Οι αλβανίδες ανδρογυναίκες των καταραμένων βουνών. The Sacrifices of Albania's 'Sworn Virgins'

HAKI, 59, was raised as a boy by her parents from the time of her birth, because a dervish predicted that they would have a boy. Photo: Pepa Hristova, Sworn Virgins

Η φωτογράφος Πέπα Χρίστοβα απαθανάτισε τις τελευταίες «ορκισμένες παρθένες» της Ευρώπης Όταν η αλβανίδα δημοσιογράφος και συγγραφέας Ελβίρα Ντόουνς ταξίδευε στα βουνά της Βόρειας Αλβανίας που κάποιοι τα λένε «Καταραμένα» αφού σύμφωνα με την τοπική μυθολογία φτιάχτηκαν από τον ίδιο τον Διάβολο-, ζήτησε οδηγίες από έναν άνδρα που έσερνε το μουλάρι του και κρατούσε καραμπίνα. Μόλις απομακρύνθηκε, ο οδηγός της της είπε: «Είναι ένας από αυτούς». Στο συγκεκριμένο σημείο του πλανήτη ζουν ως σήμερα οι ορκισμένες παρθένες, οι τελευταίες ανδρογυναίκες της Ευρώπης.

Ένας άγραφος κώδικας νόμων από την εποχή του Μεσαίωνα, ο Κanun, επιτρέπει σε οικογένειες που χάνουν τον πατριάρχη τους- συχνά από βεντέτα- να ορίσουν μια γυναίκα από τον ευρύτερο συγγενικό κύκλο ως αντικαταστάτη του. Μία είναι η βασική προϋπόθεση: να δώσει έναν αμετάκλητο όρκο, ήτοι να ορκιστεί ότι θα κρατήσει την παρθενία της για πάντα. Δεν πρόκειται για αλλαγή φύλου μέσω χειρουργικής επέμβασης. Σε εκείνα τα μέρη άλλωστε ζήτημα είναι αν γνωρίζουν ότι είναι εφικτό κάτι τέτοιο. Αρκούνται στο να κόψουν κοντά τα μαλλιά τους, να φορέσουν φαρδιά ανδρικά ρούχα και να γίνουν βοσκοί, οδηγοί φορτηγών κτλ. Και όσοι είναι γύρω τους, αν και γνωρίζουν πολύ καλά την αληθινή τους φύση, τους συμπεριφέρονται σαν να είναι πραγματικοί άνδρες. 

Η φωτογράφος Πέπα Χρίστοβα ταξίδεψε στο άνδρο των ορκισμένων παρθένων και επέστρεψε με εξαιρετικές εικόνες γυναικών που δύσκολα καταλαβαίνεις ότι... δεν είναι άνδρες.  Η ιδέα ότι μια γυναίκα αναγκάζεται να απαρνηθεί την αγάπη και να ζήσει ως άνδρας προκειμένου να ορίσει τη μοίρα της μπορεί να μοιάζει αποτρόπαιη και πρωτόγονη, ιδωμένη όμως ως έκφραση μιας μακρινής προφεμινιστικής κουλτούρας, μάλλον ως προοδευτική ερμηνεύεται.

Υπήρξαν διάφοροι λόγοι που οδήγησαν αυτές τις γυναίκες στη «μετάλλαξη». Ορισμένες το έκαναν επειδή πέθανε ο pater familiae. Κάποιες για να αποφύγουν ένα δυσάρεστο προξενιό χωρίς να προσβάλουν την οικογένεια του γαμπρού. Άλλες πάλι αναγκάστηκαν από τους πατέρες τους, καθώς δεν υπήρχαν γιοι στην οικογένεια. Είναι όμως και εκείνες που πήραν τον όρκο έπειτα από έναν αφόρητο γάμο, θέλοντας να ξεμπερδεύουν μια και καλή με τα ερωτικά ζητήματα.

Ο όρκος δίνεται συνήθως μπροστά στους γηραιότερους κατοίκους, αν και κάποιες γυναίκες το κάνουν ιδιωτικά, μέσα από την ιεροτελεστία της κοπής των μαλλιών και της απαλλαγής κάθε θηλυκού στοιχείου. Στην Αλβανία τού σήμερα η παράδοση αυτή αργοσβήνει. Υπολογίζεται ότι υπάρχουν λιγότερες από 40 ορκισμένες παρθένες και πολύ λιγότερες στο Κοσσυφοπέδιο, στη Σερβία και στο Μαυροβούνιο. Οι περισσότερες είναι πάνω από 50 ετών. Η μάχη των δύο φύλων έχει τελικά πολλούς τρόπους έκφρασης.

KRUJE, Αλβανία – Η Pashe Keqi αναθυμήθηκε τη μέρα, σχεδόν 60 χρόνια πριν, όταν αποφάσισε να γίνει άνδρας. Έκοψε τις μακριές μαύρες μπούκλες της, άλλαξε το φόρεμά της με τα φαρδιά παντελόνια του πατέρα της, οπλίστηκε με ένα κυνηγετικό όπλο και ορκίστηκε απαρνηθεί το γάμο, τα παιδιά και τις σχέσεις με το άλλο φύλο. Επί αιώνες, στην κλειστή και συντηρητική κοινωνία της αγροτικής βόρειας Αλβανίας, η αλλαγή του κοινωνικού φύλου, θεωρήθηκε ως η πρακτική λύση για τις οικογένειες που υπέφεραν από έλλειψη ανδρών. Ο πατέρας της σκοτώθηκε σε βεντέτα, και δεν υπήρξε κανένας αρσενικός κληρονόμος. Σύμφωνα με το έθιμο, η κα Keqi, 78 ετών τώρα, πήρε όρκο παρθενίας δια βίου.

Known in her household as the Pasha, Pashe Keqi, 78, said she decided to become the man of the house at age 20 when her father was murdered in a blood feud.

Έζησε ως άνδρας, ως ο νέος πατριάρχης, με όλο το συναφή ‘τσαμπουκά’ και τα εξωτερικά σημάδια της αρσενικής αρχής – συμπεριλαμβανομένης και της υποχρέωσης να εκδικηθεί το θάνατο του πατέρα της. Λέει ότι δεν θα το έκανε σήμερα, τώρα που η σεξουαλική ισότητα και ο εκσυγχρονισμός έχουν έρθει ακόμη και στην Αλβανία, με γνωριμίες μέσω διαδικτύου και την εισβολή του MTV μετά από την πτώση του τείχους του Βερολίνου. Τα κορίτσια εδώ δεν θέλουν πλέον να είναι αγόρια. Το έθιμο των κοριτσιών που έδωσαν όρκο παρθενίας χάνεται, αφού δεν απομένει παρά η κα Keqi και άλλες 40 περίπου. «Εκείνη την εποχή, ήταν καλύτερα να είσαι άνδρας αφού, μια γυναίκα και ένα ζώο θεωρούντο ένα και το αυτό,» είπε η κα Keqi, η οποία έχει βαριά φωνή, κάθεται με τα πόδια της ορθάνοιχτα όπως ένας άνδρας και κατεβάζει απολαυστικά τη ρακή της.

«Τώρα, οι Αλβανίδες γυναίκες έχουν ίσα δικαιώματα με τους άνδρες, και ίσως είναι και ισχυρότερες. Σκέφτομαι ότι σήμερα θα είχε πλάκα για να είσαι γυναίκα.» Η παράδοση των όρκων παρθενίας ανάγεται στο Kanun («κανόνας») του Leke Dukagjini , έναν κώδικα συμπεριφοράς που παραδίδεται προφορικά μεταξύ των πληθυσμών της βόρειας Αλβανίας για περισσότερο από 500 έτη. Σύμφωνα με το Kanun, ο ρόλος μιας γυναίκας περιγράφεται αυστηρά : φροντίδα των παιδιών και του σπιτιού. Αντίθετα με τη ζωή μιας γυναίκας, η οποία αξίζει το μισό αυτής του άνδρα, η αξία της παρθένου είναι η ίδια: 12 βόδια.

Ο όρκος παρθενίας γεννήθηκε από τις κοινωνικές ανάγκες σε μια αγροτική περιοχή που έχει πληγεί από τον πόλεμο και το θάνατο. Εάν ο πατριάρχης της οικογένειας πεθάνει χωρίς να έχει αρσενικούς κληρονόμους, οι ανύπαντρες γυναίκες βρίσκονται μόνες και αδύναμες. Παίρνοντας όρκο αγνότητας, οι γυναίκες μπορούν να αναλάβουν το ρόλο των ανδρών ως επικεφαλής της οικογένειας, να φέρουν όπλο, να κατέχουν ιδιοκτησία και να κινούνται ελεύθερα. Ντύνονταν σαν άντρες και πέρασαν τις ζωές τους συναναστρεφόμενες άλλους άντρες, παρ’όλο που οι περισσότερες κράτησαν τα γυναικεία ονόματά τους. Δεν γελοιοποιήθηκαν, αντίθετα ήταν αποδεκτές στη δημόσια ζωή, με κολακευτικό τρόπο. Για μερικές η επιλογή αυτή, ήταν ο τρόπος που είχε μια γυναίκα να δηλώσει την αυτονομία της ή να αποφύγει έναν γάμο από συνοικέσιο. «Το να απαρνηθούν τη σεξουαλικότητά τους, μέσω της δέσμευσης να παραμείνουν παρθένες, αποτελούσε για τις γυναίκες αυτές ένα τρόπο συμμετοχής στη δημόσια ζωή, σε μια κοινωνία κοινωνικού διαχωρισμού, κυριαρχούμενη από τους άντρες» λέει η Linda Gusia, καθηγήτρια ‘σπουδών για το κοινωνικό φύλο’, στο πανεπιστήμιο της Pristina, στο Κόσοβο. «Είχε να κάνει με την επιβίωση σε έναν κόσμο όπου κυβερνούν οι άντρες.»

Ο όρκος που κάνει κάποια “ορκισμένη παρθένα” δεν πρέπει, λένε οι κοινωνιολόγοι, να συγχέεται με την ομοφυλοφιλία, αρχέγονο ταμπού στην αγροτική Αλβανία. Και βέβαια, οι γυναίκες αυτές δεν υφίστανται εγχειρίσεις αλλαγής φύλου. Γνωστή στην οικογένειά της ως «ο πασάς,» η κα Keqi είπε ότι αποφάσισε να γίνει ο άντρας του σπιτιού στην ηλικία 20, όταν δολοφονήθηκε ο πατέρας της. Οι τέσσερις αδελφοί της ήταν αντικαθεστωτικοί (επί κομμουνιστικής κυβέρνησης του Enver Hoxha, κυβερνήτη για 40 έτη μέχρι το θάνατό του το 1985), και είτε φυλακίστηκαν είτε σκοτώθηκαν.

Γενόμενη άντρας, είπε, ήταν ο μόνος τρόπος να υποστηρίξει τη μητέρα της, τις τέσσερις κουνιάδες της και τα πέντε παιδιά τους. Η κα Keqi ‘κυβέρνησε’ τη μεγάλη οικογένειά της στο ταπεινό σπίτι της στα Τίρανα, όπου οι ανηψιές της  σέρβιραν το κονιάκ της, ενώ η ίδια έδινε μεγαλόφωνα διαταγές. Είπε, ότι η ζωή της ως άντρας, της είχε επιτρέψει ελευθερίες στις οποίες άλλες γυναίκες δεν είχαν δικαίωμα. Εργάστηκε σε οικοδομικές εργασίες και προσευχόταν στο τζαμί με τους άντρες. Ακόμα και σήμερα, λένε οι ανηψιοί και οι ανηψιές της, δεν θα τολμούσαν παντρευτούν χωρίς την άδεια του «θείου τους».

Όταν έφευγε έξω από το χωριό, απολάμβανε το γεγονός πως τη θεωρούσαν άντρα. «Ήμουν απόλυτα ελεύθερη ως άνδρας, επειδή κανένας δεν ήξερε ότι ήμουν γυναίκα,» είπε η κα Keqi. «Θα μπορούσα να πάω οπουδήποτε ήθελα και κανένας δεν θα τολμούσε να με προσβάλει, επειδή θα τον έδερνα. Ήμουν μόνο με άντρες. Δεν ξέρω πώς να κάνω γυναικείες συζητήσεις. Δεν φοβάμαι ποτέ.» Όταν πρόσφατα νοσηλεύθηκε για μια χειρουργική επέμβαση, η άλλη γυναίκα στο δωμάτιό της τρομοκρατήθηκε όταν χρειάστηκε να μοιραστεί το χώρο της με κάποιον που υπέθετε ότι ήταν άντρας.

Ο ρόλος του άντρα του σπιτιού, σήμαινε επίσης ότι ήταν υπεύθυνη για να εκδικηθεί το θάνατο του πατέρα της, είπε. Όταν αποφυλακίστηκε ο δολοφόνος του πατέρα της, που ήταν τότε 80 ετών, πέντε χρόνια πριν, λέει η κα Keqi, ο 15χρονος ανηψιός της τον σκότωσε. Εν συνεχεία η οικογένεια του εν λόγω άντρα, πήρε εκδίκηση και σκότωσε τον ανηψιό της. «Πάντα ονειρευόμουν να εκδικηθώ το θάνατο του πατέρα μου,» είπε. «Λυπάμαι φυσικά, που ο ανηψιός μου σκοτώθηκε. Αλλά εάν με σκοτώσεις, πρέπει να σε σκοτώσω.»

Στην Αλβανία, μια κατ’εξοχήν μουσουλμανική χώρα στα δυτικά Βαλκάνια, το Kanun υιοθετείται από μουσουλμάνους και χριστιανούς. Οι Αλβανοί πολιτισμικοί ιστορικοί λένε ότι η εμμονή στο μεσαιωνικό κανόνα, που έχει απορριφθεί αλλού, εδώ και πολλά χρόνια, ήταν απότοκο της προηγούμενης απομόνωσης της χώρας. Τόνισαν ωστόσο, ότι ο παραδοσιακός ρόλος της Αλβανίδας αλλάζει. «Η Αλβανίδα γυναίκα είναι σήμερα κάποιου είδους υπουργός οικονομικών, υπουργός στοργής και υπουργός εσωτερικών, που ελέγχει ποιος κάνει τι,» λέει ο Ilir Yzeiri, ο οποίος ασχολείται με την αλβανική λαογραφία. «Σήμερα, οι γυναίκες στην Αλβανία είναι πίσω από το κάθε τι.» Μερικές ορκισμένες παρθένες λυπούνται που αλλάζουν τα πράγματα.

Η Diana Rakipi, 54 ετών, που εργάζεται ως ‘σεκιούριτι’ στην παράλια πόλη Durres (Δυρράχιο), στη δυτική Αλβανία, και ορκίστηκε αγνότητα, ώστε να φροντίσει τις εννέα αδελφές της, είπε ότι νοσταλγεί την εποχή Hoxha. Κατά τη διάρκεια της κομμουνιστικής περιόδου, η ίδια ήταν ανώτερος αξιωματικός του στρατού, που εκπαίδευε τις γυναίκες ως μάχιμους στρατιώτες. Τώρα, παραπονείται, οι γυναίκες δεν ξέρουν τη θέση τους. «Σήμερα οι γυναίκες βγαίνουν ημίγυμνες στις disco» είπε η κα Rakipi, η οποία φορά στρατιωτικό μπερέ. «Μου φέρθηκαν πάντοτε, σε ολόκληρη η ζωή μου ως άνδρα, πάντα με σεβασμό. Δεν μπορώ να καθαρίσω, δεν μπορώ να σιδερώσω, δεν μπορώ να μαγειρέψω. Αυτά είναι γυναικείες δουλειές.»

Αλλά ακόμη και στα μακρινά βουνά της Kruje , περίπου 60 χιλιόμετρα βόρεια των Τιράνων, οι κάτοικοι λένε ότι η επιρροή του Kanun στους ρόλους του κοινωνικού φύλου εξαφανίζεται. Λένε ότι η διάβρωση της παραδοσιακής οικογένειας, στην οποία κάποτε όλοι ζούσαν κάτω από την ίδια στέγη, αλλοίωσε τη θέση των γυναικών στην κοινωνία.

Qamile Stema, 88, is the last sworn virgin remaining in her village. She wears a qeleshe, the traditional white cap of an Albanian man. She said she took the oath to remain a virgin at age 20, after her father.

«Γυναίκες κι άντρες είναι τώρα σχεδόν το ίδιο,» λέει ο Caca Fiqiri, του οποίου η θεία Qamile Stema, 88 ετών, είναι η τελευταία ορκισμένη παρθένα του χωριού του. «Σεβόμαστε πάρα πολύ τις ορκισμένες παρθένες και τις θεωρούμε άντρες, λόγω της μεγάλης θυσίας τους. Ωστόσο, το να μην έχει άντρα το σπίτι, δεν αποτελεί πλέον ρετσινιά.» Βέβαια, δεν υπάρχει καμία αμφιβολία για το ποιος φοράει τα παντελόνια στο πέτρινο σπίτι του ενός δωματίου της κας Stema στο Barganesh, το χωριό των προγόνων της οικογένειας.

Εκεί, πολύ πρόσφατα, «ο θείος» Qamile περιστοιχιζόταν από την ευρεία οικογένεια, και φορούσε ένα qeleshe, το παραδοσιακό λευκό μάλλινο φέσι του Αλβανού άντρα. Η μόνη παραχώρησή της στη θηλυκότητα ήταν οι ροζ πλαστικές παντόφλες. Από τότε που έγινε άντρας στην ηλικία των 20, λέει η κα Stema, είχε όπλο. Στα γαμήλια γλέντια, καθόταν με τους άντρες. Όταν μιλούσε σε γυναίκες, θυμάται, αυτές οπισθοχωρούσαν ντροπαλά. Λέει ότι ο όρκος αγνότητας ήταν μια ανάγκη και μια θυσία.

For centuries, a very unusual tradition has been practiced in Albania; women who choose to become burrneshas, or sworn virgins. They become men virtual to represent their families in this deeply patriarchal society. The ancient practice was established under a medieval code of laws known as the ‘Kanun’, which among other things set out the legal framework of everyday life, such as the rules for conducting a blood feud and the roles and responsibilities of men and women. RT Documentary

«Κάποτε αισθάνομαι μόνος, όλες οι αδελφές μου έχουν πεθάνει, και μόνο εγώ ζω. Ποτέ όμως δεν θέλησα να παντρευτώ. Μερικοί στην οικογένειά μου προσπάθησαν να με κάνουν να αλλάξω τα ρούχα μου και να φορέσω φουστάνια, αλλά όταν είδαν ότι είχα γίνει άντρας, με άφησαν ήσυχο.» Η κα Stema είπε ότι θα πεθάνει παρθένα. Αν παντρευόταν, αστειεύτηκε, θα το έκανε με μια παραδοσιακή Αλβανίδα. «Υποθέτω ότι θα μπορούσατε να πείτε πως υπήρξα εν μέρει γυναίκα και εν μέρει άνδρας», είπε. «Μου άρεσε η ζωή μου ως άντρας. Δεν μετανιώνω για τίποτε.»

Περαιτέρω μελέτη:

1. Durham, M. E. 1928. Some tribal origins, laws, and customs of the Balkans. London: George Allen & Unwin.

2. Grémaux, Réné, 1994. “Woman becomes man in the Balkans”. In Third Sex, Third Gender, ed. Gilbert Herdt. New York: Zone Books.

3. Dickemann, Mildred. l997. “The Balkan Sworn Virgin: a Cross-Gendered Female Role”, in Stephen O. Murray and

4. Will Roscoe, eds. Islamic Homosexualities, Culture, History and Literature, New York: New York University Press.

5. Young, Antonia. 2000. Women who become men: Albanian sworn virgins. Dress, body, culture. Oxford: Berg