Η αρχή του τέλους για το Θεόφιλο Καΐρη. The beginning of the end for Theophilos Kairis

Ο Θεόφιλος Καΐρης εξαιτίας του έργου του «Θεοσέβεια», μιας θρησκευτικής διδασκαλίας με αναφορές στην ισότητα και την ουσιαστική ελευθερία του ατόμου, θεωρήθηκε αιρετικός και επικίνδυνος. Με την πίεση της Ιεράς Συνόδου υπέστη πολλές διώξεις, ώσπου το 1852 το δικαστήριο της Σύρου τον καταδίκασε σε φυλάκιση. Ο Καΐρης, ασθενής ήδη και σε προχωρημένη ηλικία, μεταφέρθηκε στις φυλακές Σύρου, όπου λίγες μέρες αργότερα πέθανε. Ενταφιάστηκε σε χώρο του λοιμοκαθαρτηρίου Ερμούπολης, αφού ο τοπικός ιερέας δεν παρείχε άδεια ταφής στο κοιμητήριο, χωρίς νεκρώσιμη ακολουθία και υπό την επίβλεψη της αστυνομίας. Την επομένη της ταφής του άγνωστοι άνοιξαν τον τάφο του, τεμάχισαν τη σορό του κι έριξαν μέσα στα σωθικά του ασβέστη. Theophilos Kairis (1784–1853) by George Frederic Watts, 1840–1850. Oil on canvas, 76.2 x 63.5 cm. Collection: National Galleries of Scotland.

Οκτώβρης του 1839, κοντά στα πεντηκοστά πέμπτα γενέθλιά του, ο διδάσκαλος του γένους Θεόφιλος Καΐρης καταδικάζεται από την ‘Ιερά Σύνοδο’ για τη “Θεοσέβεια”.

Η ζωή του

Το σπίτι του Καΐρη στην Άνδρο πριν την ανακαίνισή του.

Ο Θεόφιλος Καΐρης, γόνος διακεκριμένης οικογένειας, γεννήθηκε το 1784 στην Άνδρο. Μυήθηκε αρχικά στη σύγχρονη επιστήμη κοντά στον Βενιαμίν Λέσβιο στη σχολή των Κυδωνιών στη Μικρά Ασία. Μετά την αποφοίτηση του κατέφυγε στο μοναστήρι της Πάτμου όπου φοίτησε στην εκεί σχολή και ύστερα πήγε στη Χίο και παρακολούθησε τις διδασκαλίες του Αθανάσιου του Πάριου και του Δωρόθεου του Πρωΐου.  Το 1801 σε ηλικία δεκαοκτώ ετών ο Καΐρης έγινε μοναχός και συγχρόνως χειροτονήθηκε διάκονος. Αργότερα με την οικονομική βοήθεια των Κυδωνιέων και του θείου του Σοφρωνίου σπούδασε επί τέσσερα χρόνια μαθηματικά, φιλοσοφία και φυσικές επιστήμες στην Πίζα και ύστερα πήγε στο Παρίσι όπου εκτέθηκε στις ιδέες του ευρωπαϊκού διαφωτισμού και συνδέθηκε με τον Κοραή ο οποίος επηρέασε την πνευματική του εξέλιξη. Μιλούσε πολλές γλώσσες (αρχαία Ελληνικά, Λατινικά, Ιταλικά, Γαλλικά, Γερμανικά και Αγγλικά). Ενδιαφέρθηκε για την αρχαιολογία, και οι έρευνές του οδήγησαν σε σημαντικές ανακαλύψεις στην γενέτειρά του. Ασχολήθηκε με τη βοτανολογία και καταχώρησε σε καταλόγους πολλά από τα φυτά του τόπου του καταγράφοντας συγχρόνως τις φαρμακευτικές τους ιδιότητες. Από το 1811 διεύθυνε ελληνόφωνα σχολεία στη Μικρά Ασία.

Με τη βοήθεια του Κοραή θα φροντίσει ώστε η Ακαδημία των Κυδωνιών να αποκτήσει πλούσια βιβλιοθήκη με ελληνικά και ξένα συγγράμματα, αλλά και όργανα χημείας, φυσικής, αστρονομίας και γεωγραφίας. Μάλιστα το 1819 ίδρυσε ακόμα και τυπογραφείο. Στην αυγή της Επανάστασης θα επιστρέψει στην Άνδρο, όπου και θα υψώσει αυτός πρώτος το λάβαρο της Επανάστασης.

Στα χρόνια της Επανάστασης

Theophilos Kairis from a copper engraving (nineteenth century).

Το 1819 μυείται στη Φιλική Εταιρεία και, μόλις ξεσπά η Επανάσταση, φεύγει από το Αϊβαλί. Πήρε ενεργό μέρος στον εθνικό-απελευθερωτικό αγώνα του 1821 (1819-1826) και μάλιστα στις 10 Μαΐου του 1821 κήρυξε την επανάσταση στην Άνδρο σηκώνοντας την ελληνική σημαία στην εκκλησία του Αγίου Γεωργίου. Εγκαταλείποντας τα πάντα, σχολή και μαθητές, πολέμησε σαν κοινός στρατιώτης (τραυματίστηκε μάλιστα τρεις φορές) και έφτασε μέχρι τον Όλυμπο. Με τους φλογερούς του λόγους παρακινούσε τους καραβοκύρηδες και τους εμπόρους να συνεισφέρουν με χρήματα και πλοία με σκοπό τη δημιουργία ελληνικού πολεμικού ναυτικού. Ορίστηκε επανειλημμένα πληρεξούσιος της Άνδρου στην εθνική συνέλευση, χρημάτισε πρόεδρος του Βουλευτικού και εκλέχτηκε ομόφωνα να χαιρετίσει δια λόγου τον κυβερνήτη Ιωάννη Καποδίστρια την 11η Ιανουαρίου 1828 κατά την τελετή της υποδοχής του. Ανέπτυξε σημαντική φιλανθρωπική δράση και το 1836 ίδρυσε το Ορφανοτροφείο της Άνδρου.

Δεν συμφιλιώθηκε ποτέ με την ιδέα της βασιλείας και μετά την εγκατάσταση του Όθωνα από τις ευρωπαϊκές δυνάμεις (τον οποίο θεωρούσε περίπου ως εκπρόσωπο ή αντιβασιλέα τους) δεν θέλησε να ενσωματωθεί στο σύστημα και αρνήθηκε εξ’ αιτίας των πεποιθήσεών του όλες τις προτάσεις για απονομή διακρίσεων και διορισμών σε τιμητικές θέσεις που του έγιναν. Ίσως να ίσχυε η άποψη του άλλοτε φίλου του και μετέπειτα αδιάλλακτου πολέμιού του Κωνσταντίνου Οικονόμου, ότι δηλαδή «εφαίνετο σφόδρα δημοκρατικός». Αυτό είναι πολύ πιθανό αφού έζησε στο μετεπαναστατικό Παρίσι κατά τη διάρκεια των σπουδών του και συναναστράφηκε με πολλούς λόγιους εμποτισμένους με φιλελεύθερες ιδέες.

Η άφιξη του Όθωνα στο Ναύπλιο, του Peter von Hess, 1835.

Το 1835 αρνήθηκε την παρασημοφόρησή του από το βασιλιά Όθωνα, ως διαμαρτυρία για τη μη συνταγματική διακυβέρνηση της χώρας, ενώ δύο χρόνια αργότερα αρνήθηκε την έδρα της φιλοσοφίας στο νεοσύστατο Πανεπιστήμιο Αθηνών. Ανέπτυξε σημαντική φιλανθρωπική δράση και το 1836 ίδρυσε το Ορφανοτροφείο της Άνδρου.

Ο Καΐρης συνέχισε να διδάσκει τις ριζοσπαστικές ιδέες του ευρωπαϊκού διαφωτισμού πράγμα που τον οδήγησε σε αντιπαλότητα με τον βασιλιά και την εκκλησία που θυμήθηκε την ιδιότητά του ως διακόνου, τον κατηγόρησε ότι είχε αιρετικές απόψεις και το καλοκαίρι του 1839 τον κάλεσε σε απολογία. Όταν ο Καΐρης αρνήθηκε ουσιαστικά να προχωρήσει σε «ομολογία της πίστης του» συνελήφθη και παρά την έντονη αντίδραση των κατοίκων της Άνδρου μεταφέρθηκε με πολεμικό πλοίο στις φυλακές της Αίγινας. Η δίκη του από την ιερά σύνοδο έγινε την 21 Οκτωβρίου του 1839. Ο Καΐρης σύγκρινε την απαίτηση για έγγραφη ομολογία της πίστης του με τις πρακτικές της ιεράς εξέτασης, επικαλέστηκε το δικαίωμα της ελευθερίας της συνείδησης, αρνήθηκε την κατηγορία ότι δίδασκε εναντίον της χριστιανικής θρησκείας αλλά τελικά καταδικάστηκε. Με βασιλικό διάταγμα τέθηκε υπό περιορισμό στο μοναστήρι του Ευαγγελισμού στη Σκιάθο για να «μεταμεληθεί» και παρέμεινε επί ένα ολόκληρο χειμώνα σε ένα σκοτεινό υπόγειο. Κατά τη διάρκεια του εκεί εγκλεισμού του υπέστη τα πάνδεινα από τους καλόγερους που είχαν αναλάβει την «αναμόρφωσή» του και αρρώστησε βαριά. Η πολιτική και θρησκευτική ηγεσία ανησυχώντας για ενδεχόμενη κατακραυγή σε περίπτωση θανάτου του τον μετέφερε στο μοναστήρι της Σαντορίνης όπου αφού παρέμεινε (κάτω από καλύτερες συνθήκες) επί δύο χρόνια σε απομόνωση, εξαναγκάστηκε να φύγει στο εξωτερικό και κατέληξε άρρωστος στο Λονδίνο.

Το Ορφανοτροφείο

Πολλά από τα ορφανά του αγώνα και ειδικότερα τα διασωθέντα από τη σφαγή των Ψαρών αποτέλεσαν τον πυρήνα των σπουδαστών του ορφανοτροφείου που ίδρυσε ο Καΐρης. Ο μεγάλος αυτός διδάσκαλος εισήγαγε για πρώτη φορά στο ελληνικό εκπαιδευτικό σύστημα ένα μεγάλο εύρος θεμάτων όπως: συγκριτική θεολογία, αστρολογία, τεχνικές ναυσιπλοΐας, γεωπονικά θέματα, εφαρμοσμένα μαθηματικά, λογιστικά, φυσική, προηγμένα μαθηματικά, και θεοσέβεια. Μετέφρασε ποίηση από τα αρχαία ελληνικά, τα Γερμανικά και τα Γαλλικά, δίνοντας έμφαση στο έργο του Λόρδου Βύρωνα και του Robert Browning.

Μεταξύ των μελών του ορφανοτροφείου υπήρχαν τρόφιμοι από πολλές βαλκανικές χώρες, καθολικοί που ζούσαν στο νησί από το μεσαίωνα, μέχρι και μουσουλμάνοι Τούρκοι. Φαίνεται μάλιστα ότι ο Καΐρης είχε ένα «διαφορετικό» όραμα για μία ανεξάρτητη Ελλάδα που θα βασιζόταν στην αρχή του διαχωρισμού της εκκλησίας και του κράτους, μιας παν-βαλκανικής πολύ-πολιτισμικής πολιτείας όπου όλα τα θρησκεύματα και οι δοξασίες θα ήταν ελεύθερα από την καταπίεση των Οθωμανών. Ήταν σε συνεχή επαφή με διανοούμενους της ανδριακής διασποράς στην Ευρώπη και είχε επικοινωνία με τον Ωγκύστ Κοντ του οποίου οι κοινωνιολογικές ιδέες τον επηρέασαν τόσο ώστε να τις συμπεριλάβει στη διδακτέα ύλη του ορφανοτροφείου κατά την όψιμη περίοδό του. 

Η Θεοσέβεια

Ο Καΐρης διαμόρφωσε ένα θεολογικό σύστημα που το ονόμασε «Θεοσέβεια». Το σύστημα αυτό ανέτρεπε βασικά δόγματα της ορθόδοξης θεολογίας: τη θεότητα του Χριστού, την Αγία Τριάδα, τα μυστήρια και τις εκκλησιαστικές τελετές. Συνέταξε δικό του υμνολόγιο και ευχολόγιο σε δωρική διάλεκτο. Επίσης, εισήγαγε νέο ημερολόγιο που το χρησιμοποιούσαν οι μαθητές του στην καθημερινότητά τους, κατάργησε τις εικόνες στους ναούς και τις αντικατέστησε με ρητά και αξιώματα, όρισε νέους κανονισμούς στην ανέγερση των ναών και την ίδρυση φιλανθρωπικών καταστημάτων. Παράλληλα, δίδασκε και τις αρχές των άλλων θρησκειών, χωρίς να ασκεί καμία κριτική σε αυτές. Το φιλοσοφικό – θεολογικό σύστημά του στηριζόταν στις αρχές του φιλελεύθερου χριστιανισμού και του ιδεαλιστικού ανθρωπισμού.

Ο Καΐρης μέσα στα πλαίσια της διδασκαλίας όλων των θρησκειών (συμπεριλαμβανομένου και του βουδισμού) παρέδιδε μαθήματα σχετικά με τη θεοσέβεια. Πολλοί περιγράψανε τη φιλοσοφική σκέψη του ως παρόμοια με την υπερβατολογοκρατία του Henry David Thoreau και του Ralph Waldo Emerson. Η τελευταία προσδίδει στον κόσμο πνευματική ενότητα και θεωρεί τις εκδηλώσεις της φύσης ως φορείς μιας ανώτερης πνευματικής αλήθειας που είναι δυνατό να συλληφθεί μόνο μέσω της ενόρασης που έχει μεγαλύτερη δύναμη στην απόκτηση γνώσης σε σχέση με τις αισθήσεις και τη διάνοια. Η θεοσέβεια κατά τον Καΐρη αποτελεί μαζί με το απειροστατικόν (την τάση της ψυχής προς το άπειρο) μία ενέργεια που σπρώχνει την ψυχή προς το θεό. Αυτές είναι δύο από τις κυριότερες δυνάμεις του ανθρώπου μεταξύ των οποίων συγκαταλέγονται η γνωστική, η συναισθηματική, η λογική, και η βουλησιακή λειτουργία. Πολλοί πιστεύουν ότι ο Καΐρης μυήθηκε στο θεϊσμό κατά τη διάρκεια των σπουδών του στο Παρίσι όπου συναναστρεφόταν Γάλλους και Άγγλους μονοθεϊστές. Η Θεοσέβεια είχε αρκετές ομοιότητες με το θεϊσμό των Άγγλων φιλοσόφων του ΙΗ΄ αιώνα και τη φυσική θρησκεία του Ρουσσώ (κατά την αρχαιότητα η έννοια του όρου σήμαινε τη θρησκεία). Στο σύστημα αυτό ο θεός είναι μοναδικός, η αυθύπαρκτη αιτία του παντός, ένας τέλειος νους που δημιούργησε τα πάντα. Οι θεοσεβείς δεν πίστευαν στην αγία τριάδα και θεωρούσαν τον Χριστό ως ένα απλό Εβραίο διδάσκαλο της ηθικής, ενώ αποδεχόντουσαν ότι η ψυχή ήταν αθάνατη και ότι μετά το θάνατο πηγαίνει σε άλλο πλανήτη. Είχαν δικό τους ημερολόγιο (που είχε εισαγάγει ο ίδιος ο Καΐρης) στο οποίο το έτος άρχιζε την 11η Σεπτεμβρίου και οι μήνες δεν είχαν τέσσερεις βδομάδες αλλά τρεις δεκάδες. Τα ονόματα των μηνών ήταν εμπνευσμένα από την αρχαία Ελλάδα: Θεοσέβιος, Σοφάρετος Δίκαιος κ.λπ. Ο γάμος επιτρεπόταν μόνο μεταξύ θεοσεβών ανδρών και γυναικών και απαγορευόταν ρητώς η τέλεσή του εις τους πάσχοντας. 

Η δίωξη και ο θάνατός του

Θεόφιλος Καΐρης. Ελαιογραφία. Καΐρειος Βιβλιοθήκη, Άνδρος. Portrait of Theophilos Kairis, greek philosopher. The Creator and Initiator of Theosebism in Greece.

Ο Θεόφιλος Καΐρης δεν συμφιλιώθηκε ποτέ με την ιδέα της βασιλείας στο νέο κράτος. Άλλωστε κάτι τέτοιο μαρτυρά και η άποψη του Κωνσταντίνου Οικονόμου, πνευματικού ανθρώπου της εποχής, ιδιαίτερα στενού του φίλου (ο οποίος και στη συνέχεια έγινε ένας από τους πιο σφοδρούς του πολέμιους), πως δηλαδή ο μοναχός «εφαίνετο σφόδρα δημοκρατικός».

Ο Βασιλιάς, θέλοντας ίσως και να εξευμενίσει τον κοσμοκαλόγερο ο οποίος τον αντιμετώπιζε ως εκπρόσωπο των ξένων δυνάμεων, του προτείνει το παράσημο του Χρυσού Σταυρού του Τάγματος για την προσφορά του στην πατρίδα. Σε μία ιδιαίτερη διπλωματική επιστολή, ο Καΐρης αρνείται το παράσημο και πιέζει περίτεχνα τον βασιλιά να υιοθετήσει Σύνταγμα. Η φωτισμένη προσωπικότητα έχει ήδη δημιουργήσει πολλούς εχθρούς. Ο Όθωνας είχε στείλει από νωρίς έμπιστους συμβούλους του, προκειμένου να πάρει πληροφορίες για την περίφημη ήδη τότε σχολή του. Ο Γερμανός καθηγητής φιλοσοφίας Brandis, που τον παρακολούθησε για λογαριασμό του Στέμματος σε διαλέξεις του, επιστρέφοντας σημείωσε χαρακτηριστικά: «Εάν επί μίαν ακόμη τριετίαν διδάξη ο Καΐρης, ο βασιλεύς Όθων θα φύγη από την Ελλάδα»!

Την αρχή στη σειρά επιθέσεων κατά του Θεόφιλου Καΐρη έδωσε η ίδια η εκκλησία. Η Ιερά Σύνοδος της Ελλάδας απαίτησε από τον Καΐρη δήλωση μετανοίας και ομολογία πίστεως. Η απάντησή του ήταν οργισμένη: Επιτρέπεται εν ευνομουμένω κράτει, καυχουμένω μάλιστα επί ανεξιθρησκία, να ερευνά τις την συνείδησιν του ετέρου και να ζητή έγγραφον ομολογίαν της πίστεώς του; Αν τούτο επιτρέπεται, ας ομολογήσωμεν ότι δεν αφιστάμεθα πολύ της εποχής των δικαστηρίων της Ιεράς Εξετάσεως. Όπως ήταν φυσικό, οι συντηρητικοί εκκλησιαστικοί κύκλοι, κατάφεραν να κατηγορηθεί για αίρεση και ίδρυση νέας θρησκείας,  με αποτέλεσμα να τεθεί υπό περιορισμό στη Σκιάθο, ενώ το Ορφανοτροφείο διαλύθηκε. Ένα χρόνο αργότερα τέθηκε υπό περιορισμό για μια διετία στη Θήρα και ακολούθησε η καθαίρεση και ο αναθεματισμός του ίδιου και της διδασκαλίας του.

Το Μάρτιο του 1842 ο Καΐρης αναχώρησε για το εξωτερικό μέχρι τον Ιούνιο του 1844. Όταν το Σύνταγμα καθιέρωσε την ανεξιθρησκία, επέστρεψε στην Άνδρο. Εκεί ασχολήθηκε και πάλι με το Ορφανοτροφείο, όπου είχαν παραμείνει ακόμα λίγα ορφανά, και προσπάθησε να διαδώσει τη «Θεοσέβεια», προκαλώντας όμως οξύτατες αντιδράσεις.

Το αποτέλεσμα ήταν να παραπεμφθεί σε δίκη στη Σύρο το Δεκέμβριο του 1852, κατηγορούμενος «επί προσηλυτισμώ και διαδόσει νέας θρησκείας αγνώστου». Καταδικάστηκε σε φυλάκιση δύο ετών.  Τη νύχτα όμως της 9ης προς 10η Ιανουαρίου του 1853 πέθανε και τον έθαψαν κοντά στο Λαζαρέτο (νοσοκομείο) της Σύρου, ενώ την επόμενη ημέρα οι Αρχές άνοιξαν τον τάφο και τον γέμισαν με ασβέστη, για να εμποδίσουν τους μαθητές του να τελέσουν κανονική νεκρώσιμη λειτουργία. Δέκα μέρες αργότερα, ύστερα από προσφυγή του αδελφού του Δημητρίου Καΐρη, ο Άρειος Πάγος αναίρεσε την απόφαση του δικαστηρίου της Σύρου και η μνήμη του αποκαταστάθηκε.

Ο Κωστής Παλαμάς έγραψε για τον Θεόφιλο Καΐρη:

Στο Θεόφιλο Καΐρη

The bust of Theophilos Kairis at Miaoulis’ Square of Ermoupolis (island of Syros), erected in July 1991.

Από κανένα σκιάχτρο δεν τρομάζεις

Γαληνός, αμετάνοιωτος τ ‘αδειάζεις

το πικρό ποτήρι!

Μ’ εσένα ο Χριστός, ιερέ Καϊρη!

Η φυλακή σου γίνεται βωμός,

στεφάνι αχτιδωτό κι’ ο αφορεσμός,

αγνότερη μια πίστη σ΄ανυψώνει

όπου ασκλάβωτη η Σκέψη αποθεώνει.

Η μάννα σου στο φως και στη δροσιά

– Γεια σας, χρυσά Κυκλαδικά νησιά! –

γυρεύει τη σεμνή σου την εικόνα

να βάλει του μετώπου της κορώνα.

Μα η Πολιτεία, μα να η μεγάλη μάννα

που συχνότατα βρέχει ουράνιο μάννα

στον τιποτένιο ή στο ληστή, κρατεί

την πόρτα της τιμής για σε κλειστή.

Εγώ, ποιητής κριτής – διπλός μου ο Θρόνος -

πρώτος, μέσα σε αδιάφορους και μόνος,

στου Λόγου τον ορείχαλκο χυμένο

για τους αιώνες τ΄ άγαλμά σου σταίνω!

Κωστής Παλαμάς

Σήμερα η προτομή του κοσμεί την πλατεία Καΐρη στην χώρα της Άνδρου ως ελάχιστο δείγμα ευγνωμοσύνης των κατοίκων του νησιού για την προσφορά του στο έθνος.

Η Καΐρειος βιβλιοθήκη στη Χώρα της Άνδρου. (Φωτογραφία Βάλυ Βαϊμάκη).

Πρόσφατα το σπίτι του Καΐρη έγινε μουσείο και δημιουργήθηκε η ομώνυμη βιβλιοθήκη. Η τελευταία στεγάζεται σε ένα θαυμάσιο νεοκλασικό κτήριο στη Χώρα και  περιλαμβάνει 3000 τόμους από τη συλλογή του σπουδαίου αυτού (μη συστηματικού) Έλληνα φιλόσοφου. Στο ίδιο μέρος εκτίθενται σπάνιες εκδόσεις, χειρόγραφα, ιστορικά έγγραφα, έργα τέχνης και μία μικρή αρχαιολογική συλλογή.

Εργογραφία:

Τα επιστημονικά και φιλοσοφικά συγγράμματα του Καΐρη είναι πολλά αλλά λίγα από αυτά εκδόθηκαν εξ’ αιτίας των περιορισμένων μέσων που διέθετε και έτσι οι μαθητές του αναγκαζόντουσαν να αντιγράφουν τα περισσότερα από αυτά. Τα κυριότερα έργα του είναι:

• Γνωστική ή των του ανθρώπου γνώσεων σύντομος έκθεσις, (Αθήνα 1849).
• Στοιχεία Φιλοσοφίας ή των περί τα όντα γενικώτερον θεωρουμένων τα στοιχειωδέστερα, (Αθήνα 1851).
• Φιλοσοφικά και Φιλολογικά, (Πάτρα 1875, το πρώτο μέρος με τον τίτλο Φιλοσοφικά επανεκδόθηκε στην Αθήνα το 1910).

Σχετικά με τη «Θεοσέβεια», έγραψε τέσσερα βιβλία που εκδόθηκαν στο Λονδίνο:

• Θεοσεβών προσευχή, (1848).
• Επιτομή της θεοσεβικής διδασκαλίας και ηθικής, (1852).
• Διαγωγή θεοσεβούς, (1852).
• Θεοσεβών προσευχαί και ιερά άσματα, (1852).

Επίσης, ο Καΐρης άφησε σε χειρόγραφη μορφή τη Φυσική, μια Πραγματεία Ποσοτικής.

Βιβλιογραφία:

• Δημαράς Κ.Θ., Νεοελληνικός Διαφωτισμός, Αθήνα 1977.
• Κιτρομηλίδης Π., Νεοελληνικός Διαφωτισμός. Οι πολιτικές και κοινωνικές ιδέες, Αθήνα 1999.
• Πασχάλης Δ., Θεόφιλος Καΐρης. Ιστορική και φιλοσοφική μελέτη, Αθήνα 1928 (ανατ. 2000).
• Κουμαριανού Α., “Η ελευθεροφροσύνη του Θεόφιλου Καΐρη”, Εποχές, 46, Φεβρουάριος 1967, 184-200.
• Αργυροπούλου Ρ., “Θεόφιλος Καΐρης”, Παγκόσμιο Βιογραφικό Λεξικό, Αθήνα 1991, 205-206.
• Θεόφιλος Καΐρης, Γνωστική. Στοιχεία Φιλοσοφίας, εισαγωγή, επιμέλεια: Νικήτας Σινιόσογλου, Άνδρος 2008.

«Χειμερία νάρκη» το νέο σχέδιο της NASA. NASA Eyes Crew Deep Sleep Option for Mars Mission

H NASA μελετά την πιθανότητα να στείλει αστροναύτες στον Άρη οι οποίοι θα ταξιδέψουν εκεί... κοιμισμένοι. During interplanetary transit, the crew would receive low-level electrical impulses to key muscle groups to prevent muscular atrophy. Credit: SPACEWORKS

Μια μέθοδο που έχουμε δει σε ταινίες επιστημονικής φαντασίας εξετάζει η NASA για να τη χρησιμοποιήσει σε μια επανδρωμένη πτήση στον Άρη. Η αμερικανική διαστημική υπηρεσία χρηματοδοτεί μια μελέτη για την επίδραση της λεγόμενης «θεραπευτικής νάρκωσης» στον ανθρώπινο οργανισμό. Η θεραπευτική νάρκωση είναι ένας τύπος βαθέος ύπνου και θεωρείται μια μορφή χειμερίας νάρκης. Η NASA θέλει να μάθει αν η μέθοδος είναι πρακτικά εφαρμόσιμη και ασφαλής για ένα εγχείρημα όπως αυτό μιας μακρινής επανδρωμένης αποστολής.

Το ταξίδι και τα προβλήματα

Mars, the Red Planet, in a view from NASA's Hubble Space Telescope in 2003. To get there, it could take a crew 180 days to travel the interplanetary expanse, so NASA is looking at putting a crew into a deep sleep, or torpor, state. Credit: NASA

Το ταξίδι μέχρι τον Άρη με τα υπάρχοντα τεχνολογικά μέσα διαρκεί περίπου έξι μήνες. Το πλήρωμα μιας επανδρωμένης αποστολής θα πρέπει λοιπόν να ζήσει μέσα σε ένα σκάφος ταξιδεύοντας για τουλάχιστον δώδεκα μήνες γεγονός που κρύβει πολλών ειδών παγίδες και κινδύνους τόσο για την υγεία των αστροναυτών όσο και την ομαλή διαβίωση τους και την εξέλιξη της αποστολής. Μια επιλογή που έχει προταθεί εδώ και δεκαετίες από ειδικούς και μη είναι να τεθούν οι αστροναύτες σε κάποιο είδος χειμερίας νάρκης. Αυτό λύνει κάποια ζητήματα αλλά ανοίγει άλλα όπως για παράδειγμα, τα μυϊκά και άλλα προβλήματα που θα προκύψουν από την πολύμηνη αδράνεια του οργανισμού. Για αυτό η NASA αποφάσισε να διαπιστώσει αν η ύπνωση των αστροναυτών μπορεί έστω και θεωρητικά να αποτελέσει μια εναλλακτική λύση σε μια μακρινή επανδρωμένη αποστολή.

Η μέθοδος

Movie makers have been sending humans into deep space for decades, and a typical way of explaining how they got there unscathed is by placing them in stasis. Event Horizon, Prometheus, and the Alien series of movies are good examples of this. Humans in capsules in a suspended biological state while they travel for months or even years. But while that may be science fiction, it could now end up turning into science fact.

Η μέθοδος της θεραπευτικής νάρκωσης είχε αρχίσει να ακούγεται για πρώτη φορά στην επιστημονική κοινότητα στην δεκαετία του 1980 αλλά τελικά το 2003 εφαρμόστηκε για πρώτη φορά για να μπαίνουν σε καταστολή άτομα που έχουν υποστεί σοβαρά τραυματισμούς. Μέχρι σήμερα όμως η θεραπευτική νάρκωση δεν έχει χρησιμοποιηθεί για διάστημα μεγαλύτερο των επτά ημερών. Για αυτό η NASA χρηματοδοτεί μια νέα έρευνα για να διαπιστωθεί αν αυτή η μέθοδος μπορεί να λειτουργήσει για μεγαλύτερο χρονικό διάστημα. Ειδικοί που έμαθαν για αυτή την έρευνα προτείνουν την ανάπτυξη ενός υποστηρικτικού μηχανισμού που θα παρεμβαίνει κατά τη διάρκεια που οι αστροναύτες θα είναι ναρκωμένοι ώστε να συντηρεί το σώμα τους.

Θα μπορούσε όπως λένε αυτός ο μηχανισμός να στέλνει ηλεκτρικά ερεθίσματα στο μυϊκό σύστημα του ναρκωμένου αστροναύτη ώστε αυτό να ενεργοποιείται και να μην ατροφήσει. Σε περίπτωση πάντως υπάρξει τεχνική δυνατότητα να ταξιδέψουν αστροναύτες στον Άρη… ναρκωμένοι αυτό θα έχει ευεργετικές επιπτώσεις στο κόστος αλλά και σε άλλα επίπεδα της αποστολής αφού για παράδειγμα, θα απαιτηθεί πολύ μικρότερο σκάφος από ότι υπό κανονικές συνθήκες.

Λίγα λεπτά ζωής αφού πεθάνεις. First hint of 'life after death' in biggest ever scientific study

Ορισμένοι είδαν ένα γαλήνιο φως. Άλλοι πανικοβλήθηκαν, άλλοι έβλεπαν τι συνέβαινε γύρω τους. Some cardiac arrest patients recalled seeing a bright light; a golden flash or the Sun shining. Photo: Shaun Wilkinson / Alamy

Κάποιοι ένιωσαν να τυλίγονται στη γαλήνη και το φως· άλλοι, πάλι, κυριεύτηκαν από τρόμο: Ο εγκέφαλος μπορεί να λειτουργεί για μερικά λεπτά ακόμα και μετά τον λεγόμενο κλινικό θάνατο, δείχνει η μεγαλύτερη μελέτη που έχει πραγματοποιηθεί ως σήμερα για τις επιθανάτιες εμπειρίες.

Ο ορισμός

Πριν από την εμφάνιση της σύγχρονης ιατρικής, ο θάνατος οριζόταν ως η διακοπή της καρδιακής και αναπνευστικής λειτουργίας. Σήμερα όμως οι γιατροί προτιμούν τον όρο «κλινικός θάνατος» για να περιγράψουν αυτή την κατάσταση, δεδομένου ότι οι σύγχρονες τεχνικές ανάνηψης μπορούν να επαναφέρουν τη λειτουργία της καρδιάς. Ακόμα και σε αυτές τις -σχετικά λίγες- περιπτώσεις, τα χρονικά περιθώρια είναι στενά: ο εγκέφαλος παύει να δείχνει μετρήσιμη εγκεφαλική λειτουργία περίπου μισό λεπτό μετά την καρδιακή ανακοπή.

Τα νέα ευρήματα

David Schnell. Bretter (Planks) (detail), 2005. Oil on canvas. 78 3/4 x 118 1/8 in. Courtesy of the Rubell Family Collection, Miami. Ο εγκέφαλος μπορεί να λειτουργεί για μερικά λεπτά ακόμα και μετά τον λεγόμενο κλινικό θάνατο. Southampton University scientists have found evidence that awareness can continue for at least several minutes after clinical death which was previously thought impossible.

Η νέα μελέτη, η οποία δημοσιεύεται στην επιθεώρηση «Resuscitation», δείχνει ότι ένα μικρό μέρος από τους ασθενείς καρδιακής ανακοπής διατηρούν ένα επίπεδο συνείδησης ακόμα και για αρκετά λεπτά πριν την ανάνηψή τους, παρόλο που επισήμως είναι κλινικά νεκροί σε αυτό το διάστημα. Τα ευρήματα της μελέτης «υποστηρίζουν άλλες πρόσφατες έρευνες, οι οποίες υπεδείκνυαν ότι η συνείδηση μπορεί να παραμένει παρούσα παρόλο που δεν είναι κλινικά ανιχνεύσιμη» γράφουν οι ερευνητές στα συμπεράσματά τους.

«Αυτό, σε συνδυασμό με τις τρομακτικές εμπειρίες [που αναφέρουν κάποιοι επιζήσαντες] ενδέχεται να συμβάλλει στην εμφάνιση μετατραυματικής διαταραχής και άλλων γνωσιακών ελλειμμάτων μετά την καρδιακή ανακοπή» συμπληρώνουν.

Η διεθνής ερευνητική ομάδα πέρασε έξι χρόνια εξετάζοντας 2060 περιστατικά ανακοπής στη Βρετανία, την Αυστρία και τις ΗΠΑ. Μόλις 330 ασθενείς επέζησαν, και από αυτούς το 40% ανέφερε ότι είχαν κάποιου είδους συνείδηση ενώ ήταν κλινικά νεκροί.

Ένας στους πέντε ανέφερε ότι ένιωσε μια αίσθηση γαλήνης, και σχεδόν ένας στους τρεις είπε ότι ο χρόνος είχε επιταχυνθεί ή επιβραδυνθεί. Ορισμένοι ανέφεραν ότι είδαν ένα λαμπρό φως, μια χρυσή λάμψη ή τον ήλιο. Άλλοι θυμήθηκαν το αίσθημα του φόβου καθώς βυθίζονταν στο νερό ή πνίγονταν. Ένας στους δέκα είπε ότι ένιωσε να αποχωρίζεται το σώμα του. Επίσης ένας στους δέκα ανέφερε ότι οι αισθήσεις του είχαν γίνει πιο ευαίσθητες.

Όπως είπε στην Telegraph ο επικεφαλής της μελέτης, ο Σαμ Πάρνια του Πολιτειακού Πανεπιστημίου της Νέας Υόρκης (μέχρι πρότινος εργαζόταν στο Πανεπιστήμιο του Σαουθάμπτον), σε πολλά από περιστατικά που εξετάστηκαν ο ασθενής έδειχνε να θυμάται γεγονότα που συνέβησαν στη διάρκεια της ανάνηψης.

Οι εμπειρίες

It is estimated that as many as 18 percent of people who have been resuscitated after cardiac arrest have reported a near-death experience. Photo: Courtesy StockXchng

Όπως ένας 57χρονος κοινωνικός λειτουργός που διατήρησε τη συνείδησή του για τρία λεπτά μετά την ανακοπή. «Ο ασθενής περιέγραψε όλα όσα συνέβησαν στο δωμάτιο. Το σημαντικότερο όμως είναι ότι άκουσε δύο "μπιπ" από ένα μηχάνημα το οποίο παράγει ένα ήχο ανά τρία λεπτά» αναφέρει ο Δρ Πάρνια.

«Φαινόταν πολύ αξιόπιστος και όλα όσα ανέφερε είχαν συμβεί στην πραγματικότητα» διαβεβαιώνει.

Επισημαίνει ακόμα ότι το φαινόμενο των επιθανάτιων εμπειριών μπορεί να είναι πολύ συχνότερο από ό,τι κατέγραψε η μελέτη, δεδομένου ότι οι περισσότεροι ασθενείς με καρδιακή ανακοπή τελικά πεθαίνουν, ενώ ακόμα και όσοι επιζούν ίσως εμφανίζουν αμνησία λόγω των φαρμάκων ή άλλων παραγόντων. «Υπάρχουν εκτιμήσεις για εκατομμύρια ανθρώπους που είχαν έντονες εμπειρίες σχετικές με το θάνατο, αλλά οι επιστημονικές ενδείξεις ήταν στην καλύτερη περίπτωση ασαφείς» λέει ο Δρ Πάρνια. «Πολλοί υπέθεταν ότι πρόκειται για παραισθήσεις ή παραλήρημα, ωστόσο αυτές οι εμπειρίες δείχνουν να αντιστοιχούν σε πραγματικά γεγονότα» επισημαίνει.

Σχολιάζοντας τη μελέτη, ο αρχισυντάκτης της επιθεώρησης Resuscitation Δρ Τζέρι Νόλαν δήλωσε: «Πρέπει να συγχαρούμε τον Δρ Πάρνια και τους συνεργάτες του για την ολοκλήρωση μιας συναρπαστικής μελέτης που θα ανοίξει το δρόμο για περαιτέρω έρευνες σχετικά με τι συμβαίνει όταν πεθαίνουμε».

Πηγή: [link to www.telegraph.co.uk] 

Η περιέργεια ανοίγει το «παράθυρο» της μνήμης. How curiosity changes the brain to enhance learning

Σύμφωνα με τους επιστήμονες, η περιέργεια ανοίγει ένα «παράθυρο» στη μνήμη διευκολύνοντας την αφομοίωση νέων στοιχείων και ενισχύοντας παράλληλα τη διαδικασία της μάθησης. Curiosity helps learning and memory, scientists say. Anonymous painter, 15th century – Cahiers de Science et Vie no. 114.

Όσο μεγαλύτερη περιέργεια έχει κάποιος γύρω από ένα θέμα, τόσο ευκολότερο είναι για τον ίδιο να αφομοιώσει πληροφορίες που σχετίζονται με αυτό. Τα νέα ευρήματα έρχονται από ερευνητές του Πανεπιστημίου της Καλιφόρνιας στο Ντέιβις και σύμφωνα με αυτά, η περιέργεια ενισχύει την ικανότητα της μάθησης αλλά και τη μνήμη μας.

«Βάσει των αποτελεσμάτων μας φάνηκε ότι η περιέργεια – μια μορφή εγγενούς κίνητρου – επηρεάζει τη μνήμη. Με τη βοήθεια των συγκεκριμένων ευρημάτων θα μπορούσαμε να βρούμε νέους τρόπους για να ενισχύσουμε π.χ. τη διαδικασία της μάθησης μέσα σε μια τάξη ή σε άλλα περιβάλλοντα» εξηγεί ο κύριος συγγραφέας της μελέτης δρ Ματίας Γκρούμπερ.

Η περιέργεια… τόνωσε τη μνήμη

The more curious we are about a topic, the easier it is to learn information about that topic. New research provides insights into what happens in our brains when curiosity is piqued. The findings could help scientists find ways to enhance overall learning and memory in both healthy individuals and those with neurological conditions. “Our findings potentially have far-reaching implications for the public because they reveal insights into how a form of intrinsic motivation – curiosity – affects memory,” said Dr Matthias Gruber, who is the first author of the paper published in the journal Neuron. Credit: © Sergey Nivens / Fotolia

Στο πλαίσιο της μελέτης, οι εθελοντές κλήθηκαν να αξιολογήσουν τα επίπεδα της περιέργειάς τους απαντώντας σε ερωτήσεις γνώσεων και αναγνωρίζοντας πρόσωπα στο πλαίσιο μιας δοκιμασίας μνήμης. Κατά τη διάρκεια του πειράματος οι ερευνητές ήταν σε θέση να παρακολουθούν τις εγκεφαλικές διεργασίες των εθελοντών με τη βοήθεια απεικονιστικών μεθόδων.

Φάνηκε λοιπόν ότι όταν οι εθελοντές εμφάνιζαν αυξημένη περιέργεια ως προς την απάντηση μιας ερώτησης, αφομοίωναν καλύτερα την συγκεκριμένη πληροφορία. Σύμφωνα με τους ειδικούς αρκετά εντυπωσιακό ήταν το «παράθυρο» που άνοιγε κατά τη διέγερση της περιέργειας στη μνήμη. Οι «περίεργοι» εθελοντές φάνηκε πως ήταν σε θέση να αφομοιώνουν ακόμα και άσχετες πληροφορίες που συναντούσαν και για τις οποίες δεν εμφάνιζαν ιδιαίτερο ενδιαφέρον.

«Η περιέργεια ενδεχομένως να βάζει τον εγκέφαλο σε μια κατάσταση η οποία του επιτρέπει να συγκρατεί οποιαδήποτε πληροφορία, και ως δίνη με το σωστό κίνητρο ρουφάει οτιδήποτε είμαστε διατεθειμένοι να μάθουμε, αλλά και οτιδήποτε άλλο υπάρχει γύρω από αυτό» αναφέρει ο δρ Γκρούμπερ.

Ανοίγοντας το «παράθυρο» της αφομοίωσης

Researchers reported increased activity in the hippocampus, as well as increased interactions between the hippocampus and reward circuit. The image is for illustrative purposes only and shows a microscope image of a human hippocampus. Credit: MethoxyRoxy

Τα απεικονιστικά στοιχεία που συνέλεξαν οι ερευνητές έδειξαν ότι κατά τη διέγερση της περιέργειας, η περιοχή του εγκεφάλου που σχετίζεται με την ανταμοιβή εμφάνιζε αυξημένη δραστηριότητα. Το συγκεκριμένο εγκεφαλικό «δίκτυο» βασίζεται στη ντοπαμίνη – νευροδιαβιβαστής του εγκεφάλου, υπεύθυνος για τη μεταφορά μηνυμάτων ανάμεσα στους νευρώνες. Οι ειδικοί εντόπισαν ακόμα, αυξημένη δραστηριότητα στην περιοχή του ιππόκαμπου, η οποία σχετίζεται με τη δημιουργία νέων αναμνήσεων.

«Η περιέργεια, λοιπόν, φάνηκε να ενεργοποιεί το σύστημα ανταμοιβής του εγκεφάλου αλλά και τη συνεργασία ανάμεσα σε αυτό και την περιοχή του ιππόκαμπου, γεγονός το οποίο θέτουν τον εγκέφαλο σε μια κατάσταση που οδηγεί στη μάθηση και στην συγκράτηση πληροφοριών – ακόμα και πληροφοριών που μπορεί να μην θεωρούμε σημαντικές τη συγκεκριμένη στιγμή» λέει ο κύριος ερευνητής της μελέτης δρ Τσαράν Ρανγκανάθ.

Τα ενδιαφέροντα ευρήματα των ερευνητών παρουσιάζονται στο επιστημονικό έντυπο «Neuron».

Ιμπρεσιονισμός στη ζωγραφική και Αστρονομία. The birth of Impressionism calculated to the nearest minute

Claude Monet, Impression, Soleil Levant, 1872. Photo: Musée Marmottan Monet, Paris, © Christian Baraja, Ancienne collection Ernest Hoschedé, Ancienne collection Georges de Bellio

Η στιγμή που άλλαξε για πάντα την τέχνη, και έδωσε όνομα στο καλλιτεχνικό ρεύμα του ιμπρεσιονισμού, καθορίστηκε με ακρίβεια χάρη στα όπλα της επιστήμης.

Ο αστροφυσικός Ντόναλντ Όλσον, καθηγητής στο τμήμα Φυσικής του Πολιτειακού Πανεπιστημίου του Τέξας, υπολόγισε την ακριβή ημέρα και ώρα που ο Κλοντ Μονέ ζωγράφισε το έργο «Impression, Soleil Levant» («Εντύπωση, Ανατολή Ηλίου»). «Αυτός ο πίνακας είναι ένα σύμβολο. Δεν είναι μόνο ένας πίνακας του Μονέ, αλλά το σύμβολο της γέννησης ενός από τα σπουδαιότερα καλλιτεχνικά ρεύματα στον κόσμο» λέει η Μάριαν Μάθιου, υποδιευθύντρια και επικεφαλής των συλλογών του Μουσείου Μαρμοτάν Μονέ του Παρισιού, όπου από τα τέλη Σεπτεμβρίου και για τέσσερις μήνες πραγματοποιείται έκθεση αφιερωμένη στη «βιογραφία» του συγκεκριμένου πίνακα.

Το πρωί της 13ης Noεμβρίου του 1872, στις 7.35 π.μ., ζωγράφισε ο Μονέ τον διάσημο πίνακα, σύμφωνα με τους υπολογισμούς του Όλσον. Όπως αναφέρει ο ίδιος ο Μονέ το 1897: «Είχα κάτι που ζωγράφισα από το παράθυρό μου στη Χάβρη: ο ήλιος μέσα από την πάχνη και στo προσκήνιο ξεχωρίζουν μερικά κατάρτια. Ήθελαν να ξέρουν τον τίτλο για τον κατάλογο [της έκθεσης], [διότι] δεν έπειθε εύκολα για άποψη της Χάβρης. Απάντησα “Χρησιμοποιήστε Εντύπωση”».

Οι κριτικές

«Δεν υπάρχει πια ζωγραφική» ήταν ένα από τα πολλά αρνητικά σχόλια των κριτικών τέχνης που ακούστηκαν το 1874 στην πρώτη έκθεση της ομάδας των καλλιτεχνών, που ονομάστηκαν αργότερα ιμπρεσιονιστές, όπου εκτέθηκε και το έργο Impression, Soleil Levant. Οι κριτικοί της εποχής δεν εκτίμησαν τη ζωγραφική τους, τη θεώρησαν ανολοκλήρωτη και ασαφή, τους κατηγόρησαν ότι δίνουν απλά μία εντύπωση. «Μπορείς να δεις την κατεύθυνση του πινέλου πάνω στη ζωγραφιά, δεν είναι ένας λείος πίνακας» λέει η Μάθιου, εξηγώντας ότι οι συγκεκριμένοι καλλιτέχνες ήταν οι πρώτοι που άρχισαν να δουλεύουν πιο γρήγορα, σε εξωτερικούς χώρους και με μικρότερους καμβάδες. «Στο επίκεντρο του έργου δεν είναι το θέμα, αλλά το φως», προσθέτει. «Ο ιμπρεσιονισμός, ως όρος, από τη γέννησή του, ήταν υποτιμητικός».

Ένα πέπλο μυστηρίου τυλίγει εδώ και χρόνια το συγκεκριμένο έργο του Μονέ, το οποίο έχει αποτελέσει αντικείμενο συχνής αντιπαράθεσης μεταξύ των ιστορικών τέχνης. Ζωγραφίστηκε το 1872 ή το 1873; Ήταν άνοιξη ή φθινόπωρο; Δείχνει το ηλιοβασίλεμα ή την ανατολή;

Πιθανές ημερομηνίες

Portrait photograph of the French impressionist painter Claude Monet by Nadar, 1899.

Συνδυάζοντας στοιχεία σχετικά με τη θέση του Ήλιου, τις διακυμάνσεις της παλίρροιας και τις καιρικές συνθήκες, με ιστορικές φωτογραφίες, χάρτες της Χάβρης και την ακριβή θέση του μπαλκονιού του Μονέ, ο Όλσον κατάφερε να εντοπίσει μία προς μία όλες τις πιθανές ημερομηνίες μεταξύ 1872 και 1873 που θα μπορούσε να απεικονίζει ο πίνακας και με τη μέθοδο της εις άτοπον απαγωγής κατέληξε στη 13η Noεμβρίου του 1872.

Ο ίδιος ο Μονέ δίπλα στην υπογραφή του είχε γράψει «’72», αλλά μαρτυρίες από τα ταξίδια του και η ελάχιστη αλληλογραφία που σώθηκε από εκείνη την περίοδο, έκαναν τον σημαντικό ιστορικό τέχνης Ντάνιελ Βιλντενστάιν να εκτιμήσει ότι το έργο φιλοτεχνήθηκε το 1873. Επίσης, τα θολά χρώματα και οι ασαφείς πινελιές έκαναν δύσκολο να διευκρινιστεί η εποχή του χρόνου που απεικονίζεται. «To έργο μέχρι το 1959 έφερε τον τίτλο “Εντύπωση, Δύση Ηλίου”», λέει η Μάθιου. «Η χρονολόγηση του έργου, η οποία ήταν υπό αμφισβήτηση εδώ και 40 χρόνια, ήταν μία πολύ σημαντική υπόθεση για το Μουσείο μας. Όμως εμείς, σαν ιστορικοί τέχνης, δεν μπορούσαμε να ρωτήσουμε τον ήλιο για αποδείξεις», καταλήγει η ίδια εξηγώντας ότι για τη διαλεύκανση του μυστηρίου τα όπλα της επιστήμης και της αστρονομίας ήταν πολύτιμα.

Στην υπηρεσία της τέχνης

Ο αστροφυσικός Ντόναλντ Όλσον, καθηγητής στο Πολιτειακό Πανεπιστήμιο του Τέξας, μπροστά στον πίνακα του Κλοντ Μονέ, «Impression, Soleil Levant», τον οποίο κατάφερε να χρονολογήσει με ακρίβεια έπειτα από 15ετή επιστημονική και ιστορική έρευνα.

Ο αστροφυσικός Ντόναλντ Όλσον εδώ και χρόνια χρησιμοποιεί τα εργαλεία της αστρονομίας για να λύσει μυστήρια στην τέχνη, την ιστορία και τη λογοτεχνία. To 2011 επιβεβαίωσε την ανάμνηση της συγγραφέως Μαίρης Σέλεϊ ότι το φεγγαρόφωτο διαπερνούσε το παράθυρό της το βράδυ που ξύπνησε από τον εφιάλτη που την ενέπνευσε να γράψει το «Φρανκενστάιν». Το 2010 συνέδεσε την αναφορά «τεράστια παράξενη παρέλαση μετεωριτών» του Αμερικανού ποιητή Ουόλτ Ουίτμαν στην ποιητική συλλογή «Φύλλα Χλόης», με μία σπάνια βροχή μετεωριτών που σημάδεψε τον ορίζοντα το 1860. Το 2004, ο Όλσον βρέθηκε στην Αθήνα για να υπολογίσει την ακριβή ημερομηνία της λήξης της Μάχης του Μαραθώνα στηριζόμενος σε στοιχεία που έδωσε ο Ηρόδοτος σε σχέση με τη φάση της Σελήνης. To 2003, συνέδεσε τον έντονα πορτοκαλί ουρανό στο έργο «Κραυγή» του Νορβηγού ζωγράφου Εντβαρντ Μουνκ με την έκρηξη του ηφαιστείου Κρακατόα.

«Το έργο αυτό με προβληματίζει για περισσότερα από 15 χρόνια» λέει ο Όλσον, ενώ στέκεται μπροστά στον πίνακα του Μονέ στην έκθεση στο Παρίσι και με την ικανοποίηση χαραγμένη στο πρόσωπό του αποκαλύπτει βήμα προς βήμα όλη τη διαδικασία της εξιχνίασης του μυστηρίου και της επιστημονικής του έρευνας.

Το μπαλκόνι από όπου ζωγράφιζε

The Hotel d’Amirauté au Havre where Monet stayed. Photo: Bibliothèque municipale du Havre.

Παρά τους δεκάδες χάρτες, τις πάνω από 400 ιστορικές φωτογραφίες του λιμανιού της Χάβρης, τις ακριβείς μετρήσεις του προσανατολισμού της ανατολής του Ηλίου και των λεπτομερών υπολογισμών της παλίρροιας του λιμανιού, δεν θα ήταν δυνατή η χρονολόγηση του πίνακα μέχρι πριν από λίγους μήνες, όταν ο καθηγητής Όλσον βρήκε αναρτημένα στο Διαδίκτυο δύο στοιχεία που του έλυσαν τα χέρια. «Ήταν σημαντικό για τους υπολογισμούς μας να γνωρίζουμε πού ακριβώς στέκονταν ο Μονέ όταν ζωγράφιζε τον πίνακα» λέει ο ίδιος, δείχνοντας ενθουσιασμένος μία φωτογραφία που αγόρασε πρόσφατα από το γαλλικό ebay και απαθανατίζει την πρόσοψη του ξενοδοχείου όπου διέμενε ο Μονέ κατά τη διάρκεια των ταξιδιών του στη Χάβρη το διάστημα 1872-1873. «Ένα από τα μεγαλύτερα εμπόδια σε αυτή την έρευνα ήταν ότι η πόλη της Χάβρης εξαφανίστηκε από βομβαρδισμό κατά τη διάρκεια του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου. Δεν μπορούσαμε να πάμε και να δούμε με τα μάτια μας τη θέα από το μπαλκόνι», λέει ο Όλσον.

Γνωρίζοντας τη γωνία υπό την οποία ο Μονέ αντίκρισε και ζωγράφιζε την ανατολή, ο Όλσον κατάφερε να προσδιορίσει τη θέση του ανατέλλοντος Ηλίου. Όπως εξηγεί, οι αστρονόμοι χρησιμοποιούν μία συντεταγμένη, το αζιμούθιο, για να προσδιορίσουν την κατεύθυνση της πυξίδας. Σύμφωνα με τις μετρήσεις του, μόνο στα μέσα Νοεμβρίου και στα τέλη Ιανουαρίου ο Ήλιος ανατέλλει στο σημείο του ορίζοντα που απεικονίζεται στον πίνακα. «Ο Μονέ ζωγράφισε τον πίνακα μεταξύ 7.30 π.μ. και 8.30 π.μ.» λέει ο Όλσον που υπολόγισε ότι ο Ήλιος βρίσκεται 2 με 3 μοίρες πάνω από τον ορίζοντα, το οποίο αντιστοιχεί σε 20 -30 λεπτά μετά τη στιγμή της εμφάνισης του Ήλιου.

Η ομίχλη στον καμβά

Monet would have looked across the outer harbour, facing towards the Quai Courbe, to the southeast, as in this postcard.

Εκτός από τη θέση του Ήλιου, ένα ακόμα στοιχείο κρυμμένο μέσα στον πίνακα απέκλεισε αρκετές ημερομηνίες του Νοεμβρίου και του Ιανουαρίου του 1872 και του 1873. Μέσα από την ομίχλη στον καμβά του Μονέ, διαφαίνονται κατάρτια μεγάλων ιστιοφόρων πλοίων να εισέρχονται στο λιμάνι της Χάβρης. Κάτι τέτοιο μπορεί να συμβεί μόνο κατά τη διάρκεια υψηλής παλίρροιας, σε ένα περιθώριο 3-4 ωρών. «Το παλιρροιακό φαινόμενο στο λιμάνι της Χάβρης είναι πολύ έντονο. Δεν έχει καμία σχέση με τη διακύμανση της παλίρροιας που παρατηρείται στην Ελλάδα. Στην ακτή αυτή της Γαλλίας η στάθμη της θάλασσας μπορεί να ανεβαίνει και να κατεβαίνει από 3 έως 6 μέτρα, ενώ σε κάποια σημεία ακόμα και 10 μέτρα.»

«Τα τελευταία στοιχεία που μας επέτρεψαν να λύσουμε το μυστήριο ήταν μετεωρολογικά δεδομένα του 19ου αιώνα για το λιμάνι της Χάβρης που αναρτήθηκαν πρόσφατα στο Διαδίκτυο» λέει ο Όλσον. Ψάχνοντας για ημέρες με συννεφιά και υγρασία, αλλά όχι καταιγίδες, οι αρχικώς 19 πιθανές ημερομηνίες, περιορίστηκαν στις έξι.

«Νόμιζα ότι εκεί θα σταματούσα, με αυτές τις έξι εναλλακτικές. Ένα πρωί όμως, ενώ ακόμα ήμουν ξαπλωμένος στο κρεβάτι μου, διαπίστωσα ότι δεν είχα χρησιμοποιήσει το στοιχείο της διεύθυνσης του ανέμου» λέει ο Όλσον, δείχνοντας τον καπνό από 2-3 φουγάρα στο αριστερό μέρος του πίνακα, τα οποία φανερώνουν ότι ο άνεμος φυσούσε από τα ανατολικά.

 The port of La Havre, late 19th century.

«Αυτό απέκλεισε άλλες τέσσερις ημερομηνίες και έμεινα με δύο εναλλακτικές, μία τον Νοέμβρη του 1872 και μία τον Ιανουάριο του 1873», λέει ο Όλσον, ο οποίος σε αυτό το σημείο της έρευνας άφησε το Μουσείο Μαρμοτάν να έχει τον τελευταίο λόγο. Σεβόμενοι τη χρονολογία που έδωσε ο ίδιος ο Μονέ, όρισαν ως πιο πιθανή ημερομηνία για τη δημιουργία του πίνακα την 13η Noεμβρίου του 1872, στις 7.35 π.μ. «Το να εξετάζω ένα προϊόν τέτοιας υψηλής τέχνης κάνει τη ζωή μου πλουσιότερη. Με κάνει να φαντάζομαι ότι βρίσκομαι σε εκείνο το μπαλκόνι και κοιτώ τη θάλασσα δίπλα στον Μονέ» λέει ο Όλσον.

Πηγές: kathimerini.gr – theartnewspaper.com