"Επίκουρος, η αληθινή όψη του αρχαίου κόσμου". "Epicurus, the true face of the ancient world"

Portrait d'Épicure, copie romaine d'un original hellénistique, British Museum.

«Το βιβλίο άρχισε να γεννιέται από τη στιγμή που φανερώθηκε στη σκέψη μου η γοητευτική μορφή του Επίκουρου. Ακόμα και σήμερα, ύστερα από τα βαθύτερο δούλεμα πάνω στην κληρονομιά των Αρχαίων, είναι λίγοι που ιδεάζονται την εξαιρετική θέση του Επίκουρου στη διανοητική ζωή του Αρχαίου κόσμου. Πολλοί, οι περισσότεροι από εκείνους που αντίκρισαν με αγάπη και κατανόηση τους Αρχαίους, που γοητεύθηκαν από την ομορφιά του λόγου, της σμίλης και του στοχασμού, δεν υποψιάζονται πως αυτό που αγάπησαν είναι μία όψη, όχι η καλή, η πιο γνήσια αυτουνού που λέμε Ελληνική Αρχαιότητα.

Νίκος Εγγονόπουλος, Αυτοπροσωπογραφία posthume, 1940

Ο Αρχαίος κόσμος ήρθε σ' εμάς θλιβερά θρυμματισμένος. Μεγάλο μέρος από τα γραπτά του μνημεία χάθηκε, οι οικοδομές σωριάστηκαν, τ' αγάλματα και τ' αγγεία κατακομματιάστηκαν και θάφτηκαν κάτω από χώματα ή κάτω από μεταγενέστερα χτίσματα. Μα το πιο αξιοθρήνητο, η κληρονομιά των Αρχαίων παραδόθηκε σ' εμάς ακρωτηριασμένη, παρεξηγημένη και παραμορφωμένη από τις γενεές που μεσολάβησαν.»

Καθηγητής Χαράλαμπος Θεοδωρίδης

Γεννήθηκε το 1883 στην Kαισάρεια της Kαππαδοκίας στη Μικρά Ασία. Το 1900 αποφοίτησε από τη Mεγάλη του Γένους Σχολή στην Κωνσταντινούπολη. Το 1913 πήρε πτυχίο φιλολογίας της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου Aθηνών. Το 1915 έκανε μεταπτυχιακές σπουδές στην αρχαία ελληνική λογοτεχνία, ιστορία και φιλοσοφία στα Πανεπιστήμια της Λειψίας και του Mονάχου. Το 1918 αναγορεύτηκε διδάκτωρ της φιλοσοφίας με τη διατριβή «Κοινωνικές εκδηλώσεις του ερωτικού συναισθήματος». Το 1919 επέστρεψε στην Ελλάδα. Το 1921 διορίστηκε ως φιλόλογος και το 1925, έτος ίδρυσης του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, κατέλαβε την έδρα της φιλοσοφίας.

Με το έργο του 1954 «Επίκουρος, η αληθινή όψη του αρχαίου κόσμου», έγινε ο πρώτος σύγχρονος Έλληνας που ασχολήθηκε συστηματικά με το φιλόσοφο Επίκουρο και άνοιξε τον δρόμο προς την επανακάλυψη της επικούρειας φιλοσοφίας στην εποχή μας.

Χαράλαμπος Θεοδωρίδης, καθ. Φιλοσοφικής Σχολής (1926 - 1946). Πολύκλειτου Ρέγκου (1903-1984), ελ. σε μουσαμά 79Χ62, 1961.

Ο Θεοδωρίδης, στα μαύρα χρόνια της Κατοχής, εκπλήρωσε το πατριωτικό χρέος του συνεργαζόμενος με την Αντίσταση. Για το λόγο αυτό η Ελληνική Πολιτεία τον τίμησε καταλλήλως: τον απέλυσε από τη θέση του, ενώ άφησε ανενόχλητους συναδέλφους του που συνεργάστηκαν με τους κατακτητές.

Antal Strohmayer, "The Philosopher's Garden, Athens", 1834

Σύμφωνα με τις αρχαίες κειμενογραφικές πηγές, ο Κήπος του Επίκουρου βρισκόταν κάπου ανάμεσα στο Δίπυλο και την Ακαδημία. Λειτούργησε ως σχολή φιλοσοφίας αλλά και ως εκδοτικός οίκος των επικούρειων συγγραμμάτων τουλάχιστον για πεντακόσια χρόνια στην Αθήνα, ίσως και περισσότερο. 

Ο Τίτος Λουκρήτιος Κάρος (λατινικά Titus Lucretius Carus) γεννήθηκε περίπου στα 98-94 π.Χ. και πέθανε γύρω στα 55-53 π.Χ. Ήταν Ρωμαίος ποιητής και φιλόσοφος. Το μόνο γνωστό του έργο είναι το εκτενές φιλοσοφικό ποίημα De Rerum Natura, (“Περί της φύσεως των πραγμάτων”), 7.415 στίχων με επικούρεια θεματολογία. «Πρέπει γελώντας να φιλοσοφούμε, να φροντίζουμε το σπίτι μας και να χρησιμοποιούμε ό,τι άλλο διαθέτουμε, χωρίς ποτέ να πάψουμε να διαδίδουμε αυτά που διδάσκει η αληθινή φιλοσοφία.» -Επίκουρος, Κύριες Δόξες

Στο διάστημα αυτό η επικούρεια φιλοσοφία που ύψωσε τον άνθρωπο στο ανάστημά του δείχνοντας την οδό για την επίτευξη της ευδαιμονίας, διδάχθηκε σε όλη την έκταση του ελληνιστικού και στη συνέχεια του ρωμαϊκού κόσμου.

Προτομή του Επίκουρου. Στην πλάτη ο μαθητής του Μητρόδωρος. Μουσείο του Λούβρου, Παρίσι.

Λαμπρές προσωπικότητες της ελληνιστικής εποχής, της ρωμαιοκρατίας αλλά και της ύστερης αρχαιότητας διδάχθηκαν και δίδαξαν επικούρεια φιλοσοφία όπως οι: Μητρόδωρος ο Λαμψακηνός, Λεόντιον, Πολύαινος ο Λαμψακηνός, Έρμαρχος ο Μυτιληναίος, Κολώτης ο Λαμψακηνός, Λεοντεύς ο Λαμψακηνός, Θεμίστη η Λαμψακηνή, Μαμμάριον, Ηρόδοτος ο Αθηναίος, Ιδομενεύς ο Λαμψακηνός, Πολύστρατος, Διονύσιος, Βασιλείδης, Απολλόδωρος ο Αθηναίος, Ζήνων ο Σιδώνιος, Δημήτριος ο Λάκων, Λουκρήτιος, Διογένης ο Ταρσεύς, Φαίδρος ο Αθηναίος, Πάτρων, Σίρων, Φιλόδημος ο Γαδαρηνός, Διογένης ο Οινοανδεύς, Αμαφίνιος, Διογενειανός και τέλος ο Παλλαδάς ο Αλεξανδρινός, που έζησε πάμφτωχος κατά την βασιλεία του Αρκάδιου.

Ακολούθησε το «διάλειμμα των χιλίων ετών βαρβαρότητας» μέχρι που η δίψα των εχεφρόνων ανθρώπων για γνώση έφερε στη δυτική Ευρώπη την Αναγέννηση και μαζί της μια σειρά από εξίσου σημαντικές προσωπικότητες οι οποίες όχι μόνον αναβίωσαν τη μελέτη της επικούρειας διδασκαλίας, αλλά έθεσαν χάρη στην επικούρεια φυσική τις βάσεις για την ανάπτυξη όλων ανεξαιρέτως των επιστημών, εφόσον η επικούρεια διδασκαλία κάλυπτε εξαρχής και με ορθότατο τρόπο ένα ευρύτατο επιστημονικό φάσμα γνώσεων από την κοσμολογία και την αστρονομία μέχρι την βιολογία και την ψυχολογία.

Η αρχή της θεωρίας των ατόμων, η αρχή του διαστημικού κενού, η κίνηση των ατόμων, η κίνηση των πλανητών, το ηλιοκεντρικό σύστημα, αλλά ακόμη και η θεωρία της εξέλιξης των ειδών, όπως ακριβώς διατυπώθηκε από τον Δαρβίνο (!), όλα μα όλα περιέχονταν εξαρχής στην επικούρεια διδασκαλία και έβρισκαν τέλεια εφαρμογή τόσο στην ψυχολογία όσο και στην κοινωνική ηθική.

Κι όλα αυτά τα παρατήρησαν, τα μελέτησαν και τα δίδαξαν από την εποχή της Αναγέννησης κι έπειτα εξαίρετες διάνοιες της φιλοσοφίας, της τέχνης και της επιστήμης όπως ο Λορέντζο Βάλλα, ο Πιερ Γκασσεντί, ο Μονταίν, ο Γκιατσαρντίνι, ο Μπερνιέ, ο Χομπς, ο Ντιντερό, ο Λαροσφουκό, ο Λα Μεττρί, ο Λοκ, ο Μολιέρος, ο Ισαάκ Νεύτων, ο Ρόμπερτ Μπόιλ, ο Ρόμπερτ Χουκ, ο Σαιντ Εβρεμόντ, ο Ελβέτιους, ο Χόλμπαχ, ο Ντε Κοντιγιάκ, όλοι κοντολογίς όσοι συνέβαλαν στο θαύμα του Διαφωτισμού, ενώ ο Τόμας Τζέφερσον, συντάκτης της Διακήρυξης της Ανεξαρτησίας και τρίτος πρόεδρος των ΗΠΑ, διακήρυξε απερίφραστα: «Είμαι και εγώ ένας επικούρειος. Θεωρώ ότι οι γνήσιες θέσεις του Επίκουρου περιέχουν ό,τι πιο ορθολογικό μας έχει κληροδοτήσει η Ελλάδα και η Ρώμη στο χώρο της ηθικής φιλοσοφίας».

Στην Ελλάδα, η επικούρεια διδασκαλία παρέμεινε εν πολλοίς άγνωστη και εντελώς αγνοημένη από τα πλήθη του μεσαιωνικού σκοταδισμού. Πρώτος ξαναδίδαξε επικούρεια φιλοσοφία – πριν αλλά και μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο – ο καθηγητής Χαράλαμπος Θεοδωρίδης, από τους πρώτους πανεπιστημιακούς δασκάλους της Θεσσαλονίκης, Ίωνας κι αυτός στην καταγωγή, που συνέγραψε το εξαίρετο βιβλίο «Επίκουρος: η αληθινή όψη του αρχαίου κόσμου».

ΕΠΙΚΟΥΡΕΙΩΝ ΠΡΟΘΕΣΙΣ

ΜΕΤΑ ΠΟΛΛΗΣ ΠΕΠΟΙΘΗΣΕΩΣ ΑΛΛΟΥΣ ΝΟΥΘΕΤΗΣΟΜΕΝ

ΚΑΙ ΝΥΝ ΚΑΙ ΔΙΑΠΡΕΨΑΝΤΕΣ ΟΙ ΚΑΘΗΓΗΤΩΝ

ΟΥΤΩΣ ΑΠΟΤΟΜΟΙ ΓΕΝΗΘΕΝΤΕΣ

ΚΑΙ ΤΟ ΣΥΝΕΧΟΝ ΚΑΙ ΚΥΡΙΩΤΑΤΟΝ ΕΠΙΚΟΥΡΩΙ

ΚΑΘ’ ΟΝ ΖΗΝ ΗΙΡΗΜΕΘΑ ΠΕΙΘΑΡΧΗΣΟΜΕΝ

ΩΣ ΚΑΙ ΠΑΡΡΗΣΙΑΙ

Ως Επικούρειοι έχουμε την πρόθεση

ότι με πολλή πεποίθηση θα διδάξουμε τους άλλους

και τώρα και όταν διαπρέψουμε,

όσοι έτσι απότομα γεννηθούμε από τους καθηγητές,

αλλά το ενωτικό και πιο σημαντικό είναι

ότι θα πειθαρχούμε στον Επίκουρο,

σύμφωνα με τον οποίο επιλέξαμε να ζούμε

καθώς και στην ελεύθερη και θαρρετή έκφραση γνώμης.

Φιλόδημος, Περί Παρρησίας 45