Γενετικά δεδομένα ξαναγράφουν την ιστορία των πτηνών. Flock of geneticists redraws bird family tree

Τα νέα δεδομένα επιτρέπουν στους ορνιθολόγους να προσδιορίσουν τις σχέσεις συγγένειας ανάμεσα σε όλες τις βασικές ομάδες πτηνών, αλλά και να ταυτοποιήσουν κρίσιμες φάσεις στην εξέλιξή τους. Birds get fresh perches in revamped tree of life built by vast collaboration. PHOTO: (CLOCKWISE) © PAUL SOUDERS/CORBIS; © PETER JOHNSON/CORBIS; © ALFRED SCHAUHUBER/IMAGEBROKER/CORBIS; © MICHAEL MELFORD/NATIONAL GEOGRAPHIC SOCIETY/CORBIS; © JAN VAN DER GREEF/BUITEN-BEELD/MINDEN PICTURES/CORBIS; © JARED HOBBS/ALL CANADA PHOTOS/CORBIS

Περισσότεροι από 200 επιστήμονες σε 20 χώρες συνεργάστηκαν για μια από τις μεγαλύτερες γενετικές μελέτες της Ζωολογίας, την αλληλούχιση των γονιδιώματος 48 ειδών από όλες τις βασικές ομάδες των πτηνών. Ο ωκεανός δεδομένων που προέκυψε δείχνει πώς τα πτηνά, απόγονοι των δεινόσαυρων, διαφοροποιήθηκαν και κατέκτησαν τους αιθέρες.

«Καμία [γενετική] μελέτη μέχρι σήμερα δεν έχει εξετάσει όλη την ποικιλία μιας μεγάλης ομάδας σπονδυλωτών ζώων» καμαρώνει ο Τομ Γκίλμπερτ του Μουσείου Φυσικής Ιστορίας της Δανίας, ο οποίος ουσιαστικά ξεκίνησε τη μελέτη.

Τα αποτελέσματα της προσπάθειας, τα οποία αλλάζουν το εξελικτικό δέντρο των πτηνών, παρουσιάζονται σε 29 ταυτόχρονες επιστημονικές δημοσιεύσεις, από τις οποίες οι 21 στην επιθεώρηση «Science» και οι υπόλοιπες σε άλλες επιθεωρήσεις.

Τα νέα δεδομένα

Δείτε το νέο φυλογενετικό δέντρο των πτηνών. The tree of life for birds has been redrawn by geneticists. Names on branches denote orders (-iformes); drawings are of the 48 species sequenced. To the right are superorder names (-imorphae) and higher names. The grey dashed line at 50 million years ago shows when the neoavian orders were established. The small black arrow marks the Cretaceous–Palaeogene boundary 66 million years ago, when non-bird dinosaurs went extinct. Credit: Science/AAAS

Προηγούμενες μελέτες στη φυλογενετική των πτηνών εξέταζαν λίγες περιοχές του γονιδιώματος και συχνά έδιναν αντιφατικά αποτελέσματα. Τα νέα δεδομένα επιτρέπουν στους ορνιθολόγους να προσδιορίσουν τις σχέσεις συγγένειας ανάμεσα σε όλες τις βασικές ομάδες πτηνών. Επιτρέπουν επίσης την ταυτοποίηση κρίσιμων φάσεων στην εξέλιξή τους.

Τα ευρήματα αφορούν την ομάδα Neoaves, η οποία περιλαμβάνει όλα τα σύγχρονα πτηνά -σχεδόν 10.000 είδη- εκτός από αυτά που δεν πετούν (στρουθοκάμηλος, έμου), τις κότες, τις πάπιες και άλλα πουλερικά.

Μερικά από τα ευρήματα:

• Τα είδη των πτηνών άρχισαν να αυξάνονται εκρηκτικά πριν από 67 εκατομμύρια χρόνια, λίγο μετά την πρόσκρουση του αστεροειδή που εξαφάνισε όλους τους δεινόσαυρους, εκτός από εκείνους που μετεξελίχθηκαν σε πτηνά. Η εξαφάνιση των τεράστιων ερπετών άφησε ανοιχτό το πεδίο για τα πτηνά και τα θηλαστικά.
• Τα γονιδιώματα των πτηνών είναι περίπου 70% μικρότερα από των θηλαστικών.
• Οι πρόγονοι των πτηνών έχασαν τα δόντια τους πριν από περίπου 116 εκατομμύρια χρόνια.
• Το κελάηδισμα των πουλιών και η ανθρώπινη ομιλία παρουσιάζουν ομοιότητες ως προς τα μοτίβα έκφρασης των γονιδίων.
• Η φωνητική μάθηση που επιτρέπει το κελάηδισμα εξελίχθηκε ανεξάρτητα στους προγόνους των παπαγάλων, των κολιμπρί και των ωδικών πτηνών. Οι παπαγάλοι έχουν πιο περίπλοκο φωνητικό σύστημα, ίσως γι΄αυτό μπορούν να μιμηθούν την ανθρώπινη ομιλία.
• Ο πρόγονος όλων των χερσαίων πτηνών, από τα κοράκια μέχρι τους παπαγάλους, πρέπει να ήταν αρπακτικό πτηνό.
• Το γονιδίωμα των κροκόδειλων, των πλησιέστερων σύγχρονων συγγενών των πτηνών, επέτρεψε την ανακατασκευή του γονιδιώματος του κοινού προγόνου των ερπετών και των κροκοδείλων, ο οποίος ήταν πρόγονος και όλων των δεινοσαύρων. Έζησε πριν από περίπου 240 εκατομμύρια χρόνια.

Όλα τα γενετικά δεδομένα της ερευνητικής προσπάθειας θα εισαχθούν τώρα σε βάση δεδομένων για ελεύθερη χρήση από άλλους ερευνητές. H πλήρης λίστα των 29 δημοσιεύσεων είναι διαθέσιμη εδώ.

Γιάννης Δάλλας, «Ως ευ παρέστητε...»

Otto Dix, Le sous-officier S., 1917. Gouache sur carton, 39,5x41 cm, Stuttgart, Galerie Valentien.

Εν έτει 2013

«Ως εύ παρέστητε κλεινέ Γερμανικέ!...»

είπε ένας τεχνουργός που σ' αναγνώρισε

»Γερμανικέ του Τρίτου Ράιχ άλλοτε,

»τώρα της Ευρωζώνης... Ευ παρέστητε

»σ' αυτήν τη βαρωνία σας, του Νότου»

Massani Pompeo, The Money Counter, 1920.

Εν έτει 2013, ναι!... Όπου το θύμα υποχρεώνεται ν' ανακηρύξει και τον θύτη του ευεργέτη Με το κορμί του μες στα χρέη να αιμορραγεί και την ψυχή του έξω ν' αντιστέκεται Σαν δουλοπάροικος που σήκωσε κεφάλι

Honoré Daumier, The Uprising (L’Emeute), 1848.

Τί οργή λαού, ψυχή, και ποιός σε συγκρατεί;

Και στις εισόδους του Προεδρικού τα Μ.Α.Τ. με τον αντίχειρά τους να περνά από τις στρόφιγγες νερού στα δακρυγόνα και ακαριαία εν ανάγκη στη σκανδάλη

H τελετή συνετελέσθη στα ενδότερα,

η υποδοχή, η παράταξη του αγήματος

κι η ανάκρουση των ύμνων: ελεγειακός

ο ένας «Απ' τα κόκκαλα βγαλμένη...»

κι αγέρωχος κι εμβατηριακός

ο τόνος του ηγεμονικού σας «...über alles»

Albert Birkle, Leipziger Straße Berlin, 1923.

Μια φιέστα κεκλεισμένων των οδών

Να μας ξανάρθετε, μαγιόροι, να ξανάρθετε

και το χαλί που τότε θα ξεδιπλωθεί,

ξανάπε ο τεχνουργός που παραβρέθηκε,

α! το χαλί να 'ναι χαλί του αίματος

χρώματος ερυθρού βαθέος ερυθρού

tapisserie σπουδαίου κολoρίστα

απ' την παλέττα ενός σφαγείου αλά Μπέικον

Φράνσις Μπέικον, Αριθμός στο πλαίσιο, 1950.

Γιάννης Δάλλας (1924-2020)

Όταν ο Προμηθέας χάρισε τη φωτιά στη Μεσόγειο. When Prometheus Brings Fire in the Mediterranean

Prometheus Brings Fire by Heinrich Friedrich Füger. Μελέτη σε σπηλιά του Ισραήλ έδειξε ότι η φλόγα άναψε πριν από περίπου 350.000 χρόνια. Prometheus brings fire to mankind as told by Hesiod, with its having been hidden as revenge for the trick at Mecone. Burnt flints from Tabun Cave in northern Israel may help to rewrite history of human evolution and development of culture.

Η χρήση της φωτιάς ήταν μια εξέλιξη κεφαλαιώδους σημασίας στην ιστορία του ανθρώπου. Το πότε συνέβη αυτό, όμως, αποτελεί αντικείμενο καυτής διαμάχης. Μελέτη σε σπηλιά του Ισραήλ δείχνει τώρα ότι ο Προμηθέας πρέπει να μας χάρισε τη φωτιά πριν από περίπου 350.000 χρόνια, την εποχή του προγόνου μας Homo erectus.

The Tabun Cave was discovered in the limestone cliffs of Mount Carmel around 14 miles south of Haifa, Israel.

Ισραηλινοί και αμερικανοί ερευνητές μελέτησαν την σπηλιά του Ταμπούν, περίπου 24 χιλιόμετρα νότια της Χάιφας, η οποία κατοικήθηκε από ανθρώπους για διάστημα 500.000 ετών. Προκειμένου να προσδιορίσουν πότε οι κάτοικοι της σπηλιάς άρχισαν να χρησιμοποιούν συστηματικά τη φωτιά, εξέτασαν τα λίθινα εργαλεία που βρέθηκαν στις βαθύτερες αποθέσεις του σπηλαίου, πάχους 16 μέτρων.

Flint handaxes are among the stone tools to have been discovered in sediment layers in Tabun Cave in Israel.

Σχεδόν κανένα από τα εργαλεία που χρονολογούνται πριν από τα 350.000 χρόνια δεν φέρει ενδείξεις έκθεσης σε φωτιά, αναφέρουν οι ερευνητές στο «Journal of Human Evolution».

Flints found in the Tabun Cave showed signs of having been blackened and turned red by flames while others showed characteristic round pits where part of the stone had flaked off in the heat in what are called 'pot lids'.

Μετά τη χρονολογία αυτή,  τα ίχνη πυράς στα λίθινα εργαλεία ήταν όλο και συχνότερα. Δεδομένου ότι είναι δύσκολο να ξεσπάσουν φυσικές πυρκαγιές σε ένα σπήλαιο, η ερμηνεία είναι ότι οι ένοικοι της σπηλιάς είχαν μάθει πλέον να δαμάζουν το θείο δώρο.

Παραμένει ασαφές αν οι άνθρωποι αυτοί γνώριζαν πώς να ανάβουν φωτιά, ή αν απλώς την έπαιρναν από φυσικές πυρκαγιές και την κρατούσαν αναμμένη στη σπηλιά τους. Το σημαντικό όμως είναι ότι τα ευρήματα βρίσκονται σε συμφωνία με προηγούμενες μελέτες στον ευρωπαϊκό χώρο, σύμφωνα με τις οποίες η συστηματική χρήση φωτιάς χρονολογείται στα 300 με 400 χιλιάδες χρόνια πριν.

«Φωτιά» στον ανθρώπινο εγκέφαλο

Prometheus creating man in the presence of Athena, painted in 1802 by Jean-Simon Berthélemy, painted again by Jean-Baptste Mauzaisse in 1826. The use of fire is central to human survival and to the processes of becoming human. The earliest evidence for hominin use of fire dates to more than a million years ago. However, only when fire use became a regular part of human behavioral adaptations could its benefits be fully realized and its evolutionary consequences fully expressed. It remains an open question when the use of fire shifted from occasional and opportunistic to habitual and planned. Understanding the time frame of this 'technological mutation' will help explain aspects of our anatomical evolution and encephalization over the last million years. It will also provide an important perspective on hominin dispersals out of Africa and the colonization of temperate environments, as well as the origins of social developments such as the formation of provisioned base camps.

Είναι όμως απίθανο να λυθεί η διαφωνία των παλαιονθρωπολόγων με τη νέα μελέτη. Δύσπιστος δηλώνει για παράδειγμα ο Ρίτσαρντ Ράνγκαμ του Πανεπιστημίου του Χάρβαρντ, ο οποίος πιστεύει ότι ο άνθρωπος άρχισε να χρησιμοποιεί τη φωτιά στο μαγείρεμα πριν από 2 εκατομμύρια χρόνια. Είναι μάλιστα υποστηρικτής της ιδέας ότι τα μαγειρεμένα, εύπεπτα τρόφιμα επέτρεψαν στο είδος μας να αναπτύξει τόσο μεγάλο εγκέφαλο.

Ο Ράνγκαμ δηλώνει στο δικτυακό τόπο του «Nature» ότι δεν πείθεται από τα συμπεράσματα της τελευταίας μελέτης. Ίσως οι πρώτοι κάτοικοι της σπηλιάς γνώριζαν να χρησιμοποιούν τη φωτιά, δεν είχαν όμως εστία μέσα στη σπηλιά για να αφήσουν ίχνη.

Thousands of flints fragments with signs of exposure to heat and fire have been discovered in the Tabun Cave. They begin appearing in the lower Paleaolithic period around 350,000 years ago but none are seen before then.

Σε κάθε περίπτωση, η ανατολική Μεσόγειος ίσως ήταν η τοποθεσία όπου εφευρέθηκε η χρήση της φωτιάς καθώς οι πρόγονοί μας μετανάστευαν από τη ζεστή Αφρική προς την Ευρώπη και την Ασία. Μελέτη του 2008 έδειχνε ότι αρκετές προϊστορικές κοινότητες του βόρειου Ισραήλ γνώριζαν πώς να χρησιμοποιούν τσακμακόπετρες πριν από 790.000 χρόνια.

Η διαμάχη για το πότε άρχισε η χρήση της πυράς δεν έχει λυθεί ακόμα, φαίνεται όμως σίγουρο ότι πρόκειται για εφεύρεση όχι του Homo sapiens αλλά του προγόνου του Homo erectus.

Ο θάνατος και η ζωή μετά στην αρχαία Ελλάδα. Death and Afterlife in Ancient Greece

Μαρμάρινο ανάγλυφο με τον Ορφέα, την Ευρυδίκη και τον Ερμή με την ιδιότητα του Ψυχοπομπού. Ρωμαϊκό αντίγραφο του 1ου αι. π.Χ./1ου αι. μ.Χ. από ελληνικό έργο του 5ου αι. π.Χ. Νάπολη, Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο. Marble relief with Orpheus, Eurydike and Hermes as Psychopompos (guide of souls) Roman copy of the 1st c. BC/1st c. AD after a 5th c. BC Greek relief. Napoli, Museo Archeologico Nazionale Photo © Su concessione del Ministero dei Beni e delle Attività Culturali e del Turismo – Soprintendenza per i Beni Archeologici di Napoli. Did you know that ancient Greeks regarded Death and Hypnos twins? The exhibition BEYOND. Death and Afterlife in Ancient Greece which opens at the Cycladic Art Museum in Athens, explores one of the most important issues that puzzled and continues to concern humans; the fate of the immortal soul after the death of the mortal body.

Το ξέρατε πως οι αρχαίοι Έλληνες θεωρούσαν τον Θάνατο και τον Ύπνο, αδέλφια; Και μάλιστα δίδυμα; 

Η έκθεση Επέκεινα, που παρουσιάζεται από σήμερα στο Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης, εξετάζει ένα από τα σημαντικότερα μυστήρια που απασχόλησε και εξακολουθεί να απασχολεί τον άνθρωπο: την τύχη της αθάνατης ψυχής μετά τον θάνατο του φθαρτού σώματος. Η έκθεση παρουσιάζει τα τελετουργικά και τις συνήθειες, καθώς και τις κυρίαρχες αντιλήψεις των αρχαίων Ελλήνων για τη ζωή μετά τον θάνατο από την εποχή των ομηρικών επών έως τον Πλάτωνα.

Ορειχάλκινος κρατήρας, 425-400 π.Χ. Από τον τάφο Α στο Δερβένι Θεσσαλονίκης. Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης. Bronze krater, 425-400 BC. From a tomb Α at Derveni, Thessaloniki Thessaloniki Archaeological Museum Photo © Hellenic Ministry of Culture and Sports. People have always sought to understand the unknown and over a broad field of inquiry – from explaining natural phenomena and exploring space to understanding how the human body functions and inquiring into the past or even the future. It is therefore entirely natural that we should wonder about the greatest unknown of all, the hereafter (the “beyond”). What awaits a human after the death of his or her mortal body? Is there a soul and, if so, just what is it? Do our actions in this life have repercussions on the fate of the soul in the next world? Is there any interaction between the living and the dead? Which doctrine can ensure eternal bliss?

Όπως χαρακτηριστικά αναφέρουν οι διοργανωτές: «Μέσα από την έκθεση Επέκεινα ζητούμε από τον επισκέπτη να στοχαστεί πάνω στα πανανθρώπινα ζητήματα της ζωής και του θανάτου, να αναζητήσει και να βρει τις ομοιότητες και τις διαφορές με τις αντιλήψεις ανθρώπων που έζησαν χιλιάδες χρόνια πριν από εμάς, να αναρωτηθεί πόσα από τα στοιχεία επιβίωσαν στο πέρασμα των χρόνων, λαμβάνοντας νέες μορφές αλλά διατηρώντας τις παλιές αγωνίες. Ο επισκέπτης θα δει να ξεδιπλώνονται μπροστά του όλα αυτά που ο ίδιος φοβάται, πιστεύει ή ελπίζει».

Gold model of pair of scales, 16th c. BC. From a tomb at Mycenae. Athens National Archaeological Museum Photo © Hellenic Ministry of Culture and Sports, photographer Irene Miari. These questions transcend space and time, just as the inscrutable “beyond” transcends these earthly dimensions. These questions have preoccupied everyone at some point and they continue to do so at every age and in every part of the world because of the inescapability of death. Many scholars have addressed several aspects of death in the international literature, and we have made good use here of the results of their in-depth investigations into the subject. But the exhibition Beyond attempts to present not just the many different faiths and beliefs associated with the dead and death, but also various views of the next world, as expressed in ancient Greek art and literature.

Η έκθεση χωρίζεται σε 5 ενότητες: «Η στιγμή του θανάτου», «Έθιμα ταφής», και οι τρεις εκδοχές του Άδη: «Ο Ομηρικός Άδης», «Ο Βακχικός-Ορφικός Άδης», και «Ο Πλατωνικός Άδης». Οι τρεις αυτές εκδοχές αφορούν στις φιλοσοφικές και θρησκειολογικές τάσεις των διαφόρων περιόδων της αρχαίας ελληνικής κοινωνίας. Η έκθεση θα παρουσιάσει 120 αρχαία αντικείμενα από 21 μουσεία της Ελλάδας και του εξωτερικού.

Through the 120 objects from 21 Greek and international museums emerges one of the most important issues that puzzled and continues to concern humans; the fate of the immortal soul after the death of the mortal body. The descriptions in the Homeric epics of the underworld as they were depicted on ancient works of different periods is the starting point of this exhibition. As epilogue, the Platonic concepts –which mark the shift of perceptions on the divine element– both as development and in contrast to the Homeric beliefs. The show will be divided into 5 thematic sections: The moment of death, Burial Customs, Homeric Hades, Bacchic-Orphic Hades and Platonic Hades. 

Την επιμέλεια της έκθεσης έχουν ο καθηγητής Νίκος Σταμπολίδης, Διευθυντής του Μουσείου Κυκλαδικής Τέχνης, και η δρ Σταυρούλα Οικονόμου, επιμελήτρια αρχαιοτήτων του Μουσείου Κυκλαδικής Τέχνης. Οργάνωση-Παραγωγή: Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης, σε συνδιοργάνωση με το Ίδρυμα Ωνάση και το Υπουργείο Πολιτισμού και  Αθλητισμού.

Οι ενότητες της έκθεσης

Επιτύμβια στήλη πολεμιστή, τέλος 5ου αι. π.Χ. Εικονίζεται ο νεκρός Αλκίας Φωκεύς ως νικητής οπλίτης που πατά νεκρό αντίπαλο. Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο Αθηνών. Funerary stele of a warrior, late 5th c. BC. The dead Alkias Fokeus is depicted as a victorious hoplite. Athens National Archaeological Museum Photo © Hellenic Ministry of Culture and Sports, photographer Irene Miari

«Η Στιγμή του θανάτου»: Στην πρώτη αυτή ενότητα της έκθεσης παρουσιάζονται αντικείμενα με παραστάσεις της αρχαίας ελληνικής τέχνης που αφορούν στη στιγμή του θανάτου: από την απεικόνιση του Αχιλλέα που σκοτώνει την Πενθεσίλεια και ταυτόχρονα την ερωτεύεται, στον αμφορέα του Εξηκία του Βρετανικού Μουσείου, στην τιμωρία του Ακταίωνος από την Αρτέμιδα σε πήλινο πλακίδιο από τη Νάπολη. Έμφαση δίνεται στα ποικίλα συναισθήματα των πρωταγωνιστών: οίκτος, λύπη, θυμός, απελπισία, αποφασιστικότητα, αποδοχή, αντίσταση.

Πήλινο μικρογραφικό τραπέζι παιχνιδιού με θρηνωδούς, 580-570 π.Χ. Από τον Κεραμεικό. Αρχαιολογικό Μουσείο Κεραμεικού. Tabula Lusoria with mourners, 580-570 BC. From the Kerameikos cemetery. Kerameikos Archaeological Museum Photo © Hellenic Ministry of Culture and Sports.

«Έθιμα ταφής»: Η ενότητα περιλαμβάνει αναλυτική παρουσίαση του ταφικού τελετουργικού· πρόθεση, εκφορά και ενταφιασμός, μέσα από τις πολλές και διαφορετικές παραστάσεις των αρχαίων αντικειμένων. Εκτίθενται αγγεία, ειδώλια, και ποικίλα κτερίσματα που παρουσιάζουν την προετοιμασία του νεκρού, τον θρήνο, τη μεταφορά του στον τάφο και τον ενταφιασμό. Ειδικά επιλεγμένα αντικείμενα, όπως χρυσές μάσκες, χαρώνειοι οβολοί, στεφάνια και επιτύμβια σήματα δεικνύουν τις αντιλήψεις των αρχαίων για το ταξίδι του ανθρώπου στην άλλη ζωή.

Scene from Book XXIV of the Iliad: Hector's corpse brought back to Troy (detail). Roman artwork (ca. 180–200 CE), relief from a sarcophagus, marble. Louvre Museum.

Ξεχωριστά παρουσιάζονται οι «ειδικοί» νεκροί», δηλαδή οι πεσόντες στον πόλεμο, οι άωροι (άνθρωποι που πέθαναν νέοι, πριν παντρευτούν και αποκτήσουν παιδιά) και οι βιαιοθάνατοι (αυτοί που βρήκαν βίαιο θάνατο) για τους οποίους υπήρχε διαφορετικό τελετουργικό και ιδιαίτερα κτερίσματα.

Ερυθρόμορφος κρατήρας με παράσταση Νέκυιας (Κάτω Κόσμου). 450-440 π.Χ. Αττικό εργαστήριο, Αποδίδεται στον Ζωγράφο της Νέκυιας (επώνυμο αγγείο). New York, The Metropolitan Museum of Art. Photo © The Metropolitan Museum of Art. Image source: Art Resource, NY.

«Ο Ομηρικός Άδης»: Στα έπη, ιδιαίτερα του Ομήρου αλλά και άλλων επικών ποιητών της αρχαιότητας, υπάρχουν πολλές πληροφορίες σχετικά με τον Κάτω Κόσμο, πολλές από τις οποίες εικονίζονται στην αρχαία τέχνη. Στην ενότητα αυτή εκτίθενται αντικείμενα που εικονογραφούν τους θεούς του Κάτω Κόσμου και τους κατοίκους του: από την απαγωγή της Περσεφόνης και τον γάμο της με τον Άδη, τους ήρωες που κατέβηκαν ζωντανοί στον Άδη –όπως ο Οδυσσέας όπως απεικονίζεται σε ερυθρόμορφο κρατήρα της Εθνικής Βιβλιοθήκης της Γαλλίας– στις θεότητες και τις άλλες μορφές που συνδέονται με τον Κάτω Κόσμο, όπως τους καταδικασμένους από τον Δία σε αιώνια τιμωρία. Τέλος, μία άλλη όψη που επίσης παρουσιάζεται στο έπος· την υπόσχεση της ευδαιμονίας στα Ηλύσια Πεδία.

Χρυσό ενεπίγραφο φύλλο μυρτιάς ή δάφνης, τέλος 4ου αι. π.Χ. Από το ανατολικό νεκροταφείο της Πέλλας. Φέρει στικτή επιγραφή σε τρεις στίχους: ΦΕΡΣΕΦΟΝΗΙ ΠΟΣΕΙΔΙΠΠΟΣ ΜΥΣΤΗΣ ΕΥΣΕΒΗΣ. Εφορεία Αρχαιοτήτων Πέλλας. Photo © ΥΠΠΟΑ.

«Ο Βακχικός-Ορφικός Άδης»: Μία τελείως διαφορετική προσέγγιση και αντίληψη του Κάτω Κόσμου που χρωστάει πολλά στις λεγόμενες μυστηριακές λατρείες που άνθησαν από τον 6ο αιώνα π.Χ. και εξής στον ελλαδικό χώρο. Λατρείες όπως του Διονύσου-Βάκχου, της Περσεφόνης και της Δήμητρας αλλά και τα λεγόμενα «ορφικά» δόγματα, πρόσφεραν στους πιστούς τους, δηλαδή στους μύστες, έναν «παράδεισο» προορισμένο μόνο γι’ αυτούς. Το εισιτήριό τους ήταν ένα μικρό έλασμα χρυσού που πάνω του ήταν χαραγμένες οδηγίες για το ταξίδι στον Κάτω Κόσμο ή απλά το όνομα του νεκρού μύστη. Στην ενότητα παρουσιάζεται ο θεός Διόνυσος, η Περσεφόνη, ο Ορφέας καθώς και επιλεγμένα χρυσά ελάσματα των μυστών από το Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο της Αθήνας και τάφους της Μακεδονίας.

Μαρμάρινη βάση επιτύμβιου αγγείου με παράσταση καρπολογίας, 410-400 π.Χ. Από το Μοσχάτο. Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο Αθηνών. Photo © ΥΠΠΟΑ, φωτογράφος Ειρήνη Μίαρη.

«Ο Πλατωνικός Άδης»: Η άποψη του Πλάτωνα για τη ζωή μετά τον θάνατο έχει διατυπωθεί σε πολλά από τα έργα του, αλλά εικονογραφείται καλύτερα στην Πολιτεία. Ο φιλόσοφος πρέσβευε ότι η ψυχή που είναι αθάνατη είναι εγκλωβισμένη μέσα στο θνητό σώμα και στόχος της είναι να απεγκλωβιστεί, να περάσει μία σειρά μετενσαρκώσεων ώσπου να μπορέσει να επιτύχει το τέλειο και να ενωθεί με την ουράνια ενέργεια.

Male bust (Dionysos? Plato? Dionysos-Plato? Priapus?). Bronze. 49—25 BCE. Naples, National Archaeological Museum. Origin: Herculaneum, Villa of the Papyri, 18 Apr. 1759.

Μια μοναδική χάλκινη προτομή που βρέθηκε στη βίλλα των παπύρων του Herculaneum, γνωστή ως Διόνυσος-Πλάτων, απεικονίζει με τον πλέον εύληπτο τρόπο τη μείξη και ανταλλαγή μεταξύ των διαφόρων φιλοσοφικών και θρησκειολογικών ρευμάτων της αρχαιότητας.

Πού και πότε

Ελεφαντοστέινο πλακίδιο από διακόσμηση νεκρικής κλίνης που εικονίζει Μαινάδα, 325-300 π.Χ. Από τάφο της Μεθώνης. Εφορεία Αρχαιοτήτων Πιερίας. Photo © ΥΠΠΟΑ.

Διάρκεια έκθεσης: 11 Δεκεμβρίου 2014 – 8 Φεβρουαρίου 2015. Χώρος: Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης, Μέγαρο Σταθάτου, Βασ. Σοφίας & Ηροδότου 1 (τηλ.: 2107228321-3). Ωράριο λειτουργίας: Δευτέρα, Τετάρτη, Παρασκευή, Σάββατο: 10.00-17.00, Πέμπτη: 10.00-20.00, Κυριακή: 11.00-17.00, Τρίτη κλειστά. Ξεναγήσεις (με το εισιτήριο του μουσείου): Σάββατο και Κυριακή: 11.30 και 14.00.

Πολύχρωμα φωτεινά… νεύρα. Stain every nerve

To «ταξίδι» της αφής μέσα από φθορίζοντα χρώματα αποκαλύπτουν οι επιστήμονες του EMBL. A bundle of nerves that relays information from touch receptors on the skin to the spinal cord and ultimately the brain, imaged with the new technique. Credit: EMBL/L.Castaldi

Εντυπωσιακές εικόνες από τα νεύρα που «φωτίζονται» κάθε φορά που αγγίζουμε κάτι αποκαλύπτουν οι ερευνητές του Ευρωπαϊκού Εργαστηρίου Μοριακής Βιολογίας (EMBL), με τη βοήθεια μιας νέας απεικονιστικής μεθόδου.

Όπως αναφέρουν με δημοσίευσή τους στην επιθεώρηση «Nature Methods» η τεχνική SNAP-tagging – που αφορά στην πρωτεΐνη SNAP και μέχρι σήμερα χρησιμοποιούνταν για τη μελέτη κυτταρικών καλλιεργειών – δοκιμάστηκε επιτυχώς για πρώτη φορά στη μελέτη των αισθητήριων νεύρων ζωντανών ποντικιών. Η συγκεκριμένη μέθοδος επιτρέπει στους επιστήμονες να «σημάνουν» σημεία τα οποία υπό άλλες συνθήκες δεν θα ήταν σε θέση να διακρίνουν, προσφέροντας έτσι πολύτιμη βοήθεια κατά τη μελέτη της περίπλοκης δομής των ιστών.

«Βουτιά» στις αισθήσεις

Οι ειδικοί κατάφεραν να παρατηρήσουν για πρώτη φορά με τόση ακρίβεια τα «παρακλάδια» του νεύρου, με κόκκινο χρώμα. “This is my favorite image – we’d never seen anything like this until we used this technique,” says Heppenstall. “It shows that free nerve endings [red] in the skin split into an incredible number of branches.” IMAGE: EMBL/S. MORLEY

Στις εικόνες που παρουσιάζουν οι επιστήμονες εμφανίζονται τα νεύρα, οι υποδοχείς της αφής και θύλακες από το τρίχωμα των ποντικιών με φθορίζοντα χρώματα, αποκαλύπτοντας έναν νέο, καινοτόμο κόσμο της μικροσκοπίας.

The nerves (red) that branch into a ‘basket’ of endings around the base of each hair (thick blue line), in unprecedented detail. Credit: EMBL/Laura Castaldi

«Λεπτεπίλεπτες δομές όπως π.χ. τα νεύρα τα οποία περιβάλλουν τον θύλακα μιας τρίχας στο δέρμα, είναι πλέον ορατά. Πλέον μπορούμε να τα δούμε ξεκάθαρα κάτω από το μικροσκόπιο» εξηγεί ο επικεφαλής της μελέτης δρ Πάουλ Χέπενσταλ.

Previous approaches using labels that relied on antibodies had difficulty penetrating the skin. Credit: EMBL/Rahul Dhandapani

Με σκοπό να μελετήσουν το «ταξίδι» της αφής ενός ποντικιού, οι ερευνητές πραγματοποίησαν τη δοκιμή τους σε γενετικά τροποποιημένα πειραματόζωα, τα κύτταρα των οποίων παρήγαγαν πρωτεΐνη SNAP. Χρησιμοποίησαν ακόμα τεχνητές χρωστικές ουσίες, ικανές να διαπεράσουν το «φράγμα» του δέρματος και να ξεχωρίζουν από την εικόνα του δέρματος υπό συνθήκες φθορισμού.

Researchers can now use custom-made artificial labels, obtaining much more detailed images of the skin’s nerves. Credit: EMBL/Fernanda de Castro Reis

Οι χρωστικές αυτές, σε ρόλο «φάρου» προσδένονται σε συγκεκριμένες χημικές δομές, στις οποίες γαντζώνονται σαν μικροσκοπικές άγκυρες. Στην προκειμένη περίπτωση περιείχαν μια χημική ουσία που προσδενόταν στην πρωτεΐνη SNAP, με αποτέλεσμα οι ερευνητές να είναι σε θέση να τις παρακολουθούν κάτω από το μικροσκόπιο.

Στόχος του Χέπενσταλ είναι η εφαρμογή της συγκεκριμένης μεθόδου για την καταγραφή της δραστηριότητας μεμονωμένων νευρώνων. Όπως εξηγεί ο ίδιος, θα μπορούσε π.χ. προκαλώντας κάποιο ερέθισμα στο δέρμα του πειραματόζωου ή μέσω της αλλαγής θερμοκρασίας, να παρακολουθήσει το «ταξίδι» της πληροφορίας μέσω του αισθητηριακού νεύρου, στο νευρικό «δίκτυο» για να καταλήξει τέλος στον εγκέφαλο.

Μετρήσεις του Rosetta ανατρέπουν θεωρία για τους ωκεανούς της Γης. Rosetta fuels debate on origin of Earth's oceans

Το νερό του πλανήτη μας δεν προέρχεται από κομήτες, αποκαλύπτουν οι επιστήμονες. Rosetta’s measurement of the deuterium-to-hydrogen ratio (D/H) measured in the water vapour around Comet 67P/Churyumov–Gerasimenko. The measurements were made using ROSINA’s DFMS double focusing mass spectrometer between 8 August and 5 September 2014. Deuterium is an isotope of hydrogen with an added neutron. The ratio of deuterium to hydrogen in water is a key diagnostic to determining where in the Solar System an object originated and in what proportion asteroids and/or comets contributed to Earth’s oceans. The graph displays the different values of D/H in water observed in various bodies in the Solar System. The data points are grouped by colour as planets and moons (blue), chondritic meteorites from the Asteroid Belt (grey), comets originating from the Oort cloud (purple) and Jupiter family comets (pink). Rosetta’s Jupiter-family comet is highlighted in yellow. Diamonds represent data obtained in situ; circles represent data obtained by astronomical methods. The lower part of the graph shows the value of D/H measured in molecular hydrogen in the atmosphere of the giant planets of the Solar System (Jupiter, Saturn, Uranus, Neptune) and an estimate of the typical value in molecular hydrogen for the protosolar nebula, from which all objects in our Solar System formed. The ratio for Earth’s oceans is 1.56 ×10–4 (shown as the blue horizontal line in the upper part of the graph). The value for Comet 67P/Churyumov–Gerasimenko is found to be 5.3 x 10–4, more than three times greater than for Earth’s oceans. The discovery fuels the debate on the origin of Earth’s oceans and whether asteroids or comets played the bigger role in delivering water. Image Credit: Spacecraft: ESA/ATG medialab; Comet: ESA/Rosetta/NavCam; Data: Altwegg et al. 2014 and references therein

Η θεωρία ότι το νερό της Γης προέρχεται από κομήτες αποδυναμώνεται από μετρήσεις της αποστολής Rosetta, οι οποίες δείχνουν ότι ο πάγος του κομήτη 67P διαφέρει από το θαλασσινό νερό.

Η μελέτη που δημοσιεύουν στο περιοδικό «Science» οι ερευνητές της αποστολής επιβεβαιώνει όσα είχαν γίνει ανεπίσημα γνωστά πριν από περίπου έναν μήνα.

O πάγος του κομήτη 67P περιέχει περισσότερο δευτέριο από ό,τι το θαλασσινό νερό. A four-image mosaic of comet 67P/Churyumov-Gerasimenko using images taken by Rosetta’s navigation camera on Dec. 7 at a distance of 19.7 kilometers (12.2 miles) from the center of the comet. Credit: ESA/Rosetta/NAVCAM

Όπως αναφέρουν, η αναλογία των ισοτόπων του υδρογόνου στο νερό του κομήτη παρουσιάζει μεγάλη απόκλιση από την αντίστοιχη αναλογία του νερού της Γης.

Σύμφωνα με μια από τις επικρατέστερες θεωρίες για το σχηματισμό της υδρογείου, η νεογέννητη Γη ήταν τόσο καυτή ώστε το αρχικό νερό που περιείχε έβρασε και χάθηκε στο Διάστημα. Το νερό που καλύπτει σήμερα τα δύο τρίτα του πλανήτη πρέπει επομένως να ήρθε αργότερα, πιθανότατα από προσκρούσεις κομητών και αστεροειδών.

Οι πλανητολόγοι συνεχίζουν σήμερα να διαφωνούν για το ποια κατηγορία σωμάτων είχε μεγαλύτερη συμβολή στο σχηματισμό των ωκεανών.

Η θεωρία ότι οι κομήτες έπαιξαν το βασικό ρόλο έδειξε να ενισχύεται πριν από τρία χρόνια, όταν ανακαλύφθηκε ότι η αναλογία ισοτόπων υδρογόνου στον κομήτη Χάρτλεϊ-2 είναι σχεδόν ίδια με του θαλασσινού νερού.

Ανατροπή των δεδομένων

Illustration showing the two main reservoirs of comets in the Solar System: the Kuiper Belt, at a distance of 30–50 astronomical units (AU: the Earth–Sun distance) from the Sun, and the Oort Cloud, which may extend up to 50 000–100 000 AU from the Sun. Halley’s comet is thought to originate from the Oort Cloud, while 67P/Churyumov–Gerasimenko, the focus of ESA’s Rosetta mission, hails from the Kuiper Belt. It is now in a 6.5-year orbit around the Sun between the orbits of Earth and Mars at its closest and just beyond Jupiter at its furthest. Image Credit: ESA

Ο Χάρτλεϊ-2 πιστεύεται ότι σχηματίστηκε στην ίδια ζώνη του Ηλιακού Συστήματος από όπου προέρχεται ο 67P -τη λεγόμενη Ζώνη του Κάιπερ, έναν δακτύλιο παγωμένων σωμάτων πέρα από τις τροχιές των πλανητών. Θα περίμενε κανείς επομένως ότι οι δύο κομήτες θα είχαν και την ίδια σύσταση.

Αυτό όμως δεν επιβεβαιώνεται. Τα φασματόμετρα του Rosetta εξέτασαν τους υδρατμούς που πηγάζουν από τον 67P και μέτρησε την αναλογία δευτερίου-πρωτίου (D/H), δύο βασικών ισοτόπων υδρογόνου.

The different values of the deuterium-to-hydrogen ratio (D/H) in water observed in various bodies in the solar system. Credit: Data from Altwegg et al. 2014 and references therein

H αναλογία του κομήτη είναι τρεις φορές μεγαλύτερη από ό,τι στο νερό της Γης, αναφέρει τώρα η ομάδα της Κάθριν Άλτβεγκ, καθηγήτριας του Πανεπιστημίου της Βέρνης.

Δεδομένου ότι η αναλογία των ισοτόπων παραμένει σταθερή για δισεκατομμύρια χρόνια, τα ευρήματα οδηγούν σε δύο βασικά συμπεράσματα.

Πρώτον, οι κομήτες της κατηγορίας στην οποία ανήκουν ο 67P και ο Χάρτλεϊ-2 δεν μπορεί να σχηματίστηκαν όλοι στην ίδια περιοχή του Ηλιακού Συστήματος. Δεύτερον, τα ευρήματα διαψεύδουν τη θεωρία ότι όλο το νερό της Γης προέρχεται από κομήτες.

An image from Japan's Hayabusa probe shows asteroid Itokawa. Japan recently launched a second Hayabusa spacecraft that is meant to bring samples back from a different asteroid in 2020.

Σύμφωνα με τους ερευνητές, βασικοί ύποπτοι για το νερό της Γης θα πρέπει τώρα να γίνουν οι αστεροειδείς. Οι διαστημικοί αυτοί βράχοι περιέχουν πολύ λιγότερο νερό από ό,τι οι κομήτες, υπάρχουν όμως σε πολύ μεγάλους αριθμούς, και θα μπορούσαν να είχαν φέρει όλο το νερό της υδρογείου.

Εξάλλου, μετρήσεις στους βράχους της Ζώνης των Αστεροειδών, ανάμεσα στις τροχιές του Άρη και του Δία, έχουν δείξει ότι η αναλογία των ισοτόπων υδρογόνου ταιριάζει με την αναλογία στους ωκεανούς της Γης.

Όπως λέει η δρ Άλτβεγκ, «τα ευρήματά μας αποκλείουν την ιδέα ότι οι κομήτες αυτής της κατηγορίας περιέχουν αποκλειστικά νερό σαν τους ωκεανούς της Γης, και δίνει νέα στήριξη στα μοντέλα που δίνουν έμφαση στους αστεροειδείς ως τον κύριο μηχανισμό μεταφοράς νερού για τους ωκεανούς της Γης».

Το Rosetta, μια αποστολή της ευρωπαϊκής διαστημικής υπηρεσίας ESA, θα συνεχίσει να ακολουθεί τον 67P σχεδόν μέχρι τα τέλη του 2015.