μέτρα του ανθρώπου είναι και δεν είναι να υπάρχει, που λέει ο Φάουστ. Έχει και δεν έχει όνομα[v],που είπε ο Ηράκλειτος. Βρίσκεται άγνωστος, και τέτοιος θα παραμένει, όπως μας παρακινεί η επιγραφή στη βάση του βωμού στην Αγορά της αρχαίας Αθήνας: τῷ Ἀγνώστῳ.

Για το δίκαιο άνθρωπο ο θεός, το υπέρτατο ον, θα μένει ανάμεσα στο ναι και στο όχι. Θα δηλώνει το σημείο της αιώνιας αναζήτησης, και της αιώνιας απορίας. Θα είναι το ον, τό ἀεὶ ζητούμενον καί ἀεὶ ἀπορούμενον[vi], που γράφει ο Αριστοτέλης στα Μετά τά Φυσικά του.

Σκίτσο του Ανδρέα Λασκαράτου από περιοδικό του 1889. Andreas Laskaratos was a satirical poet and writer from the Ionian island of Cefalonia or [Kefallinia]. He was excommunicated by the Greek Orthodox Church because his satire targeted many of the church's prominent members.

Αυτόν το δίκαιο, που στέκεται στο χαλεπό μεταίχμιο του ναι και του όχι, οι άλλοι άνθρωποι του καιρού του και του τόπου του, άνθρωποι μικρόνοες και μίζεροι, χαμοζωήδες και θελωζήσηδες στη γλώσσα του Λασκαράτου[vii], θα τον δικάζουνε για άθεο. Όπως δικάσανε το δίκαιο Σωκράτη, και το δίκαιο Αριστοτέλη, και το δίκαιο Τζορντάνο Μπρούνο.

Adolphe Joseph Thomas Monticelli, Margaree, Faust and Mephisto.

Δύο γενεές μετά το Γκαίτε, που χάραξε στην πέτρα του μόνιμου την Ερώτηση της Μαργαρίτας, ένας άλλος ευρωπαίος ποιητής, ίδιο μπόι και ίδιο σθένος, θα επαναλάβει στερεότυπα την ερώτηση, τραβώντας τον ιδικό του κακοτράχαλο δρόμο.

Ο σλάβος Ντοστογιέβσκι στην ερώτηση της Μαργαρίτας θα δώσει την ίδια απόκριση που έδωσε και ο Γκαίτε:  

Εάν ο Σταυρόγκιν πιστεύει, δεν πιστεύει ότι πιστεύει·

εάν ο Σταυρόγκιν δεν πιστεύει, δεν πιστεύει ότι δεν πιστεύει[viii].

Φιοντόρ Μιχαήλοβιτς Ντοστογιέφσκι, Οι δαιμονισμένοι (1964): Πέτρος Φυσσούν (Νικόλας Σταυρόγκιν), Μαίρη Αρώνη (Βαρβάρα Σταυρόγκιν), Παντελής Ζερβός (Γκαγκάνωφ), Θάνος Κωτσόπουλος (Στεπάν Βερχοβένσκι), Ευάγγελος Πρωτοπαππάς (Βιργκίνσκι), Στέλιος Βόκοβιτς (Γρηγορέιεφ). Εθνικό Θέατρο: Κεντρική Σκηνή.

Ο Σταυρόγκιν, λοιπόν, ο πρίγκιπας Νικολάι Σταυρόγκιν. Ο Σταυρόγκιν με το καθαρό ήθος. Ο Σταυρόγκιν, που νέος τριάντα χρονώ αρπάζει με το χέρι το ηλεκτροφόρο καλώδιο της αυτοκτονίας του, πιστεύει, ή δεν πιστεύει;

Μιλάμε για το Σταυρόγκιν, την ώρα που κοιτάει στα μάτια έναν άλλο δαίμονα. Τον αριστογείτονα Κυρίλωφ, το μηχανικό.

Αλλά δεν ενεούργησαν ούτε ο Γκαίτε, ούτε ο Ντοστογιέβσκι. Και οι δύο στο ερώτημα των ερωτημάτων διάβηκαν πύλες ανοιχτές.

A statue of Euripides, Louvre, Paris.

Είκοσι αιώνες παλαιότερα και τους δύο τους είχε προφτάξει ένας μεγάλος έλληνας. Την Ερώτηση της Μαργαρίτας την απάγγειλε πρώτος σε ιαμβικά μέτρα ο Ευριπίδης ο αθηναίος στην τραγωδία του Ελένη:

Τί είναι θεός, και τί μη θεός, και τί ανάμεσα τους;

Ποιος άνθρωπος τό'ψαξε, και βρήκε μακρυνότερο τέλος;[ix]

Ο θεός του Ευριπίδη είναι το «πιστεύω» του Φάουστ και του Σταυρόγκιν. Ο μη θεός του Ευριπίδη είναι το «δεν πιστεύω» του Φάουστ και του Σταυρόγκιν. Και το ανάμεσα στο θεός και μη θεός του Ευριπίδη είναι το ανάμεσα στο ναι και στο όχι του Φάουστ και του Σταυρόγκιν. Είναι ο άνθρωπος της γης που, καθώς βρίσκεται ανάμεσα σε ζωή και σε θάνατο, αγωνίζεται να κατανοήσει το νόημα της ύπαρξής του μέσα στο σύμπαν.

ΣΧΟΛΙΑ

[i]Βλ. Πινδάρου, Πυθιόν. 3, 61-62:                                                                 

μήφίλα ψυχά, βίον ἀθάνατον

σπεῦδε, τὰν δ' ἔμπρακτον ἄντλει μαχανάν.

[ii]Βλ. Goethe, Faust Ι, 1700:                                                                           

Verweile doch! Du bist so schön!

[iii]Βλ. Goethe, Faust Ι, 3426.

[iv]Βλ. οππ. 3432-36:

[v]Βλ. Ηράκλειτος Frg. 32 (Diels -Kranz)

[vi]Βλ. Αριστoτ., Μετά τα Φυσικά, 1028b.

[vii]Ένα βράδυ πού γύριζε στο σπίτι του ο Λασκαράτος κάποιος πέταξε από το παράθυρό του Πεντ’ έξι κέρατα. Καθώς τα είδε να πέφτουν μπροστά στα πόδια του ο Λασκαράτος, σήκωσε το κεφάλι ψηλά και είπε: - Ασημάκη, χτενίζεσαι;

[viii]Βλ. Ντοστογιέβσκι,  Δαιμονισμένοι τ. 3, 155  (Μετάφρ. Α. Αλεξάνδρου. Εκδ. Γκοβόστη).

[ix]Βλ. Ευριπίδη, Ελένη 1137-9.

Απόσπασμα από τη «Γκέμμα» του Δημήτρη Λιαντίνη.