ΟΗΕ: προσαρμογή ή θάνατος σε έναν καυτό πλανήτη. New U.N. Report: Climate Change Risks Destabilizing Human Society

Jérôme Bosch, Le Jardin des Délices, l'Enfer, Détail Incendies en arrière plan, 1480-1490. Δόθηκε στη δημοσιότητα η νέα έκθεση της Διακυβερνητικής Επιτροπής για την Κλιματική Αλλαγή.  The Intergovernmental Panel on Climate Change’s new report—which is seven years in the making—draws on “widespread” evidence of “substantial” climate change impacts “on all continents and across the oceans.” For the first time, the IPCC has scientifically linked the changing climate with the destabilization of nation states. It is also increasingly confident of serious effects on food crops, water supplies, and human health, plus global species loss.

Η ανθρωπότητα θα χρειαστεί να προσαρμοστεί σε σοβαρές και μη αναστρέψιμες ανατροπές πλανητικής κλίμακας, προειδοποιεί στην τελευταία έκθεσή της η Διακυβερνητική Επιτροπή του ΟΗΕ για την Κλιματική Αλλαγή (IPCC). Από τους πόλους μέχρι τα Ιμαλάια, η παγκόσμια θέρμανση ήδη προκαλεί αλλαγές στα οικοσυστήματα και απειλεί την υγεία και την ευημερία δισεκατομμυρίων ανθρώπων, ειδικά στις παράκτιες περιοχές και τις φτωχότερες χώρες.

In this Aug. 20, 2013 file photo, Syrian refugees cross into Iraq at the Peshkhabour border point in Dahuk, 260 miles (430 kilometers) northwest of Baghdad, Iraq. In an authoritative report due out Monday, March 31, 2014, a United Nations climate panel for the first time is connecting hotter global temperatures to hotter global tempers. Top scientists are saying that climate change will complicate and worsen existing global security problems, such as civil wars, strife between nations and refugees. (AP Photo/Hadi Mizban, File)

«Η πιθανότητα να υπάρξουν σοβαρές, εκτεταμένες και μη αναστρέψιμες επιπτώσεις αυξάνεται με την εντατικοποίηση της υπερθέρμανσης του πλανήτη» αναφέρουν οι ερευνητές της IPCC στην περίληψη της έκθεσης.

In this Nov. 10, 2013 file photo, a survivor walks by a large ship after it was washed ashore by strong waves caused by powerful Typhoon Haiyan in Tacloban city, Leyte province, central Philippines. Freaky storms like 2013’s Typhoon Haiyan, 2012’s Superstorm Sandy and 2008’s ultra-deadly Cyclone Nargis may not have been caused by warming, but their fatal storm surges were augmented by climate change’s ever rising seas, Maarten van Aalst, a top official at the International Federation of Red Cross and Red Crescent Societies said. Global warming is driving humanity toward a whole new level of many risks, a United Nations scientific panel reports, warning that the wild climate ride has only just begun. (AP Photo/Aaron Favila, File)

Η κλιματική αλλαγή είναι στην πραγματικότητα μια πρόκληση διαχείρισης κινδύνων» δήλωσε στο Reuters ο Κρίστοφερ Φιλντ του Ινστιτούτου Carnegie στην Καλιφόρνια, μέλος της συντακτικής ομάδας.

Τα βασικά σημεία

CJ. Yokohama (Japan), 31/03/2014.- Rajendra Pachauri (L) Chairman of the Intergovernmental Panel on Climate Change (IPCC) and Christopher Field (R), IPCC Working Group II Co-Chair attend a press conference during the tenth Plenary IPCC Working Group II and 38th Session of the IPCC in Yokohama, south of Tokyo, Japan, 31 March 2014. The IPCC announced that the effects of climate change are already taking place globally on all continents and across ocean waters. Although the world today is not prepared for risks resulting from a climate change, there are opportunities to act on such risks. EFE/EPA/CHRISTOPHER JUE

Το κείμενο των 2.000 σελίδων, του οποίου η τελική μορφή συμφωνήθηκε έπειτα από διαπραγματεύσεις μιας εβδομάδας στη Γιοκοχάμα της Ιαπωνίας, προειδοποιεί μεταξύ άλλων:

This Nov. 9, 2013 file photo provided by NASA shows Typhoon Haiyan taken by astronaut Karen L. Nyberg aboard the International Space Station. Freaky storms like 2013’s Typhoon Haiyan, 2012’s Superstorm Sandy and 2008’s ultra-deadly Cyclone Nargis may not have been caused by warming, but their fatal storm surges were augmented by climate change’s ever rising seas, Maarten van Aalst, a top official at the International Federation of Red Cross and Red Crescent Societies said. Global warming is driving humanity toward a whole new level of many risks, a United Nations scientific panel reports, warning that the wild climate ride has only just begun. (AP Photo/NASA, Karen L. Nyberg, File)

• Οι παράκτιες περιοχές θα πληγούν από την άνοδο της στάθμης της θάλασσας, τα ακραία καιρικά φαινόμενα θα γίνουν συχνότερα σε όλο τον πλανήτη, μεγάλοι πληθυσμοί ανθρώπων ίσως αναγκαστούν να μετακινηθούν σε άλλες περιοχές.
• Πολλά είδη ζώων και φυτών, ορισμένα με οικονομική σημασία, επίσης θα μετακινηθούν για να αποφύγουν τη ζέστη. Πολλά κινδυνεύουν επίσης να εξαφανιστούν.

In this Oct. 22, 2005 file photo, a motorcyclist rides past a mountain of trash, sheet rock and domestic furniture, removed from homes damaged by Hurricane Katrina, at one of three dump areas setup for that purpose, in New Orleans, LA. In the cases of the big storms like Haiyan, Sandy and Hurricane Katrina in 2005, the poor were the most vulnerable, a United Nations scientific panel reports said. The report talks about climate change helping create new pockets of poverty and “hotspots of hunger” even in richer countries, increasing inequality between rich and poor. (AP Photo/Nati Harnik, File)

• Η άνοδος της θερμοκρασίας απειλεί ταυτόχρονα τα αποθέματα πόσιμου νερού αλλά και τη διατροφική ασφάλεια, καθώς βασικές καλλιέργειες όπως το καλαμπόκι δεν αποκλείεται να επηρεαστούν.

In this Aug. 7, 2010 file photo, a firefighter tries to stop a forest fire near the village of Verkhnyaya Vereya in Nizhny Novgorod region, some 410 km (255 miles) east of Moscow. Twenty-first century disasters such as killer heat waves in Europe, wildfires in the United States, droughts in Australia and deadly flooding in Mozambique, Thailand and Pakistan highlight how vulnerable humanity is to extreme weather, says a massive new report from a Nobel Prize-winning group of scientists released early Monday, March 31, 2014. (AP Photo/Alexander Zemlianichenko Jr., File)

• Αν η άνοδος της θερμοκρασίας φτάσει τους 2 βαθμούς μέχρι το τέλος του αιώνα, οι απώλειες για το παγκόσμιο ΑΕΠ ίσως φτάσουν το 0,2 έως 2,0 τοις εκατό το χρόνο
• Η μόνη θετική συνέπεια της κλιματικής αλλαγής ίσως είναι η μείωση των θανάτων από κρύο σε κάποιες περιοχές.

The Fifth Assessment Report (AR5) will provide a clear view of the current state of scientific knowledge relevant to climate change. It will comprise three Working Group (WG) reports and a Synthesis Report (SYR). The outline and content can be found in the AR5 reference document and SYR Scoping document.

Η έκθεση, η οποία επικεντρώνεται στις επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής και τις δυνατότητες προσαρμογής, είναι η δεύτερη σε μια σειρά τριών τόμων που συνέταξε η IPCC για να καθοδηγήσει της κυβερνήσεις. Ο πρώτος τόμος εστιαζόταν στα αίτια και τις συνέπειες της κλιματικής αλλαγής και υπολόγισε σε 95% την πιθανότητα να ευθύνεται ο άνθρωπος για την άνοδο της θερμοκρασίας. Ο τρίτος τόμος θα εκδοθεί τον επόμενο μήνα και αφορά τα μέτρα που πρέπει να ληφθούν για να μετριαστεί το φαινόμενο.

Αξιολόγηση των τελευταίων στοιχείων

This Nov. 13, 2013 file photo, shows typhoon damaged fuel tanks along the coast in Tanawan, central Philippines. A United Nations panel of scientists has drafted a list of eight ``key risks” about climate change that’s easy to understand and illustrates the issues that have the greatest potential to cause harm to the planet. The list is part of a massive report on how global warming is affecting humans and the planet and how the future will be worse unless something is done about it. The report is being finalized at a meeting on the weekend of March 29, 2014 by the Intergovernmental Panel on Climate Change. (AP Photo/Wally Santana, File)

Ο δεύτερος τόμος συντάχθηκε από 309 συγγραφείς με τη βοήθεια χιλιάδων ακόμα ερευνητών και συμβούλων. Εξετάζει τις περίπου 12.000 επιστημονικές δημοσιεύσεις για την κλιματική αλλαγή που δημοσιεύτηκαν από το 2005 έως το καλοκαίρι του 2013. Η ιδιαιτερότητα της τελευταίας έκδοσης -η προηγούμενη είχε δημοσιευτεί το 2007- είναι ότι φέρνει μαζί τις θετικές επιστήμες με την πολιτική επιστήμη.

«Η ευρεία αυτή έκθεση παραθέτει ξεκάθαρα τις ενδείξεις ότι η κλιματική αλλαγή έχει ήδη πολλές επιπτώσεις σε όλο τον κόσμο» σχολίασε στο δικτυακό τόπο του Science ο οικονομολόγος Νίκολας Στερν, πρώην σύμβουλος της βρετανικής κυβέρνησης που έγινε γνωστός από μια ανεξάρτητη έκθεση για τις οικονομικές επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής.

«Η έκθεση προειδοποιεί ότι, στη διάρκεια αυτού του αιώνα, η κλιματική αλλαγή θα αυξήσει τον κίνδυνο μετακίνησης ανθρώπινων πληθυσμών προκειμένου να αποδράσουν αλλαγές στα ακραία καιρικά φαινόμενα, όπως πλημμύρες και ξηρασίες, καθώς και σε σχετικά μεταγενέστερες επιπτώσεις, όπως η ερημοποίηση και η άνοδος της στάθμης των θαλασσών» είπε.

Smoke is discharged from chimneys at a plant in Tokyo, Tuesday, March 25, 2014. Along with the enormous risks global warming poses for humanity are opportunities to improve public health and build a better world, scientists gathered in Yokohama for a climate change conference said Tuesday. (AP Photo/Eugene Hoshiko)

Η έκθεση της IPCC ουσιαστικά παρουσιάζει τα μέτρα για τη μείωση των εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου ως συμβόλαιο ασφάλειας για τον πλανήτη: «Η έκθεση ζητά από όλους να επιταχύνουν και να κλιμακώσουν τις προσπάθειες για να μεταβούμε σε μια οικονομία χαμηλού άνθρακα και να διαχειριστούμε το ρίσκο» δήλωσε η Κριστιάνα Φιγκέρες, επικεφαλής της προσπάθειας για το κλίμα στον ΟΗΕ.

Το θετικό είναι ότι η IPCC βρίσκει πλέον ευήκοα ώτα και στις ΗΠΑ, τον δεύτερο μεγαλύτερο παραγωγό αερίων του θερμοκηπίου μετά την Κίνα. «Η επιστήμη μας λέει ότι το κλίμα και ο τρόπος ζωής μας βρίσκονται σε κίνδυνο» δήλωσε ο αμερικανός υπουργός Εξωτερικών Τζον Κέρι. «Η άρνηση της επιστήμης είναι κακή πρακτική».

Η θερινή ώρα «εχθρός» της καρδιάς; Daylight saving impacts timing of heart attacks

Francisco Goya, Time of the Old Women, 1820. Με το πέρασμα στη θερινή ώρα, οι καρδιακές προσβολές αυξάνονται 25%. Still feeling the residual effects of springing ahead for daylight saving time? The hour of sleep lost -- or gained -- may play a bigger, perhaps more dangerous role in our body's natural rhythm than we think. It seems moving the clock forward or backward may alter the timing of when heart attacks occur in the week following these time changes, according to research.

Ο αριθμός των καρδιακών προσβολών κάνει άλμα κατά 25% στις ΗΠΑ τη Δευτέρα μετά το πέρασμα στη θερινή ώρα, σε σύγκριση με τις άλλες Δευτέρες της χρονιάς, σύμφωνα με μελέτη.

Το φαινόμενο

Η νέα μελέτη δείχνει ότι η αλλαγή της ώρας παίζει ρόλο στην καρδιακή λειτουργία. Data from the largest study of its kind in the U.S. reveal a 25 percent jump in the number of heart attacks occurring the Monday after we "spring forward" compared to other Mondays during the year -- a trend that remained even after accounting for seasonal variations in these events. Credit: © Les Cunliffe / Fotolia

Το φαινόμενο αυτό επιμένει ακόμη κι αφού ληφθούν υπόψη οι εποχικοί παράγοντες, διευκρινίζουν οι ερευνητές, οι οποίοι παρουσίασαν τις εργασίες τους, που δημοσιεύονται ηλεκτρονικά από την επιθεώρηση «Open Heart», στο συνέδριο του Αμερικανικού Κολλεγίου Καρδιολογίας στην Ουάσινγκτον.

Αντιθέτως την Τρίτη που ακολουθεί το πέρασμα στη χειμερινή ώρα, αφού έχουμε κερδίσει μια ώρα ύπνου τη νύκτα του προηγούμενου Σαββάτου προς την Κυριακή, ο αριθμός των καρδιακών προσβολών πέφτει κατά 21%, επισημαίνεται επίσης στη μελέτη. «Το ενδιαφέρον γεγονός είναι ότι ο συνολικός αριθμός των καρδιακών προσβολών δεν αλλάζει την εβδομάδα μετά το πέρασμα στη θερινή ώρα» υπογραμμίζει ο Δρ Αμνίτ Σαντού, καρδιολόγος του Πανεπιστημίου του Κολοράντο στο Ντένβερ, ο οποίος είναι ο βασικός συντάκτης της μελέτης.

«Όμως αυτά τα επεισόδια είναι πολύ πιο συχνά τη Δευτέρα μετά το Σαββατοκύριακο της αλλαγής της ώρας και μειώνονται στη διάρκεια των επομένων ημερών» προσθέτει.

Αυτό μπορεί να σημαίνει πως τα πρόσωπα που είναι ήδη ευάλωτα σε καρδιακές νόσους έχουν μεγαλύτερο κίνδυνο έπειτα από μια ξαφνική αλλαγή της ώρας, υποθέτει αυτός ο καρδιολόγος, ο οποίος υπογραμμίζει πως ιστορικά οι καρδιακές προσβολές σημειώνονται το πρωί της Δευτέρας.

Τα στοιχεία

Nicolas Poussin, A Dance to the Music of Time, c. 1634-1636. Losing one hour of sleep raises the risk of having a heart attack, according to a new study. 

Ο ερευνητής αυτός διευκρινίζει πως ήλεγξε τα στοιχεία για τις άλλες Δευτέρες για να διαπιστώσει αν την εν λόγω Δευτέρα μετά την αλλαγή της ώρας την άνοιξη υπάρχουν άλλοι παράγοντες ή αξιοσημείωτα γεγονότα που θα μπορούσαν να εξηγήσουν αυτό το φαινόμενο.

Η ανάλυση των δεδομένων εισαγωγής ασθενών στα επείγοντα περιστατικά των μη ομοσπονδιακών νοσοκομείων του τη συγκεκριμένη Δευτέρα δείχνει μια αύξηση κατά 34% των καρδιακών προσβολών στη διάρκεια τεσσάρων διαδοχικών ετών από την εβδομάδα πριν από το πέρασμα στη θερινή ώρα μέχρι την επόμενη Δευτέρα (93 καρδιακές προσβολές έναντι 125).

Οι ερευνητές αυτοί δεν μπορούν να εξηγήσουν την αύξηση αυτή, αλλά προτείνουν μια υπόθεση: «Πρόκειται ίσως για ένα συνδυασμό παραγόντων, μεταξύ των οποίων το στρες που προκαλείται από το γεγονός ότι αρχίζει μια καινούρια εβδομάδα εργασίας σε συνδυασμό με αλλαγές στον κύκλο του ύπνου» λέει ο Δρ Σαντού.

Διακόσιες χιλιάδες επισκέπτες για το Ελληνικό Βυζάντιο στην Ουάσινγκτον. Getty Villa's 'Heaven and Earth' a blockbuster show of Byzantium art

Marble plaque with the ascension of Alexander the Great, 12th century. Credit: Karababa Fortress Sculpture Display, Chalkis. When the great Irish poet William Butler Yeats prayed for some kind of connection to permanence and immortality, his thoughts turned to Byzantine art as the most perfect emblem of the profound, eternal state of creative grace he was after. He wrote, in "Sailing to Byzantium," of a yearning to encounter and be transformed by the gold-infused religious images of "sages standing in God's holy fire" that define the Byzantine style. Now Byzantium is sailing to Los Angeles. "Heaven and Earth: Art of Byzantium from Greek Collections," the biggest Byzantine art blockbuster to reach the West Coast, begins a 41/2-month run at the Getty Villa on April 9, along with a smaller related show of illuminated manuscripts at the Getty Center in Brentwood that runs for three months starting March 25.

Περίπου διακόσιες χιλιάδες επισκέπτες από τις ΗΠΑ αλλά και πολλές άλλες χώρες θαύμασαν στην Εθνική Πινακοθήκη της Ουάσινγκτον την πολυσυζητημένη έκθεση «Ουρανός και Γη. Η τέχνη του Βυζαντίου από Ελληνικές Συλλογές» («Heaven and Earth. Art of Byzantium from Greek Collections»), που διοργανώνουν το Υπουργείο Πολιτισμού και Αθλητισμού και το Μουσείο Μπενάκη στις ΗΠΑ.

Η έκθεση «Ουρανός και Γη. Η τέχνη του Βυζαντίου από ελληνικές συλλογές» θα μεταφερθεί στη Βίλα Γκετί στο Λος Άντζελες.

Οι κατάλογοι από τα πωλητήρια του μουσείου εξαντλήθηκαν και πλήθος επαινετικών δημοσιευμάτων προοιωνίζονται τη συνέχεια της επιτυχίας της έκθεσης στο Λος Άντζελες, όπου θα μεταφερθεί από τις 8 Απριλίου. Στη Βίλα Γκετί του Μουσείου Ζαν Πολ Γκετί στο Μαλιμπού θα εκτεθούν τα περισσότερα έργα και στο Κέντρο Γκετί τα χειρόγραφα. Η έκθεση θα διαρκέσει στο Λος Άντζελες έως τις 25 Αυγούστου, για να μεταφερθεί κατόπιν στο Σικάγο, όπου θα εγκαινιαστεί εντός του Σεπτεμβρίου.

Solidus of Theodosius II, 408 – 450. Credit: Numismatic Museum, Athens. Whether the 178 works to be on display at the Villa will induce Yeatsian mystical transports is uncertain, but they promise to be an eyeful. The show includes many painted icons or mosaics of figures enveloped in the golden glow that elicited that "God's holy fire" metaphor from the poet.

Η έκθεση αποτελεί ένα εντυπωσιακό πανόραμα του Βυζαντινού πολιτισμού μέσα από 180 έργα της βυζαντινής τέχνης, μεγάλης ιστορικής και καλλιτεχνικής αξίας, που προέρχονται από μουσεία και συλλογές απ’ όλη την Ελλάδα καθώς και από το Ελληνικό Ινστιτούτο Βυζαντινών και Μεταβυζαντινών Σπουδών της Βενετίας.

Mosaic showing the Personification of the Sun, late 3rd - early 4th century. Credit: Archaeological Museum, Sparta. It's drawn from 34 national collections in Greece and spans more than 1,300 years. The starting point goes back even before the reign of the Roman Emperor Constantine, who decreed Christianity the official state religion and in AD 330 relocated its imperial capital from Rome to the site in present-day Turkey that he named Constantinople.

Αριστοτεχνικά ψηφιδωτά, εικόνες, γλυπτά, κεραμικά, τοιχογραφίες, νομίσματα, αρχιτεκτονικά μέλη, αντικείμενα μικροτεχνίας, εικονογραφημένα χειρόγραφα, λειτουργικά και οικιακά σκεύη, κοσμήματα και υφάσματα, καθώς και πρόσφατα ανασκαφικά ευρήματα που εκτίθενται για πρώτη φορά, προέρχονται από τις απαρχές της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας το 330 μ.Χ. έως την Άλωση το 1453 και παρουσιάζονται σύμφωνα με τις πιο εξελιγμένες μουσειολογικές αντιλήψεις.

Table Support with the Good Shepherd carved from Prokonnesian marble, first half of 4th century. Credit: Byzantine and Christian Museum, Athens. In 330 Emperor Constantine the Great moved the capital of the Roman Empire from Rome some thousand miles to the east, near the site of the ancient Greek city of Byzantium on the Bosphorus Strait linking the Aegean and Black Seas. Renamed Constantinople (now Istanbul), the city became the largest and wealthiest in the Christian world. The Byzantine Empire was the longest-lived political entity of Europe, lasting for more than a millennium before falling to the Ottoman Turks in 1453.

Οργανώνονται δε σε πέντε θεματικές ενότητες. The exhibition includes approximately 178 works of art presented in five thematic sections:

Head of Aphrodite; Greek, 1st century; Parian marble. Credit: National Archaeological Museum, Athens. From the Ancient to the Byzantine World includes works dating from the fourth to the sixth century, when Christianity and paganism coexisted, such as two marbles statues from the fourth century—Orpheus Playing the Lyre and The Good Shepherd. Although some Early Christians defaced pagan images, as seen in a first-century marble bust of Aphrodite with a cross carved on her forehead, others borrowed freely from pre-Christian works of art as they developed a new iconography to express Christian beliefs.

Η πρώτη ενότητα, «Από τον αρχαίο στον Βυζαντινό κόσμο», παρουσιάζει τη μετάβαση από την αρχαιότητα στους πρώιμους βυζαντινούς χρόνους. Αντιπροσωπευτικά έργα της γλυπτικής και περίτεχνα ψηφιδωτά μαρτυρούν τη συνύπαρξη του αρχαίου κόσμου με το νέο χριστιανικό που αναδύεται, την επιβίωση του παγανισμού και το σταδιακό εκχριστιανισμό της αυτοκρατορίας. Η νέα θρησκεία για τις ανάγκες της καλλιτεχνικής της έκφρασης υιοθετεί το λεξιλόγιο της κραταιάς ελληνορωμαϊκής παράδοσης. Παραστάσεις διαδεδομένες από τους αρχαίους χρόνους αποβάλλουν την παλιά τους ταυτότητα και ενδύονται με νέο, χριστιανικό περιεχόμενο. Παράλληλα, το ύφος τους διαφοροποιείται: ήδη από την περίοδο της ύστερης αρχαιότητας και υπό την επίδραση των ιδεών του νεοπλατωνισμού μια τάση για αφαίρεση και σχηματοποίηση υπογραμμίζει την εσωτερικότητα και πνευματικότητα της ανθρώπινης μορφής. Ο ίδιος τρόπος απόδοσης στη συνέχεια θα χρησιμοποιηθεί για να εκφράσει εικαστικά το υπερβατικό στοιχείο του χριστιανισμού.

Funerary stele carved from pentelic marble, 6th century. Credit: Epigraphic Museum, Athens. The Christian Empire: Spiritual Life showcases works dating from the sixth to the 14th century made for the church or private worship. They include mosaics—the Byzantine art form par excellence—such as one example from 1100 that depicts the apostle Andrew against a glittering gold background that once adorned the sanctuary of a church and a very rare, large processional mosaic icon of the Virgin and Christ child from the late 1200s that has never before been seen outside of Greece. Among the church furnishings on view are the late 10th-century gilded silver Adrianople Cross and a 14th-century silk-and-linen Epitaphios (a large embroidered cloth icon). Though icons were made in different media, most were painted in tempera on wood. Several examples will are on view in this section, including the golden 12th-century two-sided icon with Virgin Hodegetria and The Man of Sorrows, and the exquisite Archangel Michael, being lent to the United States for the first time. The icon exemplifies Byzantine artists’ ability to mix and blend pigments to create a sense of volume in the figures they modeled, a skill that had waned in Western Europe after the end of antiquity but was preserved in Byzantium. The export of Byzantine icons contributed to the revitalization of panel painting in Europe.

Η δεύτερη ενότητα, «Ο θρησκευτικός βίος», προβάλλει τη χριστιανική ταυτότητα της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας μέσα από από βασικές εκφάνσεις του δημόσιου και ιδιωτικού βίου. Η επίδραση της επίσημης θρησκείας του κράτους στη διαμόρφωση της πολιτικής του ιδεολογίας και η ανάπτυξη της στενής του σχέσης με την Εκκλησία παρουσιάζονται ανάγλυφα μέσα από μια συλλογή χρυσών νομισμάτων. Κατόπιν μια μεγάλη σειρά εκθεμάτων μας μεταφέρει στο χώρο άσκησης της δημόσιας λατρείας: γλυπτά αρχιτεκτονικά μέλη, φορητές εικόνες, εικονογραφημένα χειρόγραφα, λειτουργικά υφάσματα ανασυνθέτουν το Βυζαντινό ναό ως μικρογραφία του σύμπαντος κόσμου. Μέσα από τα πολύτιμα αυτά αντικείμενα παρουσιάζεται η υψηλή τέχνη των εργαστηρίων της Κωνσταντινούπολης, από την οποία εκπορεύονται τα κυρίαρχα ρεύματα, ενώ παράλληλα αναδεικνύεται η ιδιαίτερη καλλιτεχνική φυσιογνωμία σημαντικών αστικών κέντρων όπως η Θεσσαλονίκη, η Βέροια, η Καστοριά. Ιδιαίτερη έμφαση δίνεται επίσης στη σχέση της τέχνης με την ορθόδοξη λειτουργία.

Mosaic icon of the Virgin Episkepsis, late 13th century. Credit: Byzantine and Christian Museum, Athens. Intellectual Life presents illustrated manuscripts containing works of scripture, theology, and liturgy, subjects that dominated intellectual life in the Christian empire. The Byzantines were also proud of their ancient Greek heritage. Manuscript copies of Homer’s Iliad and texts by Euripides, Socrates, and Euclid are included to indicate the important role Byzantine scribes played in passing down the tradition of classical learning and literature to the Renaissance and modern era.

Η τρίτη ενότητα, «Η πνευματική ζωή», εστιάζει στον κόσμο της Βυζαντινής σκέψης, των γραμμάτων και των τεχνών. Μια σειρά από πολυτελή χειρόγραφα υπογραμμίζει την κυριαρχία της Ελληνικής γλώσσας και εκθέτει βασικές πτυχές της πνευματικής ζωής του Βυζαντίου. Εκτός από τα θρησκευτικά κείμενα, στα βιβλιογραφικά εργαστήρια οι Βυζαντινοί γραφείς αντιγράφουν κείμενα των Ελλήνων κλασικών και επιστημονικά έργα, διαδραματίζοντας καθοριστικό ρόλο στη διάδοση της αρχαιοελληνικής παιδείας. Παράλληλα, οι λαμπρές μικρογραφίες που κοσμούν τα χειρόγραφα καταδεικνύουν την επίδραση του κλασικού στοιχείου στη ζωγραφική απόδοση της ανθρώπινης μορφής. Το φαινόμενο αυτό γίνεται ιδιαίτερα εμφανές σε περιόδους έντονης στροφής προς την αρχαιότητα, τις λεγόμενες Αναγεννήσεις (Μακεδονική, Παλαιολόγεια). Τα εικονογραφημένα χειρόγραφα υπήρξαν το πιο αποτελεσματικό μέσο για τη διάδοση αυτών των αναγεννητικών κινημάτων, τα οποία ανανέωσαν τη Βυζαντινή τέχνη σε όλες τις μορφές της. Οι φορητές εικόνες που συμπληρώνουν την ενότητα αυτή προέρχονται από καλλιτεχνικά εργαστήρια της Κωνσταντινούπολης, το ίδιο κέντρο απ’ όπου οι Βυζαντινοί λόγιοι κατευθύνουν την πνευματική ζωή της Αυτοκρατορίας.

Fragment of a wall painting of the washing of the feet, 1360-1380. Credit: Musem of Byzantine Culture, Thessaloniki. The Pleasures of Life focuses on secular works of art for the home, such as floor mosaics, silver dinnerware, ceramic plates, perfume flasks, bronze and glass lamps, and exquisite jewelry, including gold bracelets, armbands, necklaces, rings, and earrings. Also on view is the most lavishly illustrated copy of the Romance of Alexander, a fictionalized story of the adventures of Alexander the Great, one of the most popular books of the Middle Ages.

Στην τέταρτη ενότητα, «Οι χαρές της ζωής», ξετυλίγονται ποικίλες όψεις της καθημερινής ζωής στο Βυζάντιο, ένα θέμα που παραμένει σχετικά άγνωστο στο ευρύτερο διεθνές κοινό. Το πρώτο μέρος μας εισάγει στον ιδιωτικό χώρο των Βυζαντινών και μας παρουσιάζει τον εξοπλισμό και το διάκοσμο της Βυζαντινής κατοικίας με θέματα από την Ελληνορωμαϊκή και τη χριστιανική παράδοση, παραστάσεις από τον κόσμο των ζώων και την ανθρώπινη δραστηριότητα, επιρροές από την ανατολική και τη δυτική τέχνη. Το δεύτερο μέρος είναι αφιερωμένο στον ατομικό καλλωπισμό. Μεταξύ των εκθεμάτων περιλαμβάνεται μια μεγάλη σειρά από Βυζαντινά κοσμήματα, που εντυπωσιάζουν με την ποικιλομορφία τους, τη σχεδιαστική λεπτότητα και την τεχνική αρτιότητά τους, ενώ παρουσιάζονται και κάποια σπάνια δείγματα από το περιβάλλον των ανωτέρων στρωμάτων της Βυζαντινής κοινωνίας.

Miniature icon carved from steatite with the Presentation of Christ in the Temple, 14th century. Credit: ©Benaki Museum, Athens, 2013. The Last Phase: Crosscurrents concludes the exhibition with works of art reflecting the final flowering of Byzantine art under the emperors of the Palaiologan dynasty (1261–1453), the most long-lived of all Byzantine dynasties. The works reflect a heightened interest in naturalism and narrative detail, as seen in the 15th-century icon known as the Volpi Nativity. Works in this section reveal cross-influences between the Byzantines and Western crusaders who occupied Byzantine territories in the 13th century. Crete, which fell to the Republic of Venice in 1211, became a major center of icon production where artists worked for both Greek and Italian patrons, creating paintings in a hybrid style seen in IHS (Jesus Hominum Salvator) by the Cretan artist Andreas Ritzos, which combines Western and Byzantine imagery.

Τέλος, στην πέμπτη ενότητα, «Το Βυζάντιο μεταξύ Ανατολής και Δύσης», παρουσιάζονται οι γόνιμες επιδράσεις που δέχθηκε η Βυζαντινή τέχνη από τον πολιτισμό των λαών με τους οποίους συναντήθηκε κατά τη μακρόχρονη πορεία της. Στο πρώτο μέρος εκτίθενται αρχιτεκτονικά γλυπτά και κοσμήματα που φέρουν έκδηλες εικονογραφικές και τεχνοτροπικές επιρροές από τον περσικό και αραβικό πολιτισμό. Στο δεύτερο μέρος μια σειρά από εκθέματα, όπως πολύτιμα εκκλησιαστικά σκεύη, τοιχογραφίες και φορητές εικόνες, που αποκαλύπτουν την ποικιλία επιδράσεων του δυτικού κόσμου στην καλλιτεχνική έκφραση του Βυζαντίου. Ανατολικές και δυτικές επιρροές έρχονται σε διάλογο με τα εγγενή Βυζαντινά στοιχεία του κάθε έργου και σχηματίζουν ένα νέο είδος σύνθετης εικαστικής γλώσσας. Παράλληλα καταδεικνύουν τη δεκτικότητα των βυζαντινών καλλιτεχνών στο νέο και το διαφορετικό και την ικανότητά τους να το αφομοιώνουν και να ανανεώνονται διαρκώς.

One of three ivory plaques with scenes from the life of Achilles, first half of 4th century. Credit: Rethymno Archaeological Museum, Chania.

Η έκθεση συνοδεύεται από δίτομο κατάλογο. Ο πρώτος τόμος εξετάζει βασικές πτυχές του Βυζαντινού πολιτισμού, οι οποίες ορίζουν και τους θεματικούς άξονες της έκθεσης, και παρουσιάζει με ερμηνευτικό τρόπο τα εκθέματα. Ο δεύτερος τόμος εξετάζει τις πόλεις και την ύπαιθρο χώρα του Ελλαδικού χώρου κατά τη Βυζαντινή περίοδο, καθώς και τη διάσωση και προβολή των Βυζαντινών αρχαιοτήτων στη σύγχρονη Ελλάδα μέσα από το έργο των Βυζαντινών μουσείων και συλλογών. Τα κείμενα και των δυο τόμων υπογράφουν Έλληνες και ξένοι επιστήμονες διεθνούς κύρους στον τομέα των Βυζαντινών σπουδών.

Η Rosetta στρέφει το βλέμμα της στον κομήτη στόχο της. Rosetta sets sights on destination comet

Η πρώτη ματιά της Rosetta στον στόχο της το 2014 – λήψη κλειστής γωνίας. This image of comet 67P/Churymov-Gerasimenko was taken on March 21, 2014, by the narrow-angle camera of the Rosetta spacecraft's Optical, Spectroscopic and Infrared Remote Imaging System (OSIRIS). Image Credit: ESA © 2014 MPS for OSIRIS-Team MPS/UPD/LAM/IAA/SSO/INTA/UPM/

Το διαστημικό σκάφος της ESA, Rosetta, έστειλε μια πρώτη φωτογραφία του προορισμού του, αφότου ”ξύπνησε” στις 20 Ιανουαρίου από την αδρανοποίηση στην οποία είχε τεθεί.

Η πρώτη ματιά της Rosetta στον στόχο της το 2014 – ευρυγώνια λήψη. This image of comet 67P/Churymov-Gerasimenko was taken on March 20, 2014, by the wide-angle camera of the Rosetta spacecraft's Optical, Spectroscopic and Infrared Remote Imaging System (OSIRIS). Image Credit: ESA © 2014 MPS for OSIRIS-Team MPS/UPD/LAM/IAA/SSO/INTA/UPM/

Αυτές οι δύο πρώτες εικόνες λήφθηκαν στις 20 και 21 Μαρτίου από την ευρυγώνια κάμερα OSIRIS και την κάμερα κλειστής γωνίας, σαν μέρος των δραστηριοτήτων που είναι αφιερωμένες στην προετοιμασία των επιστημονικών οργάνων του διαστημικού σκάφους για την προσέγγιση του κομήτη 67P/Churyumov–Gerasimenko.

Το OSIRIS (Optical, Spectroscopic and Infrared Remote Imaging System), το Σύστημα Οπτικής, Φασματοσκοπικής και Υπέρυθρης Τηλεπισκόπησης, το οποίο αναπτύχθηκε στο Ινστιτούτο Έρευνας του Ηλιακού Συστήματος Max Planck στο Γκέτινγκεν της Γερμανίας, έχει δύο κάμερες για να απεικονίσει τον κομήτη. Η μια καλύπτει μια ευρεία γωνία, ενώ η κάμερα κλειστής γωνίας καλύπτει ένα μικρότερο πεδίο με υψηλότερη ανάλυση.

Rosetta's instruments. Credit: ESA/ATG medialab.

Το OSIRIS είναι ένα από τα 11 επιστημονικά όργανα του διαστημικού σκάφους Rosetta, που θα παρέχουν λεπτομέρειες σχετικά με τη γεωλογία της επιφάνειας του κομήτη, τη βαρύτητά του, τη μάζα, το σχήμα και την εσωτερική δομή του, την αέρια ατμόσφαιρα του και το περιβάλλον πλάσματος.

Η Rosetta ταξιδεύει μέσα στο ηλιακό σύστημα εδώ και 10 χρόνια, και θα φτάσει τελικά στο κομήτη τον Αύγουστο του τρέχοντος έτους. Πριν από τρία χρόνια φωτογράφισε τον κομήτη με μια μακρά έκθεση, πάνω από 13 ώρες, από μια απόσταση 163 εκατομμυρίων χιλιομέτρων, πριν τεθεί σε αδρανοποίηση.

Η Rosetta βρίσκεται σήμερα περίπου 5 εκατομμύρια χιλιόμετρα από τον κομήτη, και σε αυτήν την απόσταση είναι ακόμα πολύ μακριά για μεγαλύτερη ανάλυση – το φως του φαίνεται σε λιγότερο από ένα pixel και απαιτείται να ληφθεί μια σειρά από 60-300 εκθέσεις το δευτερόλεπτο με την ευρεία γωνία και την κάμερα κλειστής γωνίας. Τα δεδομένα στη συνέχεια ταξίδεψαν 37 λεπτά στο διάστημα για να φθάσουν στη Γη, με τη μεταφόρτωση να διαρκεί περίπου μία ώρα ανά εικόνα.

“Βλέποντας τελικά τον στόχο μας μετά από ένα ταξίδι 10 χρόνων μέσα στο διάστημα είναι ένα απίστευτο συναίσθημα”, λέει ο ερευνητής του OSIRIS Χόλγκερ Σιέρκς από το Ινστιτούτο Έρευνας του Ηλιακού Συστήματος Max Planck στη Γερμανία. “Αυτές οι πρώτες εικόνες που λαμβάνονται από τεράστια απόσταση μας δείχνουν πως το OSIRIS είναι έτοιμο για την επερχόμενη περιπέτεια.”

Καλλιτεχνική απεικόνιση της προσεδάφισης του διαστημικού οχήματος Philae στην επιφάνεια του κομήτη 67P. Artist's impression of Philae descending to the surface of comet 67P/CG. Credits: ESA/ATG medialab

“Αυτό είναι ένα καλό ξεκίνημα για μας, ανυπομονούμε να θέσουμε σε λειτουργία και τα 11 όργανα του σκάφους και κυρίως την επιχείρηση προσεδάφισης στον κομήτη του οχήματος Philae σε λίγους μήνες”, λέει ο Ματ Τέηλορ, επιστήμονας του έργου Rosetta της ESA.

Το OSIRIS και οι κάμερες πλοήγησης του διαστημικού σκάφους θα λαμβάνουν τακτικά εικόνες κατά τις προσεχείς εβδομάδες για να βελτιώσουν την τροχιά της Rosetta, προκειμένου να ευθυγραμμιστεί προς τον κομήτη και να τον συναντήσει.

Artist’s impression of the Rosetta orbiter at comet 67P/Churyumov–Gerasimenko. The image is not to scale. The Rosetta spacecraft measures 105 feet (32 meters) across including the solar arrays, while the comet nucleus is thought to be about 2.5 miles (4 kilometers) wide. Credit: ESA/ATG Medialab

Αν δεν μεταβληθεί η τροχιά της Rosetta, τότε θα περάσει σε απόσταση περίπου 50.000 χλμ. από τον κομήτη και με σχετική ταχύτητα των 800 μέτρων ανά δευτερόλεπτο. Μια σημαντική σειρά από ελιγμούς που θα ξεκινήσουν τον Μάιο θα μειώσουν σταδιακά την σχετική ταχύτητα της Rosetta ως προς τον κομήτη σε μόλις 1 μέτρο ανά δευτερόλεπτο και θα την φέρουν σε απόσταση 100 χιλιομέτρων έως την πρώτη εβδομάδα του Αυγούστου.

Μεταξύ Μαΐου και Αυγούστου, ο κομήτης (διαμέτρου 4 χιλιομέτρων) θα φαίνεται μεγαλύτερος στο οπτικό πεδίο της Rosetta, με διάμετρο μικρότερη από ένα pixel της κάμερας έως πάνω από 2000 pixels – που ισοδυναμεί με ανάλυση της τάξης των 2 μέτρων ανά pixel – επιτρέποντας την ανάδειξη των βασικών χαρακτηριστικών της επιφάνειάς του.

Οι πρώιμες αυτές παρατηρήσεις θα βοηθήσουν στην εκτίμηση του ρυθμού περιστροφής και του πραγματικού σχήματος του κομήτη, δεδομένα ζωτικής σημασίας για τον σχεδιασμό των ελιγμών της Rosseta γύρω από τον κομήτη με σκοπό την προσεδάφιση του οχήματος Philae στην επιφάνειά του.

Για μια επισκόπηση του προγράμματος έναρξης λειτουργίας των οργάνων, και για τακτικές αναφορές της κατάστασης τους, επισκεφθείτε το Rosetta blog. For an overview of the instrument commissioning schedule, and for regular status reports, visit the Rosetta blog.

Κορνήλιος Καστοριάδης, Εκφραστικά μέσα της ποιήσεως. Μερικές σημειώσεις*

Gustave Moreau, Le poète voyageur, The poet traveller

Μερικές μεταφραστικές δυσκολίες μας οδηγούν στη διαπίστωση ότι οι αρχαίοι Έλληνες ποιητές στηρίζονταν συχνά σ' ένα χαρακτηριστικό γνώρισμα της ελληνικής γλώσσας, κοινό πιθανώς με άλλες πρωτογενείς γλώσσες, γνώρισμα που μπορούμε να αποκαλέσουμε αδιαίρετη πολυσημία των λέξεων και των γραμματικών πτώσεων. Οι νεότερες ευρωπαϊκές γλώσσες δεν έχουν πλέον αυτό το χαρακτηριστικό γνώρισμα, και οι ποιητές προσέφυγαν σε άλλες οδούς προκειμένου να δημιουργήσουν μια συγκρίσιμη εκφραστική ένταση.

Αυτές οι διαπιστώσεις μας οδηγούν σε μια εξέταση των οδών της ποιητικής εκφραστικότητας και ιδιαίτερα της σημασιακής μουσικότητας της.

Ας αρχίσουμε από τους περίφημους στίχους της Σαπφούς (εκδ. Bergk 52):

William Adolphe Bouguereau, Χαμένη Πλειάδα, Lost Pleiad, 1884

Δέδυκε μεν α σελάννα και

Πληιάδες· μέσαι δε

νύκτες, παρά δ' έρχετ' ώρα,

εγώ δε μόνα κατεύδω.

Μια κατά λέξιν μετάφραση θα μπορούσε να ήταν η έξης:

Félix Vallotton, Clair de lune, Moonlight, 1895

Η Σελήνη έδυσε και η

Πούλια· είναι μεσάνυχτα, η

ώρα περνά, κι εγώ κοιμάμαι

μόνη.

Δέδυκε, του ρήματος δύω, σημαίνει βούτηξε, καταβυθίστηκε. Στην Ελλάδα των διακοσίων κατοικημένων νησιών και των περίπου δέκα χιλιάδων χιλιομέτρων ακτών, ο ήλιος, η σελήνη και τ' αστέρια δεν πλαγιάζουν, βουτούν στη θάλασσα, βυθίζονται.1 Σελάννα είναι βέβαια η σελήνη, και δεν μπορούμε να αποδώσουμε τη λέξη διαφορετικά. Για έναν αρχαίο Έλληνα όμως, η λέξη σελάννα παραπέμπει αμέσως στο σέλας,2 το φως· σελάννα είναι η φωτεινή, ο φωστήρ. 

Πληιάδες, είναι η Πούλια, είναι οι Πολυάριθμες. Για έναν Γάλλο –ή έναν Ευρωπαίο– χωρίς επαρκή καλλιέργεια, η λέξη δεν λέει τίποτα· και για τον μετρίως καλλιεργημένο Γάλλο, πρόκειται για μια πλειάδα επιφανών Γάλλων ποιητών του 16ου αιώνα, και για μια συλλογή βιβλίων στις εκδόσεις Gallimard. Αλλά για τον Έλληνα αγρότη, τεχνίτη, ή ναυτικό της Αρχαιότητας (κι ακόμη έως προσφάτως), πρόκειται για ένα αστρικό νέφος –διακρίνονται τουλάχιστον επτά αστέρες δια γυμνού οφθαλμού– που ένας σημερινός αστρονόμος θα αποκαλούσε σφαιρωτό σμήνος μερικών εκατομμυρίων αστέρων, υπέροχος αστερισμός στον ωραιότερο σχηματισμό του νυχτερινού ουρανού, μέσα σ' ένα τεράστιο τόξο του κύκλου ο οποίος καλύπτει περισσότερο από το ήμισυ του ουράνιου θόλου, αρχίζοντας από την Πούλια, περνώντας από τον Ωρίωνα και τερματίζοντας στον Σείριο.3 Όταν περί το τέλος του καλοκαιριού εμφανίζεται ο Σείριος, λίγο πριν από την ανατολή του ηλίου, οι ωχρές πλέον Πλειάδες έχουν ήδη διαβεί το ζενίθ, πηγαίνοντας προς τα δυτικά. Τη στιγμή που ομιλεί η Σαπφώ, οι Πλειάδες έχουν ήδη δύσει, ένδειξη ακριβής και πολύτιμη, στην οποία θα επανέλθω.

Edvard Munch, Moon Light, 1895

Μέσαι δε νύκτες, κατά λέξιν: οι νύχτες βρίσκονται στο μέσον τους, είναι μεσάνυχτα. Στο μέσον αυτής της νύχτας, στα μεσάνυχτα εκείνης της ημέρας, η Σελήνη και οι Πλειάδες είχαν ήδη δύσει. Ας υποθέσουμε προσωρινά ότι το τέλος του ποιήματος θα μπορούσε να αποδοθεί κάπως έτσι:

... η ώρα περνά, κι εγώ

κοιμάμαι μόνη.

Angelica Kauffman, Sappho Inspired by Love, 1775

Εδώ, η ίδια η Σαπφώ ομιλεί, η Σαπφώ που γεννήθηκε γύρω στα 612 στη Λέσβο. Μπορούμε να υποθέσουμε ότι το ποίημα γράφτηκε γύρω στα 580, ίσως και πριν. Λυρικό ποίημα, όπως λέγομε, που εκφράζει τα συναισθήματα, την ψυχική κατάσταση του ποιητή, και όμως, ο μύθος –η αφήγηση, η ιστορία– είναι παρών, νοσταλγικός και υπέροχος. Χωρίς ιδιαίτερη προσπάθεια, βλέπουμε τον νυχτερινό ουρανό να περιγράφεται, τη Σελήνη και τις Πλειάδες να έχουν ήδη δύσει, κι αυτήν τη γυναίκα, ενδεχομένως ερωτευμένη με κάποιον που δεν είναι εκεί, ίσως και όχι, ωστόσο γεμάτη πόθους, η οποία, εν τω μέσω της νυκτός, δεν μπορεί να κοιμηθεί και λέγει τη θλίψη της που στο κρεβάτι της είναι μόνη.

Διαβάζομε ένα αρχαίο ποίημα σημαίνει ότι ξαναβρίσκουμε έναν κόσμο πια χαμένο, έναν κόσμο τώρα σκεπασμένο από την αδιαφορία του “πολιτισμού” μπροστά στα στοιχειώδη και θεμελιώδη. Είναι το μέσον της νύχτας και η Σελήνη έχει ήδη δύσει. Ένας σύγχρονος μας δεν βλέπει τί σημαίνει αυτό. Δεν φαντάζεται ότι, αφού η Σελήνη έδυσε πριν από τα μεσάνυχτα, βρισκόμαστε μεταξύ της νέας Σελήνης και του πρώτου τετάρτου, στην αρχή συνεπώς ενός σεληνιακού μηνός (μέτρον χρόνου για όλους τους αρχαίους λαούς). Αλλά οι Πλειάδες έδυσαν. Αυτήν την ακρίβεια των αρχαίων ποιητών δεν την ξαναβρίσκουμε παρά μόνο σπάνια στους νεότερους, αφού με αφετηρία αυτήν την ένδειξη θα μπορούσαμε σχεδόν να προσδιορίσομε την εποχή της σύνθεσης του ποιήματος.

Gustave Moreau, La mort de Sappho, The Death of Sappho, c.1873

Βρισκόμαστε στην άνοιξη, διότι την άνοιξη –και μάλιστα στην αρχή της– οι Πλειάδες δύουν πριν από τα μεσάνυχτα· όσο περισσότερο προχωρεί το έτος, τόσο δύουν αργότερα. Η Σαπφώ είναι ξαπλωμένη, και η ώρα περνά.

Τί είναι η ώρα;4 Ο μεταφραστής θα αποδώσει τη λέξη “αβίαστα” ως [ώρα στα νέα ελληνικά και] heure στα γαλλικά (μέσω του λατινικού δανείου hora). Ώρα όμως στα αρχαία ελληνικά σημαίνει επίσης την εποχή, ήδη στον Όμηρο, κι αυτή η έννοια διαρκεί ως σήμερα διά μέσου των αλεξανδρινών και βυζαντινών χρόνων• αι ώραι του έτους είναι οι εποχές. Είναι βεβαίως και η ώρα, με τη συνήθη έννοια του όρου, όχι η ώρα των ρολογιών, αλλά η ώρα ως υποδιαίρεση της διάρκειας της ημέρας. 

Portrait of the Greek poet Anacreon of Teos. Marble, Roman Imperial Period (2nd or 3rd century). Portrait du poète grec Anacréon de Téos. Marbre, œuvre romaine d'époque impériale (IIe ou IIIe siècle).

Ένα από τα περίφημα ποιήματα που η ύστερη Αρχαιότητα απέδιδε στον λυρικό ποιητή Ανακρέοντα αρχίζει ως εξής: “μεσονύκτιος ποτ' ώραις”,5 στίς ώρες του μεσονυκτίου. Ώρα όμως είναι και η στιγμή κατά την οποία ένα πράγμα “είναι στην ώρα του”, που είναι πραγματικά καλό κι “ωραίο”, είναι συνεπώς για τους ανθρώπους ο ανθός της νιότης.

Jean-Baptiste Regnaul, Socrate arrachant Alcibiade du sein de la Volupté, Socrates Tears Alcibiades from the Embrace of Sensual Pleasure, 1791.

Στο Συμπόσιο όταν ο Αλκιβιάδης αφηγείται πως προσπάθησε να πλαγιάσει με τον Σωκράτη, αλλά σηκώθηκε το πρωί χωρίς να πάθει τίποτα (καταδε-δαρθηκώς...), σαν να είχε κοιμηθεί με τον πατέρα του ή τον αδελφό του, καταλήγει: Ο Σωκράτης είναι υβριστής, τόσο κατηφρόνησεν της εμής ώρας, τη νιότη μου, την ομορφιά μου, το γεγονός ότι ήμουν ώριμος να με συλλέξει σαν έναν ωραίο ερωτικό καρπό.6

Gustav Klimt, Sappho, 1890, Wien-Historisches Museum der Stadt.

Πρέπει τέλος να κάνω μνεία του συνδέσμου δε, που σημαίνει τόσον “και” όσον και “αλλά”. Εδώ η επιλογή είναι αναπόφευκτη και θα μεταφράσω απλώς “και”. Τί λέγει λοιπόν η Σαπφώ;

Η Σελήνη και οι Πλειάδες έδυσαν,

είναι μεσάνυχτα· εποχή, ώρα, νιότη

παρέρχονται κι εγώ κοιμάμαι μόνη.

Ουδείς νεότερος μεταφραστής, απ' όσο ξέρω, δεν τόλμησε να μεταφράσει τη μοναδική λέξη ώρα με τρεις λέξεις. Όμως η κορύφωση της έντασης του ποιήματος είναι ακριβώς αύτη η λέξη που συνδυάζει περισσότερες της μιας σημασίες, χωρίς να θέλει ή να πρέπει να επιλέξει ανάμεσα τους: την εποχή του έτους, την άνοιξη –το νέο ξεκίνημα του χρόνου μετά τον χειμώνα, την εποχή των ερώτων–, την ώρα που παρέρχεται και τη νεότητα της Σαπφούς που μάταια αναλώνεται, αφού δεν υπάρχει κανείς στο κρεβάτι της. Η μεγαλοφυΐα της Σαπφούς έγκειται και στην επιλογή ακριβώς αυτής της λέξεως, το φάσμα σημασιών της οποίας διαφωτίζεται και εμπλουτίζεται από το υπόλοιπο ποίημα (χωρίς τη μνεία της δύσης των Πλειάδων, η έννοια εποχή/άνοιξη της λέξεως ώρα θα ήταν πολύ λιγότερο επιτακτική).

* * *

Gustave Moreau, Prometheus in Chains, 1868

Αδιαίρετη πολυσημία και στον Αισχύλο, στον Προμηθέα. Όταν ο Προμηθεύς, καρφωμένος στον βράχο του επικαλείται ως μάρτυρα των πόνων που άδικα υφίσταται (στ. 89 επ.) τη μητέρα του Γη, τον θείο Αιθέρα, τις πηγές των ποταμών και τις πνοές των ανέμων, καλεί επίσης το:

ποντίων τε κυμάτων

ανήριθμον γέλασμα

Ας αφήσουμε τον πλούτο των τρόπων (έχουμε συγχρόνως προσωποποιία και υπαλλαγή· αναρίθμητα είναι τα κύματα και όχι το γέλιο τους) για να περιορισθούμε στη λέξη γέλασμα. Θα το μεταφράσουμε αναγκαστικά με τη λέξη γέλιο.

Όμως ένας αρχαίος Έλληνας, ακούοντας ή διαβάζοντας τον στίχο, δεν μπορούσε να μην αντιληφθεί και το άλλο νόημα του γελάω, που βρίσκουμε στο επίθετο Ζευς γελέων, Ζευς του φωτός, ή στην ιωνική φυλή Γελέοντες, οι επιφανείς, οι λαμπροί. Υπάρχει συνεπώς μια έντονη αρμονική του γελάσματος, και πιθανώς μια ετυμολογική συγγένεια με το γέλας, λάμψη, σπινθηροβόλημα. Και σήμερα ακόμη λέμε: Τί γελαστή αυτή η μέρα! Είναι γελαστή, διότι είναι ηλιόλουστη, λαμπερή. Όταν και σήμερα, όπως στα χρόνια του Αισχύλου, βρισκόμαστε στη θάλασσα, και ειδικά στο Αιγαίο, βλέπουμε ιδίοις όμμασιν αυτό το ανήριθμον γέλασμα, αυτήν την ατέλειωτη μαρμαρυγή των κυμάτων στο φως του μεσημεριού.

* * *

Head of Herodotos; Greek inscription. Roman copy of the Imperial era (AD 2nd century) after a Greek bronze original of the first half of the 4th century BC. From Benha (ancient Athribis), Lower Egypt. Tête d'Hérodote. Copie romaine de l'époque impériale (IIe siècle apr. J.-C.) d'après un original grec en bronze de la première moitié du IVe siècle av. J.-C. Provenance : Benha, ancienne Athribis, Basse Égypte.

Η πρόζα του Ηροδότου μας προσφέρει και άλλο παράδειγμα. Ο Ηρόδοτος λέγει, στο 1ο βιβλίο των Ιστοριών του, ότι εκθέτει την ερευνά του, ώστε αυτά που έκαναν οι άνθρωποι να μη σβηστούν με την πάροδο του χρόνου και ώστε μεγάλα και θαυμαστά έργα, Ελλήνων ή βαρβάρων, να μη χάσουν τη φήμη τους, είτε πρόκειται για ειρηνικά έργα είτε πρόκειται για έργα με τα οποία και διά των οποίων επολέμησαν οι μεν προς τους δε. Έργα (έργον > εργάζομαι, νεοελλ. εργάζομαι, επιτελώ7) είναι τόσον οι πράξεις και τα κατορθώματα, όσον και τα έργα και οι εργασίες (Ησίοδος, Έργα και ημέραι). Ο Λεγκράν (Legrand), στην εξαιρετική Εισαγωγή του σε αυτό το βιβλίο του Ηροδότου στην έκδοση Bude, λέγει ότι δίστασε μεταξύ των δύο σημασιών της λέξεως έργον (νεοελλ.) έργο και κατόρθωμα, και εξηγεί γιατί προτίμησε το δεύτερο. Δεν θα συζητήσουμε αν είχε δίκαιο ή άδικο· θα διαπιστώσουμε απλώς, όπως και στην περίπτωση της ώρας της Σαπφούς, ότι ο νεότερος μεταφραστής είναι αναγκασμένος να επιλέξει και να προτιμήσει. Όμως στην πραγματικότητα δεν πρέπει να προτιμήσουμε. Ο Ηρόδοτος ομιλεί προφανώς τόσο για τα έργα και τις εργασίες –τα τείχη της Βαβυλώνος, τα αγάλματα και τα αφιερώματα των Δελφών, τη γέφυρα του Ξέρξη στον Ελλήσποντο– όσο και για τα κατορθώματα: την κατάκτηση της Ασίας από τον Κύρο, της Αιγύπτου από τον Καμβύση, τους πολέμους του Δαρείου, τον Μαραθώνα, τη Σαλαμίνα, τις Πλαταιές. Τα περιγράφει και τα δυο και λέγει: έργα μεγάλα και θωμαστά, εργασίες, έργα και κατορθώματα μεγάλα και θαυμαστά που πραγματοποίησαν άλλα οι Έλληνες, αλλά οι βάρβαροι. Στην πραγματικότητα, έργα είναι τα πραχθέντα, αν δεχθούμε να ξαναδώσουμε στη λέξη τη σημασία της και ως ουσιαστικού και ως μετοχής, αν αποκαταστήσουμε τη σημασία του ποιείν/πράττειν ως την ανθρώπινη δραστηριότητα στην ιστορία, είτε αυτή καταλήγει σε ένα αποτέλεσμα ξεχωριστό από το έργο (η ποίησις του Αριστοτέλους) είτε αξεχώριστο από αυτήν (η πράξις), ένα ωραιότατο έργο, σαν τη ναυμαχία της Σαλαμίνος. Όλα αυτά ανήκουν στο ποιείν/πράττειν, η δε περιγραφή τους είναι το έργον, το έργο και το κατόρθωμα συγχρόνως του Ηροδότου.

* * *

Nikiforos Lytras, Η Αντιγόνη εμπρός στο νεκρό Πολυνείκη. Λάδι σε καμβά, 100 εκ. x 157 εκ. Εθνική Πινακοθήκη της Ελλάδας - Μουσείο Αλεξάνδρου Σούτζου. Antigone in front of the dead Polynices  (1865), oil on canvas, National Gallery of Greece-Alexandros Soutzos Museum.

Ας δούμε τώρα άλλα δυο παραδείγματα από τον Σοφοκλή στο Στάσιμον της Αντιγόνης που αρχίζει με το περίφημο “πολλά τα δεινά κουδέν ανθρώπου δεινότερον πέλει”8 (“πολλά είναι τα δεινά, τίποτα όμως δεινότερον του ανθρώπου”). Ο νεότερος μεταφραστής είναι υποχρεωμένος να επιλέξει ανάμεσα στις πολλαπλές σημασίες του δεινός και επιλέγει συνήθως κάτι μεταξύ θαυμαστού ή φοβερού, αλλά ο αρχαίος ακροατής δεν ήταν υποχρεωμένος να επιλέξει. Συνελάμβανε όλες τις σημασίες όταν άκουγε τη λέξη, όπως και ο συγγραφέας όταν την σκεπτόταν. Δεινός είναι ασφαλώς ο φοβερός, αυτός που προκαλεί το δέος, είναι ο πανίσχυρος, αλλά και ο θαυμαστός, αυτός που διακρίνεται σε κάποια απασχόληση ή τέχνη –μπορεί να είναι δεινός κολυμβητής ή ρήτωρ– υπερέχει σε βαθμό που προκαλεί δέος και θαυμασμό. Είναι αδύνατο να συλλάβουμε το συγκεκριμένο σε αυτήν τη λέξη σημασιακό σμήνος, χωρίς να προβούμε στη διαύγαση του ουσιώδους πυρήνα αυτού του χορικού, πράγμα που θα επιχειρήσουμε τώρα. Θα πούμε μόνο, ευθύς εξαρχής, ότι η λέξη δεινός τότε μόνο είναι δυνατόν να κατανοηθεί πλήρως, όταν ακούσουμε ολόκληρο το χορικό της Αντιγόνης.

Jules-Eugène Lenepveu, Antigone Gives Token Burial to the Body of Her Brother Polynices, 1851.

Το κυριότερο μέρος της εξήγησης της σημασίας της λέξεως δεινόν αρχίζει με τον στίχο 353. Μιλώντας για τον άνθρωπο, ο Σοφοκλής λέγει ότι ούτος ο ίδιος εδίδαξε στον εαυτό του (εδιδάξατο, ρήμα στο όποιο θα επανέλθω) τη γλώσσα, φθέγμα, και τη σκέψη, φρόνημα, το οποίο αποκαλεί ανεμόεν. Ξέρουμε τί είναι άνεμος. Εδώ η περίπτωση είναι αντίστροφη αυτών που συναντήσαμε ως τώρα. Τώρα, από τις πολλές παραπομπές της λέξης, πρέπει να απορρίψουμε ένα μέρος και να κρατήσουμε ένα άλλο. Επί παραδείγματι, λέγει ο Όμηρος Ίλιον ανεμόεσσαν (Γ 305), το ανεμοδαρμένο Ίλιον· βλέπουμε τα ψηλά τείχη της Τροίας, στην κορυφή του λόφου, εκτεθειμένα σε όλους τους ανέμους. Προφανώς όμως εδώ ο Σοφοκλής δεν ομιλεί για μια ανεμοδαρμένη σκέψη. Η σκέψη είναι άκρως κινητική, σαν τον άνεμο, μια στιγμή είναι εδώ και σχεδόν αμέσως μετά είναι εκεί· και είναι σαν το φυσικό στοιχείο, δυνατή και βίαιη· και είναι επίσης, σαν κι αυτό, τον περισσότερο χρόνο διαφανής, αλλά μπορεί και να μεταφέρει σύννεφα και να σκοτεινιάζει τον ουρανό. Στα γαλλικά ή στα αγγλικά θα πρέπει να αδυνατίσουμε την εικόνα, γράφοντας: σαν τον άνεμο· ventée ή windy δεν θα πήγαινε προφανώς καθόλου.

Η γλώσσα και η σκέψη δεν αποτελούν “φυσικά”, δεδομένα κατηγορήματα του ανθρώπου· ο άνθρωπος τα εδιδάξατο, τα δίδαξε ο ίδιος στον εαυτό του. Η αυτοπαθής διάθεση του απλού ρήματος διδάσκω περιέχει μια φιλοσοφική σκέψη απαράμιλλης τόλμης, που όμως παρέμεινε χωρίς συνέχεια επί είκοσι πέντε αιώνες. Ο άνθρωπος δεν “έχει” τη γλώσσα και τη σκέψη· τις έδωσε ο ίδιος στον εαυτό του, τις δημιούργησε για τον εαυτό του και τις δίδαξε στον εαυτό του. Ο Πλάτων θα έλεγε: πώς μπορώ να διδάξω κάτι στον εαυτό μου; Αν αυτό το κάτι το γνωρίζω, δεν έχω ανάγκη να το διδάξω στον εαυτό μου, να το διδαχθώ· αν δεν το γνωρίζω, δεν ξέρω τί να διδαχθώ. Και πράγματι αυτό λέγει: δεν μπορούμε ποτέ να μάθουμε κάτι που, με οποιονδήποτε τρόπο, δεν γνωρίζουμε ήδη. Ο Σοφοκλής διαρρηγνύει αυτήν τη φαινομενικά αναμφίλεκτη λογική και καταφάσκει σαφώς αυτό που αποκάλεσα πρωταρχικό κύκλο της δημιουργίας: η δραστηριότητα προϋποθέτει τα “αποτελέσματα” της, ο άνθρωπος διδάσκει στον εαυτό του κάτι που δεν γνωρίζει, εξ ου και μαθαίνει αυτό που πρέπει να διδαχθεί.

Ο Σοφοκλής και οι ήρωες των τραγωδιών του αποτίνοντες τιμές. Τοιχογραφία του Φίκου στη γενέτειρα του Σοφοκλή, Κολωνό.

Ο Σοφοκλής συνεχίζει υποστηρίζοντας ότι ο άνθρωπος εδιδάξατο, “εδίδαξε ο ίδιος στον εαυτό του”, τας αστυνόμους οργάς. Μεταφράζω αμέσως: το πάθος για τη θέσμιση των πόλεων. Αστυνόμους προέρχεται από το άστυ, που είναι συνήθως η πόλις, εδώ όμως τονίζεται και ο νόμος που θέτει την πόλη και ο νόμος που τη διέπει ως πολιτική μονάδα. Η λέξη οργή έχει κι αυτή πολλές σημασίες και, ακόμη μια φορά, οι μεταφραστές είναι υποχρεωμένοι να επιλέξουν ή να επινοήσουν κάτι. Ο Μαζόν (Mazon), στην έκδοση Budé, γράφει: “οι ορμές, οι επιθυμίες, απ' όπου γεννώνται οι πόλεις”, στο κείμενο όμως δεν τίθεται θέμα γεννήσεως. To Liddell-Scott, παραπέμποντας στο στίχο (s.v. Αστυνόμος), μας δίνει: "the feelings of law-abiding" ή "social life" (αλλά, s.v. Οργή, μεταφράζει το αστυνόμοι οργώ ως "social dispositions"). Όπως κάθε λεξικό, είναι υποχρεωμένο να προχωρήσει σε χωρισμούς και να αποδώσει κατά τρόπο μονοσήμαντο. Όμως πρέπει να ξέρουμε τι είναι λεξικό, και να το χρησιμοποιούμε κατάλληλα. Μια λέξη δεν είναι ένα πακέτο με διάφορα είδη μπισκότα, τοποθετημένα το ένα δίπλα στο άλλο, από τα οποία μπορούμε, αν θέλουμε, να πάρουμε ένα και να αφήσουμε τα άλλα. Οργή είναι η ορμή, η ενόρμηση, το ταμπεραμέντο, η διάθεση, η έφεση, η τάση, η ροπή, η [νεοελλ.] οργή. Είναι η λέξη που δίδει οργάω και οργασμό. Εδώ, οργή είναι η ενόρμηση, η παρόρμηση, η αυθόρμητη, η ανεπίσχετη ώθηση. Η έκφραση αστυνόμους οργάς εκ πρώτης όψεως αποτελεί αντίφαση ή οξύμωρον, διότι πώς οι ορμές ή οι ενορμήσεις θα μπορούσαν να οδηγήσουν στη θέση νόμων; Λέγει όμως ο Σοφοκλής εδιδάξατο, και προσδίδει έτσι στο ρήμα μια πρόσθετη σημασία. Αυτές τις ενορμήσεις που ωθούσαν προς την κατεύθυνση της συγκροτήσεως κοινωνικών συνόλων, ο άνθρωπος τις υπέβαλε σε διαπαιδαγώγηση και, μαθητεία, τις σχημάτισε και τις μετασχημάτισε, τις υπέβαλε σε νόμους και έτσι συγκρότησε πόλεις. Όλα αυτά, που θα μπορούσαν να συνθέσουν ένα φιλοσοφικό σύγγραμμα, ο Σοφοκλής το λέγει σε τρεις λέξεις: εδιδάξατο [...] αστυνόμους οργάς. Ο άνθρωπος διαπαιδαγώγησε τον εαυτό του μετασχηματίζοντας τις ενορμήσεις του, ώστε να καταστούν θεμέλια και ρυθμιστές των πόλεων.

Portrait of the Greek actor Euiaon in Sophocles' Andromeda. Side A from an Attic white-ground calyx-krater attributed to the Phiale Painter by J.D. Beazley, ca. 430 BC, Agrigento, Museo Archeologico regionale.

Δεν μπορούμε συνεπώς να κατανοήσουμε τη λέξη δεινός παρά μόνο με αφετηρία αυτό το σύνολο των σημασιακών δυνατοτήτων που προσπαθήσαμε να διαυγάσουμε, αν και δεν τις εξερευνήσαμε όλες. Το να είναι κανείς δεινός σημαίνει να παρουσιάζει στην ενεργό σύνδεση τους όλα τα κατηγορήματα που κατονομάζει ο ποιητής και τα οποία, θεωρούμενα στην ουσία τους, παραπέμπουν όλα σε μια κεντρική ιδέα: την ιδέα της αυτοδημιουργίας του άνθρωπου. Η διατύπωση μπορεί να θεωρηθεί υπέρογκη, θα βρει, πιστεύω, την πλήρη δικαίωση της, αν λάβουμε υπ' όψιν τον αποφασιστικό χαρακτηρισμό που εισάγει ο ποιητής ευθύς εξαρχής και στην ίδια φράση, όπου εμφανίζεται ο όρος δεινός:

Πολλά τα δεινά, κουδέν

ανθρώπου δεινότερον πέλει.

Sophocles. Cast of a bust in the Pushkin Museum.

Τα δεινά, θα έλεγε κανείς με τρόπο σχολαστικό, σχηματίζουν μια συλλογή, αυτή δε η συλλογή περιλαμβάνει ένα μοναδικό μέγιστο στοιχείο, τον άνθρωπο. Προσπάθησα, εδώ και δέκα χρόνια, να σκιαγραφήσω τις τεράστιες συνέπειες αυτής της φράσεως.10 Συνοψίζω εδώ το ουσιώδες. Μια αντίρρηση στην απόφανση αυτή του Σοφοκλέους μας έρχεται αμέσως στη σκέψη· πώς μπορούμε να πούμε ότι ο άνθρωπος είναι πιο δεινός από τους θεούς; Ο Σοφοκλής δεν ήταν ασεβής, όπως το δείχνουν οι τελευταίοι στίχοι αυτού του χορικού, και είναι βέβαιο πως ένα αθεϊστικό κείμενο δεν θα βραβευόταν στα Διονύσια. Έτσι, ο Σοφοκλής δεν λέγει ότι ο άνθρωπος είναι καλύτερος ή ισχυρότερος από αυτούς. Είναι όμως δεινότερος, και πρέπει να ψάξουμε –αν εν πάση περιπτώσει πάρουμε τον ποιητή στα σοβαρά– κατά ποία έννοια μπορεί να είναι. Και η απάντηση, εισαγόμενη με το γαρ, δίδεται με το υπόλοιπο του χορικού που απαριθμεί και χαρακτηρίζει τα πολλαπλά κατορθώματα του ανθρώπου. Και είναι ηλίου φαεινότερη: Αυτό που χαρακτηρίζει τη δεινότητα του ανθρώπου είναι εκείνος ο συνεχής και τεράστιος μετασχηματισμός των σχέσεων του με τη φύση, αλλά και με τη “φύση” του, όπως ξεκάθαρα σημαίνεται με το αυτοπαθές ρήμα εδιδάξατο. Τώρα, η ετερότητα του σε σχέση με τους θεούς καθίσταται έκδηλη. Οι θεοί τίποτα δεν εδιδάξαντο, και ούτε άλλαξαν. Είναι αυτό που ήσαν εξ υπαρχής και που θα είναι εσαεί. Η Αθήνα δεν θα γίνει σοφότερη, ούτε ο Έρμης ταχύτερος, ούτε ο Ήφαιστος πιο επιδέξιος τεχνίτης. Η δύναμη τους είναι ένα αμετάβλητο κατηγόρημα της φύσεως τους, και τίποτα δεν έκαναν για να την αποκτήσουν ή να τη μεταβάλουν. Κατασκευάζουν, φτιάχνουν, συνδυάζοντας πάντοτε από τα ήδη υπάρχοντα. Ο άνθρωπος όμως, θνητός, σε άπειρη απόσταση από τη δύναμη των θεών, είναι δεινότερος, διότι δημιουργεί και δημιουργεί τον εαυτό του. Ο άνθρωπος είναι δεινότερος κάθε άλλου φυσικού πράγματος, αλλά και των θεών, που είναι φυσικοί διότι αυτός είναι υπερφυσικός. Μόνος μεταξύ των όντων, θνητών και αθανάτων, αυτοαλλοιώνεται.

The Acropolis in Athens, End of 5th century BC.

Και αν κανείς πει ότι αυτή η διαύγαση του κειμένου εισάγει ιδέες σύγχρονες, ξένες για την Ελλάδα του 5ου αιώνος, ας θυμηθεί τις “ανθρωπογονίες” του Δημοκρίτου και μερικών μεγάλων σοφιστών, όσο και τα δυνάμει στοιχεία τα ενυπάρχοντα στον Θουκυδίδη, τόσο στην Αρχαιολογία του όσο και στον Επιτάφιο λόγο του Περικλέους. Ο αθηναϊκός 5ος αιώνας έδειξε χειροπιαστά την ιδέα της ανθρώπινης αυτοδημιουργίας — και έπρεπε να επέλθει η ήττα της Αθήνας στον Πελοποννησιακό πόλεμο και η πλατωνική αντίδραση για να πνιγούν και να ταφούν αυτά τα σπέρματα. Κι αυτή η αντίδραση ήταν τόσο ισχυρή, ώστε κυριάρχησε σχεδόν τελείως στην ευρωπαϊκή ερμηνεία αυτής της σύλληψης του 5ου αιώνος.

Benjamin West, Omnia Vincit Amor, or The Power of Love in the Three Elements, 1809.

Το δεύτερο περίφημο χορικό της Αντιγόνης, αφιερωμένο στον έρωτα,11 διαφωτίζει άλλες όψεις της ποιητικής δημιουργικότητος της αδιαίρετης πολυσημίας. Έρχεται μετά τη διαμάχη μεταξύ του Κρέοντος και του γιου του Αίμονος, ο οποίος εγκαταλείπει τη σκηνή απειλώντας τον (θα αυτοκτονήσει λίγο μετά). Ο χορός υμνεί τη δύναμη του ανίκητου Έρωτα (ανίκατε μάχαν). Του έρωτα που ενεδρεύει στα τρυφερά και απαλά μάγουλα της νεανίδος (εν μαλακαίς παρειαίς νεανίδος εννυχεύεις), και συνεχίζει:

Νικά δ' εναργής βλεφάρων

ίμερος ευλέκτρου νύμφας

Ο Μαζόν μεταφράζει, στην έκδοση Βudé: “Ποιος λοιπόν θριαμβεύει εδώ; Είναι προφανές πως είναι η επιθυμία των ματιών της παρθένου που προορίζεται για το κρεβάτι του συζύγου της.” Όλα πρέπει να τα ξαναπιάσουμε από την αρχή, σε αυτήν τη δειλή και βικτωριανή μετάφραση, και που την παραθέτω για να δείξω μια ακόμη φορά τον Γολγοθά του καλού σύγχρονου μεταφραστή. Ας το πάρουμε λέξη προς λέξη αυτό το παράθεμα: Νικά, είναι ο νικητής, υπερισχύει· ίμερος, η επιθυμία, ο πόθος· εναργής: σ' ένα φιλοσοφικό κείμενο θα μεταφράζαμε προφανής, εναργής, εδώ όμως πρόκειται για κάτι πολύ περισσότερο· η λέξη εναργής προέρχεται από τη ρίζα της λέξεως αργός, η οποία δίδει αργυρός (και argentum, στα λατινικά) και υποδεικνύει τη λάμψη, τη λαμπρότητα, το φως· ίμερος εναργής είναι συνεπώς η έκδηλη, η εκτυφλωτική επιθυμία. Επιθυμία τίνος; Βλεφάρων ευλέκτρου νύμφας. Δεν πρόκειται περί μιας λογοδοσμένης παρθένου, προορισμένης για το κρεβάτι του συζύγου της· το κείμενο ομιλεί για τη νεόνυμφη, και εν πάση περιπτώσει για την κοπέλα σε ώρα γάμου, όπως το δείχνει ο επιθετικός προσδιορισμός εύλεκτρος. Πρέπει να πούμε τα πράγματα με τ' όνομά τους, και οι Αρχαίοι δεν φοβούνταν να το κάνουν. Λέκτρον είναι το κρεβάτι, ευ- είναι το καλό. Μια εύλεκτρος γυναίκα είναι μια γυναίκα της οποίας το κρεβάτι είναι καλό, που είναι δηλαδή καλή στο κρεβάτι και για το κρεβάτι — καλοκρέβαττη θα λέγαμε εύκολα στα νεοελληνικά, πράγμα που μεταφράζει κατά λέξιν και πιστά το εύλεκτρος. Μένει η γενική βλεφάρων, των ματιών. Των ματιών τίνος; To Liddell-Scott, παραπέμποντας στον στίχο, μεταφράζει: "desire breaming from the eyes", πρόκειται συνεπώς για την επιθυμία, της οποίας η νεαρή κόρη είναι το υποκείμενο· ο Μαζόν κρατεί την αμφισημία, που είναι όμως σημαντικό να διασαφήσουμε. Πρόκειται τόσο για την επιθυμία “της” νεαρής γυναίκας, όσο και για την επιθυμία “για” τα μάτια της, συνεπώς για την επιθυμία προς τη νεαρή γυναίκα. Η επιθυμία προέρχεται από τα μάτια της νεαρής γυναίκας και κατευθύνεται προς τα μάτια της νεαρής γυναίκας. 

Marcel Proust. Painting by Richard Lindner.

Ένας μέγας ποιητής της νεότερης πεζογραφίας, ο Προύστ (Proust), εκφράζει την ίδια κατάσταση σε μια υπέροχη σελίδα της Αναζήτησης. Κατά τη διάρκεια της εσπερίδας στους “κήπους της λεωφόρου Γκαμπριέλ”, στο μέγαρο της πριγκίπισσας ντε Γκερμάντ, ο αφηγητής συνομιλεί με τον Σουάν –έναν Σουάν πολύ άρρωστο, που αγγίζει το τέλος της ζωής του– για την υπόθεση Ντρέυφους και για την άνοδο του αντισημιτισμού, που τον βασανίζουν, όταν περνά ο βαρώνος ντε Σαρλύ και αρχίζει τις υπερβολικές διαχύσεις και φιλοφρονήσεις προς τη μαρκησία ντε Συρζίς, ερωμένη του αδελφού του:

Pierre Vafflard, Emma et Eginard ou les stratagèmes de l’amour, 1809, musée d’Evreux.

[...] η μαρκησία, γυρνώντας, έστειλε ένα χαμόγελο κι έτεινε το χέρι της στον Σουάν που είχε σηκωθεί για να τη χαιρετήσει. Αλλά –σχεδόν απροκάλυπτα, καθώς η προχωρημένη ήδη ηλικία του είχε αφαιρέσει είτε την ηθική βούληση, από αδιαφορία για τη γνώμη των άλλων, είτε τη σωματική δύναμη, εντείνοντας την επιθυμία και εξασθενώντας τους μηχανισμούς που συντελούν στην συγκάλυψη της– μόλις ο Σουάν, καθώς έσφιγγε το χέρι της μαρκησίας, είδε το στήθος της από πολύ κοντά κι από ψηλά, βύθισε ένα βλέμμα προσεκτικό, σοβαρό, απορροφημένο, σχεδόν επίφροντι, στα βάθη του μπούστου της, και τα ρουθούνια του, που τα μεθούσε το άρωμα της γυναίκας, σκίρτησαν σαν πεταλούδα έτοιμη να πετάξει για να σταθεί πάνω στο λουλούδι που ξεχώρισε. Μονομιάς ξέφυγε από τον ίλιγγο που τον είχε πιάσει, και η ίδια η κυρία ντε Συρζίς, αν και ενοχλημένη, έπνιξε μια βαθιά αναπνοή, τόσο η επιθυμία είναι καμιά φορά μεταδοτική.12

Ο Σουάν βυθίζει το βλέμμα του στο κορσάζ της μαρκησίας –που εύκολα μπορούμε να υποθέσουμε ότι είναι ντεκολτέ, χάριν της εσπερίδος–, και η μαρκησία, που εντούτοις δεν έχει μάτια στην άκρη των μαστών, αισθάνεται να την κοιτάζουν εκεί και ταράσσεται από αυτό το βλέμμα. Αυτή είναι η διπλή πραγματικότητα της επιθυμίας. Ας επισημάνουμε εδώ την ακρίβεια, την πρωτοτυπία και τη λεπτότητα των επιθέτων του Προύστ –βλέμμα προσεκτικό, σοβαρό, απορροφημένο, σχεδόν επίφροντι– αλλά και τη συσσώρευσή τους για να φθάσει στο επιθυμητό αποτέλεσμα.

* * *

Parmenides. Bust from Velia (Italy). Photo Jan van Vliet.

Ο Παρμενίδης μιας προσφέρει ένα διαφορετικό παράδειγμα σημασιακού πλούτου, με αφετηρία αυτήν τη φορά τη γραμματική και όχι το λεξιλόγιο:

Λεύσσε δ' όμως απεόντα νόωι παρεόντα βεβαίως

Σκέψου πως τα απόντα είναι με πλήρη βεβαιότητα παρόντα νόωι.

Νόωι είναι η δοτική του νους, κι εδώ η λέξη σημαίνει αναμφισβήτητα σκέψη ή πνεύμα. Μία μεταξύ άλλων επιπλέον κακοποιημένη φράση από τον Χάιντεγκερ, ο οποίος μεταφράζει το νόωι ως Vemehmen, αντιλαμβάνομαι, αντίληψη. Η φράση του Παρμενίδου σε αυτήν τη μετάφραση γίνεται άμεσος παραλογισμός· πώς τα απόντα μπορούν να είναι παρόντα μέσω της αντίληψης, της οποίας εξ ορισμού το αντικείμενο είναι ένα πράγμα απλώς και αμέσως παρόν; Ασφαλώς, το αντιλαμβάνομαι είναι κι αυτό μια από τις πρώτες σημασίες του νοείν, αλλά καθόλου η μόνη. Ο Χάιντεγκερ πλανάται μέσα στη μανία του να αποπλατωνίσει τους προσωκρατικούς όρους. Νόος σημαίνει ακριβώς σκέψη, πνεύμα, ήδη από τους πρώτους στίχους της Οδύσσειας. Ο Οδυσσεύς, λέγει ο Όμηρος, “πολλών ανθρώπων ίδεν άστεα και νόον έγνω”, γνώρισε (κατάλαβε) τη σκέψη, τον τρόπο του σκέπτεσθαι. Νόος, στον στίχο αυτόν του Παρμενίδου, είναι η ικανότητα να φέρουμε στο παρόν με απόλυτη βεβαιότητα αυτό που δεν βρίσκεται εδώ. Το απεόν, “αυτό που δεν βρίσκεται εδώ”, μπορεί να είναι μια ανάμνηση, ένα απόν πρόσωπο, ένα μαθηματικό θεώρημα, η ύπαρξη ανθρώπων από αμνημονεύτων χρόνων. Ο νους μπορεί να καταστήσει παρόντα όλα αυτά τα αντικείμενα, έστω και φυσικώς απόντα. Είναι σαφές ότι ο όρος, με αφετηρία το παραπάνω ποιόν του, πρέπει να κατανοηθεί ως εμπεριέχων τόσο τη φαντασία όσο και τη μνήμη. Πώς να μεταφράσει κανείς σε μια νεότερη γλώσσα που δεν κλίνει τις λέξεις, όπως τα γαλλικά, αυτή τη δοτική νόωι; Εδώ ενεργοποιούνται όλες σχεδόν οι χρήσεις της δοτικής που απαριθμούνται στις γραμματικές· η επιλογή μιας εξ αυτών δεν προσφέρει μετάφραση, είναι μια ερμηνεία-ακρωτηριασμός. Αυτή η δοτική είναι οργανική, μέσω του νου τα απόντα καθίστανται παρόντα· είναι τοπική, καθίστανται παρόντα στον νου· είναι χαριστική (χάριν του..., for the sake of), τα απόντα γίνονται παρόντα “για” τον νου· είναι δοτική αντικειμενική, αφού αυτό το “καθίσταται παρόν” αποβλέπει στον νου· και είναι ασφαλώς κατ' εξοχήν υποκειμενική: τα απόντα είναι παρόντα “στον” νου, όχι με την έννοια του τόπου, αλλά του υποκειμένου, ενώπιον του οποίου τα απόντα καθίστανται παρόντα.

Κορνήλιος Καστοριάδης

Μετάφραση: Kωνσταντίνος Σπαντιδάκης

(Ν. Εστία τ. 1722)

(Σημειώσεις)

* Ανέκδοτο. Αυτό το κείμενο, σε κυοφορία εδώ και είκοσι περίπου χρόνια, δεν είναι ασφαλώς στην κατάσταση ολοκλήρωσης που ο Κ. Καστοριάδης θα ήθελε να του δώσει. Ωστόσο αφ' ενός το γεγονός ότι αυτές οι “Σημειώσεις” συμπεριλαμβάνονται στους δύο πίνακες των έργων του που βρέθηκαν, και αφ' ετέρου η πρωτοτυπία του θέματος που πραγματεύονται, όσο και ο ιδιαίτερος φωτισμός του, μας φάνηκαν ότι δικαιολογούν την παρουσία τους στα έσχατα αυτά Σταυροδρόμια. (Σ.τ.Ε.) — Figures du pensable, Lex carrefours du labyrinths VI, Παρίσι 1999, σ. 35-61. To τμήμα που αναφέρεται στη Σαπφώ έχει εκδοθεί σε ελληνική απόδοση του κ. Ζ. Λορεντζάτου στο Μνημόσυνο για τον Κορνήλιο Καστοριάδη από τον Ζήσιμο Λορεντζάτο, ένα φίλο του, Αθήνα 1998. (Σ.τ.Μ.)

[Στο κείμενο αυτό υπάρχουν τρεις κατηγορίες υποσημειώσεων: του συγγραφέα, του Γάλλου εκδότη και του Έλληνα μεταφραστή. Η πρώτη κατηγορία δεν φέρει κανένα διακριτικό σημείο, ενώ η δεύτερη και η τρίτη φέρουν αντιστοίχως τα διακριτικά σημεία Σ.τ.Ε. και Σ.τ.Μ.]

1 Πλαγιάζω, στα γαλλικά ρήμα coucher. Υπενθυμίζουμε ότι ο συγγραφέας απευθύνεται στον Γάλλο (και γενικότερα ξένο) αναγνώστη, όχι υποχρεωτικά γνώστη της ελληνικής. Αλλά και σε μας σήμερα μόνο συνειρμικά, μέσω παραγώγων κ.λπ. (δύτης, καταδύομαι), μπορεί να επανεμφανισθεί η αρχική έννοια της ρίζας του ρήματος δύω. (Σ.τ.Μ.)

2 σελασ-να>αιολ. σελάννα, αττ. σελάνα, σελήνη· πρβλ. νεοελλ. φεγγάρι<φέγγος. (Σ.τ.Μ.)

3 Ανεξήγητες αβλεψίες του συγγραφέως. Πρόκειται περί ανοικτού σμήνους αστερων, το οποίο βρίσκεται στον αστερισμό του Ταύρου. Βλ. και τις παρατηρήσεις του Γ. Χαβουτσά στα τεύχη 1708 και 1710 της Νέας Εστίας, στις εκτιμήσεις ωστόσο του οποίου σχετικά με τον προσδιορισμό της εποχής θα επανέλθουμε. Εν παρόδω, και συμπληρωματικά με τα υπό *, ας σημειωθεί άπαξ διά παντός ότι μας είναι πρόδηλο πως ο συγγραφέας αναφέρεται στις πηγές του ή παραπέμπει από μνήμης. Σχετικώς πάντως με τις Πλειάδες, στην Αρχαιότητα πρέπει να εφαίνοντο τουλάχιστον επτά αστέρια (και σήμερα υπό συνθήκες εξαιρετικής ορατότητος μπορούν να φανούν διά γυμνού οφθαλμού περισσότερα από επτά)· πρβλ. και Ευριπίδου, Ιφιγένεια εν Αυλίδι 8 “Σείριος εγγύς της επταπόρου Πλειάδος”, εξ ου και γερμ. Siebengestirn, όπως και απηχήσεις στη λαϊκή ποίηση έως και τον Οδυσσέα Ελύτη, “Η Μάγια”, από τις Μικρές Κυκλάδες: “Η Πούλια πόχει εφτά παιδιά”, κ.ο.κ. (Σ.τ.Μ.)

4 Από εδώ και στο εξής, η ορθογραφία αυτής της λέξης αποδίδεται σύμφωνα με την αττική διάλεκτο, όπου η λέξη δασύνεται, σε αντίθεση με την αιολική της Σαπφούς. (Σ.τ.Ε.)

5 Carmina Anacreontea, επιμ. Μ. L. West, Teubner, Λειψία 1984, 33, (Σ.τ.Μ)

6 219b 10-17. (Σ.τ.Μ.)

7 Κυρίως εν συνθέσει. (Σ.τ.Μ)

8 Στ. 332-375, σχολιασμένοι στη μελέτη μου “Αισχύλεια ανθρωπογονία και σοφόκλεια αυτοδημιουργία του ανθρώπου”, Αφιέρωμα στον Κωνσταντίνο Δεσποτόπουλο, Παπαζήσης, Αθήνα 1991, σ. 205-224. Βλ. και Ανθρωπολογία, πολιτική, φιλοσοφία, Ύψιλον, Αθήνα 1993, σ. 11-32. (Σ.τ.Μ.)

9 Β 1263a 30. (Σ.τ.Μ.)

10 Βλ. σημ. 6. (Σ.τ.Ε.)

11 Στ. 781-800. (Σ.τ.Ε.)

12 Bibliothèque de la Pléiade, Gallimard, τόμ. 2, σ. 707. [Η ελληνική μετάφραση του Π. Α. Ζάννα, Αναζητώντας τον χαμένο χρόνο, Χ, Σόδομα και Γόμορρα, Αθήνα χ.χ., τροποποιημένη, σ. 134-135. (Σ.τ.Μ.)]