Η επιστήμη στην υπηρεσία του ανθρώπου: το αξεπέραστο παράδειγμα της Μαρί Κιουρί. The Madame Curie Complex: The Hidden History of Women in Science

«Τίποτα στη ζωή δεν είναι για να το φοβόμαστε, παρά μόνο για να το καταλάβουμε»- Μαρί Κιουρί. Marie Curie, in Paris in 1925, was awarded a then-unprecedented second Nobel Prize. (AFP / Getty Images)

Γεννημένη το 1867 στην Πολωνία, η Μαρία Σκλοντόβσκα (αργότερα γνωστή ως Μαρί Κιουρί) επρόκειτο να μείνει στην ιστορία ως μία γυναίκα με τεράστιο κύρος στον επιστημονικό κόσμο. Παρά τις αντιξοότητες που συνόδευσαν τόσο τις προσπάθειές της να σπουδάσει όσο και την αναγνώρισή της ως ισότιμο μέλος της επιστημονικής κοινότητας, υπήρξε η πρώτη γυναίκα που βραβεύτηκε με βραβείο Νόμπελ, ο πρώτος άνθρωπος που κέρδισε δύο βραβεία Νόμπελ και ο μοναδικός άνθρωπος που έχει κερδίσει βραβεία Νόμπελ σε δύο διαφορετικά πεδία των φυσικών επιστημών!

Władysław Skłodowski with daughters (from left) Maria, Bronisława, Helena, 1890

Γεννήθηκε και μεγάλωσε στη Βαρσοβία, σε ένα περιβάλλον χωρίς οικονομικές ανέσεις, ενώ στα δέκα της χρόνια έχασε τη μητέρα της. Η οικονομική κατάσταση της οικογένειας δεν επέτρεπε στην Μαρί να λάβει ανώτερη εκπαίδευση και πέραν αυτού, στην Πολωνία η ανώτερη εκπαίδευση δεν παρεχόταν σε γυναίκες. 

Maria Skłodowska (left) with sister Bronisława, ca. 1886

Τόσο η Μαρί όσο και η αδελφή της Μπρόνυα ήθελαν να σπουδάσουν, και έτσι η Μαρί δούλεψε για κάποια χρόνια ως γκουβερνάντα, προκειμένου να κερδίζει χρήματα για να στηρίξει τις σπουδές της αδελφής της στην ιατρική, στην Γαλλία. Παράλληλα, στον χρόνο που της απέμενε, μελετούσε φυσική και χημεία και παρακολουθούσε διαλέξεις στο παράνομο «Ιπτάμενο Πανεπιστήμιο» της Πολωνίας.

Pierre and Marie Curie in the laboratory circa 1904, demonstrating the experimental apparatus used to detect the ionsation of air, and hence the radioactivity, of samples of purified ore which enabled their discovery of radium. Marie is operating the apparatus. With her right hand she is adding/subtracting known weights from a pan hanging from a strip of piezo-electric material which generates a very small elecrical charge (in the region of pico-amps) according to the weight hung on it. This is nulled against the charge accumulated on an ion chamber due to radioactivity. In her left hand she has a stopwatch to measure the rate of change of charge using a quadrant electrometer. When the weight is changed, the time elapsed for the charge to be nulled is measured by the stopwatch. The charge is indicated by a light spot on the scale in front of her projected by the quadrant electrometer, which is off the left of the picture.

Στα 24 χρόνια της ακολούθησε την αδελφή της στο Παρίσι, όπου σπούδασε Φυσική, Χημεία και Μαθηματικά στο πανεπιστήμιο της Σορβόννης και ως τα 27 της είχε ολοκληρώσει δύο μεταπτυχιακά διπλώματα, ένα στη Φυσική και ένα στη Χημεία. Παντρεύτηκε τον επίσης επιστήμονα Πιερ Κιουρί, ο οποίος αποτέλεσε και τον πιο στενό επιστημονικό της συνεργάτη.

Marie and Pierre Curie, in their laboratory, followed what they called an "anti-natural" path, renouncing pleasure for science. (Scala / White Images / Art Resource, NY)

Την εποχή εκείνη, το φάσμα της ηλεκτρομαγνητικής ακτινοβολίας δεν ήταν ακόμη εξ ολοκλήρου γνωστό. Μόλις είχαν ανακαλυφθεί οι ακτίνες Χ από τον Βίλχεμ Ρέντγκεν και είχε ληφθεί η πρώτη ακτινογραφία (1895). Έναν χρόνο αργότερα ο Ανρί Μπεκερέλ ανακάλυψε ότι άλατα ουρανίου (ενώσεις με ουράνιο) εξέπεμπαν, αυθόρμητα, έναν τύπο ακτινοβολίας που διέφερε από τις πρόσφατα ανακαλυφθείσες ακτίνες Χ και μπορούσε να αποτυπωθεί σε φωτογραφική πλάκα. Η Μαρί μελέτησε αυτόν τον νέο τύπο ακτινοβολίας στη διδακτορική της διατριβή ‒ως η πρώτη γυναίκα- διδάκτορας στην Ευρώπη‒ μέσω της μελέτης του χημικού στοιχείου θόριο, που επίσης εξέπεμπε ίδιου τύπου ακτινοβολία. Κατέληξε ότι η ποσότητα της ακτινοβολίας εξαρτιόταν μόνο από την ποσότητα του θορίου ή ουρανίου και όχι από τη χημική μορφή του. Συμπέρανε λοιπόν ότι η ακτινοβολία έπρεπε να προέρχεται από το ίδιο το άτομο και όχι από κάποια χημική αντίδραση μεταξύ ατόμων. Αυτό συνέβαλε αποφασιστικά στην αμφισβήτηση της επικρατούσας, μέχρι τότε, θεωρίας περί αδιαιρετότητας του ατόμου. Το ζεύγος Κιουρί ονόμασε το φαινόμενο της εκπομπής ακτινοβολίας από τα άτομα «ραδιενέργεια» και μελέτησε εκτενώς στοιχεία του περιοδικού πίνακα προκειμένου να εντοπίσει και άλλα ραδιενεργά στοιχεία. Στην πορεία αυτή, το 1898, ανακάλυψαν δύο νέα χημικά στοιχεία, το πολώνιο και το ράδιο, τα οποία ήταν πολύ πιο ραδιενεργά από το ουράνιο.

Marie Curie Nobel Prize portrait, 1903

Το 1903, κέρδισε το Νόμπελ Φυσικής μαζί με τον σύζυγό της και τον Ανρί Μπεκερέλ για την ανακάλυψη της ραδιενέργειας. Τρία χρόνια αργότερα και μετά τον θάνατο του Πιερ Κιουρί, η Μαρί ανακηρύχθηκε καθηγήτρια, αποτελώντας την πρώτη γυναίκα καθηγήτρια στο πανεπιστήμιο της Σορβόννης. Το 1911, τιμήθηκε με το βραβείο Νόμπελ Χημείας για την ανακάλυψη των δύο χημικών στοιχείων (πολώνιου και ράδιου) και για την απομόνωση και περιγραφή των ατομικών ιδιοτήτων του ράδιου.

Η Μαρία Κιουρί σε επιστημονική διάσκεψη στις Βρυξέλλες, το 1911. Επίσης διακρίνεται ο Αϊνστάιν. At First Solvay Conference (1911), Curie (seated, second from right) confers with Henri Poincaré; standing, fourth from right, is Rutherford; second from right, Einstein; far right, Paul Langevin.

Κατά τη διάρκεια των μελετών της, η Κιουρί ανακάλυψε ότι το ράδιο μπορούσε να σκοτώσει φυσιολογικά κύτταρα και συμπέρανε ότι θα μπορούσε να χρησιμοποιηθεί και για να σκοτώσει καρκινικά κύτταρα, ανοίγοντας τον δρόμο για τη χρήση ακτινοβολιών στην αντιμετώπιση του καρκίνου. Η συνειδητοποίηση αυτή δεν την εμπόδισε από το να συνεχίσει, ανιδιοτελώς, να δουλεύει με ραδιενεργά υλικά, παρότι πιθανότατα συνειδητοποιούσε ότι την εξέθεταν σε κίνδυνο. Εκτός αυτού, δεν κατοχύρωσε πατέντα για την παραγωγή του ράδιου, πράγμα που συνεπάγεται ότι δεν αποκόμισε κανένα έσοδο από τη μετέπειτα παραγωγή μεγάλης κλίμακας αυτού από ιατρικές εταιρείες.

Marie Curie in a mobile X-ray vehicle, circa 1915

Στη διάρκεια του πρώτου παγκοσμίου πολέμου σχεδίασε φορητό μηχάνημα ακτίνων Χ και ταξίδευε στο μέτωπο για να βοηθήσει η ίδια τους τραυματίες.

Bust of "Maria Skłodowska-Curie", CERN Museum, Switzerland.

Η Μαρί Κιουρί πέθανε το 1934, σε ηλικία 66 ετών από λευχαιμία, που υποστηρίζεται ‒σχεδόν με βεβαιότητα‒ ότι προκλήθηκε από τη συνεχή επαφή της με ραδιενεργά υλικά. Μάλιστα, όλα τα υπάρχοντα από το σπίτι του ζεύγους Κιουρί φυλάσσονται σε ειδικά δοχεία μολύβδου και εάν κάποιος θέλει να διαβάσει τα χειρόγραφα, πρωτότυπα κείμενα της Κιουρί, πρέπει να λάβει ιδιαίτερες προφυλάξεις, καθώς εκπέμπουν ακόμη ραδιενεργή ακτινοβολία.

Μυρτώ Μπότσιου, Βιολόγος - Κέντρο Επιστήμης και Τεχνολογίας του Ιδρύματος Ευγενίδου

Πηγές: https://www.eef.edu.gr/el/arthra/i-epistimi-stin-ypiresia-tou-anthropou-to-akseperasto-paradeigma-tis-mari-kiouri/ - https://www.smithsonianmag.com/history/madame-curies-passion-74183598/ - https://www.nobelprize.org/prizes/uncategorized/marie-and-pierre-curie-and-the-discovery-of-polonium-and-radium-2 - https://www.biography.com/scientist/marie-curie

Ερευνητές ανακάλυψαν ίχνη «απολιθωμένου DNA» σε κρανίο δεινοσαύρου. Hints of fossil DNA discovered in dinosaur skull

Κυτταρικές δομές, στους χόνδρους του κρανίου δεινοσαύρου ηλικίας άνω των 70 εκατομμυρίων ετών, και μια ουσία που συμπεριφέρεται σαν DNA, εντόπισαν επιστήμονες. In the 1980s, paleontologists found a dinosaur nesting ground with dozens of nestlings in northern Montana and identified them as Hypacrosaurus stebingeri, a species of herbivorous duck-billed dinosaur that lived some 75 million years ago (Cretaceous period). Now, a team of researchers from the United States, Canada, and China has investigated molecular preservation of calcified cartilage in one of the Hypacrosaurus stebingeri nestlings at the extracellular, cellular and intracellular levels. They’ve found chemical markers of DNA, preserved fragments of proteins and chromosomes in the dinosaur chondrocytes (cartilage cells). The findings further support the idea that these original molecules can persist for tens of millions of years. Reconstruction of the nesting ground of Hypacrosaurus stebingeri from the Two Medicine Formation of Montana. Image credit: Michael Rothman / Science China Press.

Για δισεκατομμύρια χρόνια, το DNA έχει υπηρετήσει σαν μόριο πληροφοριών για τα όντα, καθώς εμπεριέχει οδηγίες για το πώς και πότε μπορεί να χτίσει πρωτεΐνες για όλους τους ζωντανούς οργανισμούς.  

Αλλά πόσο μπορεί να επιζήσει η βιολογική πληροφορία;  

Νέα έρευνα δείχνει απολιθώματα δεινοσαύρων, τα οποία έχουν διατηρηθεί και περιέχουν τη μορφή των κυττάρων και των δομών, που μπορεί να έχουν σχηματιστεί από το αρχικό DNA (των δεινοσαύρων). 

Η έρευνα, που δημοσιεύθηκε στο National Science Review, παρουσιάζει στοιχεία από δύο ανήλικα κρανία από τους δεινοσαύρους Hypacrosaurus stebingeri, ένα φυτοφάγο είδος δεινοσαύρου που ζούσε στη σημερινή Μοντάνα πριν από 75 εκατ. χρόνια.

Isolated chondrocytes of Hypacrosaurus stebingeri and their positive response to two DNA assays: (A, B, E) isolated chondrocytes of Hypacrosaurus stebingeri and emu photographed under transmitted light (green arrows); Hypacrosaurus stebingeri chondrocytes were successfully isolated as individual cells (A) and cell doublets (B); Hypacrosaurus stebingeri (C) and emu chondrocytes (F) showing positive response to propidium iodide, a DNA intercalating dye, to a small and circular region that locates intracellularly (white arrows); Hypacrosaurus stebingeri (D) and emu chondrocytes (G) also show a similar binding when exposed to 4′,6′-diamidino-2-phenylindole dihydrochloride, another DNA-specific stain (black arrows) although in both cases, emu cell staining is significantly greater than in the dinosaur cells. Image credit: Bailleul et al, doi: 10.1093/nsr/nwz206.

Μέσα στα μικρά απολιθώματα, οι ερευνητές μπόρεσαν να δουν στοιχεία που έμοιαζαν με κύτταρα, κάποια από τα οποία είχαν παγώσει κατά τη διάρκεια της κατάδυσής τους. Άλλα περιέχουν σκούρα «μπαλάκια», που μοιάζουν με πυρήνες, όμοιους με εκείνους των κυττάρων όπου αποθηκεύεται το DNA.  

Cartilage from one Hypacrosaurus contains two cells frozen mid-division (left) that bear darkened material consistent with nuclei. One cell, viewed at higher magnification (center), contains what appear to be condensed chromosomes. When immersed in propidium iodide, which is used to stain DNA in living cells, small condensend dots within isolated Hypacrosaurus cells fluoresce (right), which suggests the presence of a substance that behaves like DNA. IMAGES BY ALIDA BAILLEUL AND WENXIA ZHENG

«Πρόκειται για ένα υποκυτταρικό επίπεδο συντήρησης που δεν έχει αναφερθεί ποτέ πριν», λέει η Alida Bailleul, μεταδιδακτορικός ερευνητής στο Ινστιτούτο Πανεπιστημιακής Παλαιοντολογίας και Παλαιοανθρωπολογίας της Κίνας και κύριος συγγραφέας της νέας μελέτης.  

Η μέθοδος που ακολούθησαν οι ερευνητές

Researchers found the exceptionally preserved Hypacrosaurus cells within the supraoccipital, a bone that formed part of the back of its skull. As the dinosaur matured, this part of the skull would have turned from cartilage to bone. PHOTOGRAPH BY ALIDA BAILLEUL

Για να ελέγξουν το απολιθωμένο υλικό, οι ερευνητές εφάρμοσαν «λεκέδες» που συνδέονται με το DNA σε ζωντανά κύτταρα σε κομμάτια κρανίου δεινοσαύρων. Αυτοί οι λεκέδες κολλούν σε συγκεκριμένα σημεία μέσα στα απολιθωμένα κύτταρα, κάνοντάς τα να λάμπουν σε φθορίζον κόκκινο και μπλε.  

Οι «λεκέδες» αυτοί είναι συνδεδεμένοι με τα αρχικά μόρια των δεινόσαυρων και δεν αποτελούν εξωτερικό μολυσματικό παράγοντας όπως τα βακτήρια.  

Ενδέχεται όμως η ανακάλυψη αυτή να σημαίνει ότι μπορούν οι επιστήμονες να αποκωδικοποιήσουν το DNA των δεινοσαύρων; Ούτε καν. Οι επιστήμονες δεν επιχείρησαν να αποσπάσουν το DNA από τα απολιθώματα των δεινοσαύρων, έτσι δεν μπορούν να επιβεβαιώσουν αν το υλικό που εντόπισαν είναι αναλλοίωτο DNA ή κάποιο είδος υποπροϊόντος απολιθώματος, γενετικού υλικού.  

Οι επιστήμονες επίσης είναι επιφυλακτικοί και για το αν το DNA βρίσκεται μέσα στα κύτταρα των δεινοσαύρων. Πιθανότατα να είναι απειροελάχιστα κομμάτια από υπολείμματα, αλλοιωμένα από χημικές διαδικασίες, και μπλεγμένα με κάτι που κάποτε ήταν πρωτεΐνη.  

«Δεν αναβιώνουμε το Jurassic Park» δηλώνει η Bailleul. Παρ' όλα αυτά , η έρευνα λειτουργεί σαν μία υπενθύμιση ότι τα απολιθώματα μπορούν να διατηρούν μικροσκοπικές δομές και ίχνη μορίων, που δημιουργούν τα κύτταρα του οργανισμού, από χρωστικές ουσίες μέχρι πρωτεΐνες και ακόμα περισσότερα.  

Μία άλλη πρόσφατη έρευνα μάλιστα, ανακάλυψε βιομόρια σε ένα απολίθωμα της Dickinsonia, ένα πλάσμα που ζούσε πριν από μισό δισεκατομμύριο χρόνια, και τα χρησιμοποίησε για να επιβεβαιώσει ότι ο οργανισμός ήταν ζώο και όχι άλλη μορφή ζωής.

Πηγές: “Evidence of proteins, chromosomes and chemical markers of DNA in exceptionally preserved dinosaur cartilage” DOI: 10.1093/nsr/nwz206 - https://www.nationalgeographic.com/science/2020/03/hints-of-dna-discovered-in-a-dinosaur-fossil/ - https://www.lifo.gr/now/tech_science/272737/ereynites-anakalypsan-ixni-apolithomenoy-dna-se-kranio-deinosayroy

   

   

Κωνσταντίνος Καβάφης, «Ο Δαρείος»

Ο Δαρείος Α΄ καθήμενος επί θρόνου, κρατεί σκήπτρο και σπάθη. Από το ελληνικό "βάζο του Δαρείου", Αρχαιολ. Μουσείο Νάπολης.

Ο ποιητής Φερνάζης το σπουδαίον μέρος

του επικού ποιήματός του κάμνει.

Το πώς την βασιλεία των Περσών

παρέλαβε ο Δαρείος Υστάσπου. (Aπό αυτόν

κατάγεται ο ένδοξός μας βασιλεύς

ο Μιθριδάτης, Διόνυσος κ’ Ευπάτωρ). Aλλ’ εδώ

χρειάζεται φιλοσοφία· πρέπει ν’ αναλύσει

τα αισθήματα που θα είχεν ο Δαρείος:

ίσως υπεροψίαν και μέθην· όχι όμως — μάλλον

σαν κατανόησι της ματαιότητος των μεγαλείων.

Βαθέως σκέπτεται το πράγμα ο ποιητής.

Aλλά τον διακόπτει ο υπηρέτης του που μπαίνει

τρέχοντας, και την βαρυσήμαντην είδησι αγγέλλει.

Άρχισε ο πόλεμος με τους Pωμαίους.

Το πλείστον του στρατού μας πέρασε τα σύνορα.

Ο ποιητής μένει ενεός. Τι συμφορά!

Πού τώρα ο ένδοξός μας βασιλεύς,

ο Μιθριδάτης, Διόνυσος κ’ Ευπάτωρ,

μ’ ελληνικά ποιήματα ν’ ασχοληθεί.

Μέσα σε πόλεμο — φαντάσου, ελληνικά ποιήματα.

Aδημονεί ο Φερνάζης. Aτυχία!

Εκεί που το είχε θετικό με τον «Δαρείο»

ν’ αναδειχθεί, και τους επικριτάς του,

τους φθονερούς, τελειωτικά ν’ αποστομώσει.

Τι αναβολή, τι αναβολή στα σχέδιά του.

Και νάταν μόνο αναβολή, πάλι καλά.

Aλλά να δούμε αν έχουμε κι ασφάλεια

στην Aμισό. Δεν είναι πολιτεία εκτάκτως οχυρή.

Είναι φρικτότατοι εχθροί οι Pωμαίοι.

Μπορούμε να τα βγάλουμε μ’ αυτούς,

οι Καππαδόκες; Γένεται ποτέ;

Είναι να μετρηθούμε τώρα με τες λεγεώνες;

Θεοί μεγάλοι, της Aσίας προστάται, βοηθήστε μας.—

Όμως μες σ’ όλη του την ταραχή και το κακό,

επίμονα κ’ η ποιητική ιδέα πάει κι έρχεται —

το πιθανότερο είναι, βέβαια, υπεροψίαν και μέθην·

υπεροψίαν και μέθην θα είχεν ο Δαρείος.

Επιμέλεια Γ. Π. Σαββίδη. Τα Ποιήματα, Τ. Β’ 1919 - 1933, Ίκαρος 1963

Σχόλια

Η σκηνή και ο Φερνάζης (περσικό όνομα) πιθανότατα φανταστικά, τοποθετούνται μάλλον στο 74 π.Χ. Ο Δαρείος Υστάσπου ήταν, μετά τον Κύρο, ο μεγαλύτερος Αχαιμενίδης βασιλιάς της Περσίας (521-486)· σε μας είναι πιο γνωστός από την ήττα του εκστρατευτικού σώματος στον Μαραθώνα· οι συνθήκες υπό τις οποίες ανέβηκε στο θρόνο είναι σκοτεινές και ύποπτες. Ο ημιελληνισμένος βασιλιάς του Πόντου (ή βόρειας Καππαδοκίας) Μιθριδάτης ΣΤ' ο Μέγας (120-63 π.Χ.) υπήρξε ο πιο επίφοβος ανταγωνιστής της Ρώμης στην Ανατολή· νικήθηκε οριστικά από τον Πομπήιο το 66 π.Χ. (Βλ. Κ.Π. Καβάφη, Ποιήματα, Ίκαρος, φιλολογική επιμέλεια Γ.Π. Σαββίδη, τόμ. Β' σ. 100).

«Ο ποιητής Φερνάζης είναι φανταστικό πρόσωπο, αλλά το ιστορικό-πολιτικό πλαίσιο είναι αυθεντικό. Κλειδί του ποιήματος είναι το γεγονός ότι ο Δαρείος είχε σφετεριστεί τον θρόνο ύστερα από αιματηρές δολοπλοκίες, και ότι ο Μιθριδάτης έγινε απόλυτος μονάρχης αφού σκότωσε τον συμβασιλέα αδελφό του· τόσο ο ένας όσο και ο άλλος έπεσαν θύματα της υβριστικής τους φιλοδοξίας» (Βλ. Γ.Π. Σαββίδης, Μικρά καβαφικά, Α', Ερμής 1996 σ. 293).

Αμισός· ελληνική πόλη-κλειδί του Πόντου· έπεσε στα χέρια των Ρωμαίων το 71 π.Χ.

«Τι χρειάζεται ο πολιτισμός σε ένα κόσμο βίας; Βίας έξω από τα σύνορά μας; Η Τουρκία έχει ήδη εισβάλει στην Συρία και –υποτίθεται δι’ αντιπροσώπων τζιχαντιστών– στην Λιβύη, ενώ σπρώχνει τα κύματα των απελπισμένων να καταργήσουν τα σύνορά μας στα νησιά και στον Έβρο. Με την ΕΕ να συσκέπτεται προσχηματικά, να εξαντλεί την ευαισθησία της σε ευχολόγια και ελεημοσύνες και να βλέπει τις τουρκικές εισβολές σε εδάφη άλλων χωρών ως ευκαιρία για μπίζνες.

Βία, υπολογίσιμη επίσης, διαφορετικής μορφής και μέσα στα σύνορά μας. Στα νησιά, όπου κάτοικοι, μετανάστες, κράτος σε όλες του τις βαθμίδες, από την κυβέρνηση ως την αυτοδιοίκηση και τα ΜΑΤ, παραπαίουν ανάμεσα σε προσπάθειες να λύσουν προβλήματα που γίνονται όλο και οξύτερα και σε μια αντιπαράθεση που κάθε τόσο παίρνει επικίνδυνες διαστάσεις. Και στα ελληνικά σχολειά, στην Μέση αλλά και στην Ανώτατη Παιδεία, το μπούλιγκ έρχεται να καλύψει το κενό μιας ανερμάτιστης εκπαίδευσης, που όλο και πιο δύσκολα μπορεί να προσφέρει ήθος και γνώση.

Και ο πολιτισμός, η κουλτούρα όπως συχνά ονομάζεται μάλλον υποτιμητικά, τι άλλο ρόλο μπορεί να παίζει, εκτός από το να ικανοποιεί την ανάγκη προσωπικής έκφρασης των πραγματικών και την εγωπάθεια των υποτιθέμενων δημιουργών; Τρέφει –με όχι πάντα αυθεντικά προϊόντα– την κοινωνία του θεάματος, όπως αυτή έχει καταλήξει μετά την επέλαση της παγκοσμιοποίησης και των υποπροϊόντων των μεταμοντέρνου;

Ο Καβάφης μιλά για τον Φερνάζη

Jean-Baptiste Greuze, Le Guitariste napolitain dit Un Oiseleur qui, au retour de la chasse, accorde sa guitar, 1757

Ο νους πηγαίνει σε ένα καβαφικό ήρωα: Το ποίημα "Ο Δαρείος" γράφτηκε από τον Κωνσταντίνο Καβάφη στα 1920, ενώ διαρκούσε η Μικρασιατική Εκστρατεία. Μιλά για τον Φερνάζη, έναν Ασιάτη ποιητή που, ενώ οι Ρωμαίοι επιτίθενται εναντίον της πατρίδας του, της Καππαδοκίας, αυτός κάθεται «μέσα στην ταραχή και το κακό» και γράφει ελληνικά ποιήματα.

Το θυμήθηκε στα χρόνια της χούντας ο Δημήτρης Μαρωνίτης στα "Δεκαοκτώ κείμενα" για να ψέξει τους διανοούμενους που ασχολούνταν με την κουλτούρα, αντί να κάνουν αντίσταση. Και αξίζει να το ξαναθυμηθούμε στην σημερινή συγκυρία για να αναρωτηθούμε: Ποιος πολιτισμός μπορεί να απαντήσει σε αυτό που ο Πλάτωνας αποκαλούσε «βαναυσίαν και λήθην» ή αλλιώς, πώς να μιλήσεις για πολιτισμό όταν η βία τον κάνει να δείχνει περιττός;»

Ανδρεάδης Γιάγκος

Πηγή: https://slpress.gr/politismos/apo-ton-poiiti-fernazi-ston-erntogan/

Ερευνητές ανακάλυψαν εξωγήινη πρωτεΐνη σε μετεωρίτη. First known extraterrestrial protein possibly spotted in meteorite

Για πρώτη φορά ερευνητές ανακάλυψαν μια “εξωγήινη” πρωτεΐνη σε μετεωρίτη που είχε πέσει στην Αλγερία το 1990. A research team claimed to have found the first known extraterrestrial protein, spotting it in a space rock that fell to Earth 30 years ago. A meteor streaks across the sky. In a new study, researchers report finding a novel protein in the meteorite Acfer 086, which landed in Algeria in 1990. (Image: © NASA)

Η αναζήτηση ζωής στο Διάστημα έχει συνδεθεί κυρίως με την ύπαρξη νερού και οξυγόνου σε άλλους πλανήτες, αλλά αυτή τη φορά οι επιστήμονες δεν χρειάστηκε να ψάξουν πολύ μακριά για να βρουν μια νέα ένδειξη. Για την ακρίβεια, οι ερευνητές των Harvard, PLEX Corporation και Bruker Scientific αναφέρουν πως ανακάλυψαν για πρώτη φορά μια “εξωγήινη” πρωτεΐνη σε μετεωρίτη (Acfer 086) που είχε πέσει στην Αλγερία το 1990.

Model of the 2320 hemolithin molecule after MMFF energy minimization. Top: in space-filling mode; Center: ball and stick; Bottom: enlarged view of iron, oxygen and lithium termination. White = H; orange = Li; grey = C; blue = N; red = O and green = Fe. Hydrogen bonds are shown by dotted lines. Credit: arXiv:2002.11688 [astro-ph.EP]

Η πρωτεΐνη βαφτίστηκε αιμολιθίνη και η δομή της είναι σχετικά μικρή με κυρίαρχο το αμινοξύ γλυκίνη, ενώ στις άκρες της υπάρχουν άτομα σιδήρου, οξυγόνου και λιθίου. Ο όρος “εξωγήινη” δόθηκε για το γεγονός ότι η συγκεκριμένη πρωτεϊνική δομή δεν έχει καταγραφεί ποτέ στη Γη στο παρελθόν.

Οι ερευνητές θεωρούν ότι η αιμολιθίνη είναι ακόμη μία απόδειξη της θεωρίας που θέλει τα θεμελιώδη στοιχεία της ζωής να προέρχονται από το Διάστημα και να φτάνουν στη Γη (πιθανότατα και σε άλλους πλανήτες) μέσω των μετεωριτών που καταπέφτουν σε αυτούς. Στο παρελθόν έχουν παρατηρηθεί πρόδρομοι αμινοξέων, σάκχαρα, οργανικά υλικά και μόρια συγκεκριμένου σχήματος σε μετεωρίτες, αλλά μεμονωμένα. Είναι η πρώτη φορά που καταγράφεται μια πιο πολύπλοκη δομή, όπως αυτή μιας πρωτεΐνης.

Παρά το γεγονός ότι δεν έχουν ξεκαθαρίσει πως μπορεί να δημιουργήθηκε η αιμολιθίνη στο Διάστημα, οι ερευνητές πιστεύουν ότι αυτό συνέβη στην επιφάνεια κόκκων σκόνης. Σημειώνουν, επίσης, ότι η παρουσία της αιμολιθίνης δεν είναι ένδειξη εξωγήινης ζωής, αλλά θα μπορούσε να τους δώσει ένα στοιχείο για το πως ξεκίνησε η ζωή στη Γη (και ίσως σε άλλους πλανήτες).

Τα άτομα που υπάρχουν στις άκρες της πρωτεϊνικής δομής σχηματίζουν ένα είδος οξειδίου του σιδήρου που είναι γνωστό ότι απορροφά φωτόνια και διαχωρίζει το νερό σε υδρογόνο και οξυγόνο. Γι’ αυτόν τον λόγο, οι ερευνητές το θεωρούν ως καλό υποψήφιο για μια πρωτογενή πηγή ενέργειας σε χημικό και βιοχημικό επίπεδο.

Πηγές: Hemolithin: a Meteoritic Protein containing Iron and Lithium, arXiv:2002.11688 [astro-ph.EP] arxiv.org/abs/2002.11688 - https://www.space.com/possible-extraterrestrial-protein-meteorite.html - https://www.techgear.gr/ereynites-anakalypsan-tin-proti-exogiini-proteini-se-meteoriti-26563

Πώς είναι να είσαι ρομπότ; What's it like to be a robot?

Θα λειτουργούν οι μηχανές με τεχνητή νοημοσύνη ως πρόσωπα με συνείδηση; Απαντήσεις για τα δικαιώματα και τις ευθύνες των μηχανών με τεχνητή νοημοσύνη ως πρόσωπα με συνείδηση δίνει ο καθηγητής Γνωσιολογίας και Ηθικής Φιλοσοφίας, Στέλιος Βιρβιδάκης. Androids in the 2004 film I, Robot. Photograph: Allstar/20TH CENTURY FOX

Στην υποβλητική ταινία «2001-Οδύσσεια του Διαστήματος» του Στάνλεϊ Κιούμπρικ, ο υπολογιστής HAL 9000 εκλιπαρεί τον άνθρωπο Ντέιβ να μην τον αποσυνδέσει: «Φοβάμαι Ντέιβ. Μην το κάνεις».

Στην τηλεοπτική σειρά Star Trek: The Next Generation, ο κυβερνοεπιστήμονας Μπρους Μάντοξ ζητά να διαλύσει το ανθρωποειδές Data στα επιμέρους μέρη του, προκειμένου να αντιληφθεί πώς λειτουργεί. Όμως, η Τεχνητή Νοημοσύνη στον ποζιτρονικό εγκέφαλο του Data αντιδρά. Το ανθρωποειδές φοβάται ότι το πείραμα μπορεί να σημάνει την καταστροφή του και η υπόθεση καταλήγει στo Δικαστήριο του Starfleet, όπου εξετάζεται το δικαίωμα της Τεχνητής Νοημοσύνης να διαχειρίζεται τον «εαυτό» της.

Ήδη από το 1968, όταν γυρίστηκε η ταινία του Κιούμπρικ, το ερώτημα απασχολεί επιστήμονες πληροφορικής, νομικούς και φιλοσόφους: θα λειτουργούν κάποτε οι μηχανές ως «πρόσωπα» με ανθρώπινα χαρακτηριστικά; Κι αν ναι, ποιο πρέπει να είναι το ηθικό τους status και τα δικαιώματά τους και ποια η ηθική τους ευθύνη;

«Η ίδια η κατανόηση της έννοιας του προσώπου είναι ένα τεράστιο ζήτημα είτε μιλάμε για μηχανές είτε όχι» σημειώνει μιλώντας στο ΑΠΕ – ΜΠΕ ο καθηγητής Γνωσιολογίας και Ηθικής Φιλοσοφίας του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών (Τμήμα Ιστορίας και Φιλοσοφίας της Επιστήμης) Στέλιος Βιρβιδάκης και συνεχίζει:

«Για παράδειγμα, τους φιλοσόφους απασχολεί το αν θα θεωρήσουμε πρόσωπο ένα δυνάμει πρόσωπο, όπως ένα ανεπτυγμένο ανθρώπινο έμβρυο. Όταν λέμε ότι κάποιος είναι πρόσωπο, του αναγνωρίζουμε ηθικό δικαίωμα στον αυτοπροσδιορισμό και αυτό προϋποθέτει συνείδηση και αυτοσυνειδησία, αίσθηση εαυτού, ενός εαυτού που διαθέτει ορθολογικότητα, μπορεί να θέτει σκοπούς και να προσπαθεί να τους εκπληρώνει».

Mindar is the new android priest at Kodaiji temple in Kyoto, Japan. NurPhoto via Getty Images

Πώς όμως μπορεί να κρίνει κάποιος αν μια μηχανή θα έχει κάποτε αυτό που λέμε υποκειμενική αίσθηση, δηλαδή την αίσθηση τού να νιώθεις ότι είσαι «αυτός», «αυτό το ον»;

«Αυτό θα μπορούσαμε να το καταλάβουμε μόνο αν μπαίναμε μέσα στο ρομπότ. Και βέβαια το ίδιο ερώτημα έχει τεθεί και για τα ζώα από έναν από τους πλέον καταξιωμένους σύγχρονους αμερικανούς φιλοσόφους, τον Τόμας Νέιγκελ, στο δοκίμιό του Πώς είναι να είσαι νυχτερίδα; ο οποίος υποστηρίζει ότι η υποκειμενική σκοπιά της συνείδησης δεν μπορεί να εξηγηθεί πλήρως από οποιαδήποτε επιστήμη επιχειρήσει να τη συλλάβει από έξω. Το ζήτημα είναι λοιπόν αν θα μπορούσαμε να πούμε ότι οι μηχανές θα αποκτήσουν κάποτε πραγματική αίσθηση του εγώ τους. Η αίσθηση αυτή πηγαίνει πέρα από τη νοητική ικανότητα, τη νοημοσύνη που ήδη επιτρέπει στις μηχανές να επιλύουν προβλήματα πολύ ταχύτερα από τον άνθρωπο και φαίνεται να συνίσταται σε δύο κυρίως πράγματα: Πρώτον, στην αυτεπίγνωση, στην ικανότητα να διαμορφώνει ένα ον σύλληψη του εαυτού του και να αναφέρεται σε αυτήν με εκφράσεις όπως εγώ πιστεύω ότι…, εγώ επιτελώ. Δεύτερον, στο υποκειμενικό αίσθημα συνειδητότητας: κάπως είμαι, κάπως νιώθω. Για να θεωρηθούν οι μηχανές πρόσωπα από οντολογική σκοπιά πρέπει να διαθέτουν κατ’ αρχήν αυτά τα χαρακτηριστικά» εξηγεί.

Ο λειτουργισμός και το νοητικό πείραμα του Κινέζικου Δωματίου

Can a computer really understand a new language? Marcus Du Sautoy tries to find out using the Chinese Room Experiment. Taken from The Hunt for AI.

Κατά τον κ. Βιρβιδάκη, η φιλοσοφική θεωρία του νου, που μας επιτρέπει να πάμε ευκολότερα στην παραδοχή ότι οι μηχανές ενδέχεται κάποτε να αποκτήσουν συνείδηση και άρα, κατ΄επέκταση, να θεωρηθούν πρόσωπα και να έχουν ηθικό status και δικαιώματα, είναι ο λειτουργισμός.

Philosopher John Searle goes through the "Chinese room argument" to prove that no matter how powerful computers are, they aren't minds. Professor Searle explains that while the computer can very rapidly manipulate formal, syntactical objects (such as words), the mind understands the meanings behind those objects. Professor Searle adds that this distinction in no way minimizes the power and value of computers. It simply proves that a computer cannot be thought of as a mind.

«Βάσει του λειτουργισμού οι συνειδητές νοητικές διαδικασίες δεν είναι τίποτα περισσότερο από ένα σύνολο λειτουργιών επεξεργασίας εισερχόμενων δεδομένων (input), που οδηγούν στην εκδήλωση κάποιων αντιδράσεων, στη γλώσσα της πληροφορικής "εξερχομένων στοιχείων" (output). Κατά τον λειτουργισμό, η συνειδητότητα στον άνθρωπο, αλλά και σε άλλα νοήμονα όντα, δεν είναι τίποτα περισσότερο από χειρισμός συμβόλων, κατά την αλληλεπίδραση με το περιβάλλον τους, και άρα οι μηχανές μπορούν να αποκτήσουν συνειδητότητα, γιατί κι αυτές σύμβολα χειρίζονται» σημειώνει, υπενθυμίζοντας ωστόσο ότι όσοι δεν αποδέχονται αυτή την προοπτική ως πιθανή, επικαλούνται το νοητικό πείραμα του «Κινέζικου Δωματίου» του Αμερικανού φιλοσόφου John Searle. 

Αν όμως κάποια στιγμή οι μηχανές θεωρηθούν πρόσωπα, τότε δε θα πρέπει πέρα από δικαιώματα να τους αποδίδεται και ηθική ευθύνη για τις πράξεις τους;

Would a robot kill a human being? Many people ask themselves this question. Sophia is one of the most famous AI worldwide. We have her as a guest and ask her the trolley problem. How will the AI answer this moral question? How would you solve the trolley problem?

«Για να απαντηθεί το ερώτημα περί ηθικής ευθύνης, πρέπει να δούμε όχι απλώς πώς είναι οι μηχανές από μόνες τους, αλλά και τον τρόπο με τον οποίο θα ενταχθούν στην ανθρώπινη ζωή. Θα έχουν σχέση υπηρετική ή ισότιμη; Τι είδους δραστηριότητες και ευθύνες θα τους αποδώσουμε; Ο καταλογισμός της ηθικής ευθύνης λοιπόν, έχει να κάνει με τον ρόλο που θα τους αναθέσουμε: θα είναι υπηρετικός, συμμετοχικός, συντροφικός; Η ευθύνη συνδέεται πολύ ως έννοια και με την ελευθερία. Αν οι μηχανές έχουν έστω και λίγη ελευθερία κάποιας μορφής, τότε πρέπει να τους αποδίδεται ευθύνη. Εδώ μπαίνει στη μέση και το δίκαιο. Οι μηχανές, από τη στιγμή που θα ενταχθούν ουσιαστικά στη ζωή μας και τους θεσμούς μας, από τη στιγμή που θα αναλάβουν ρόλους κοινωνικούς (γκουβερνάντα, χειρουργός), ακόμη και αν δεν έχουν πλήρη ελευθερία, θα πρέπει να έχουν ηθική ευθύνη. Και βέβαια, εδώ μπαίνουν στη συζήτηση και οι δύσκολες αποφάσεις: όταν η μηχανή σε μια πολεμική σύγκρουση ή κατά την προσπάθεια εξουδετέρωσης επικίνδυνων τρομοκρατών χρειαστεί να ρίξει έναν πύραυλο με παράπλευρες απώλειες, θα μετρήσει απλά κεφάλια που θα χαθούν και κεφάλια που θα σωθούν, έτσι ώστε να προκύψει μεγιστοποίηση της ωφέλειας, χωρίς να υπολογίσει τους αριθμούς ως ανθρώπους με εγγενή αξία και με πλήρη δικαιώματα; Θα κάνει δηλαδή ένα ψυχρό ωφελιμιστικό calculus ή θα είναι μια καντιανή μηχανή με δεοντοκρατική ηθική; Και τελικά η ευθύνη θα μετατεθεί στον προγραμματιστή της ή μήπως θα μετακινηθεί από τον προγραμματιστή στη μηχανή;»

«Μηχανές σαν κι εμένα» και η απώλεια της αίσθησης μοναδικότητας του ανθρώπου

Τι νόημα έχουν άραγε αυτά τα ερωτήματα σήμερα; Κι αν το σενάριο περί εξίσωσης μηχανής – ανθρώπου επαληθευτεί, πώς μπορεί να βοηθήσει η φιλοσοφία τον άνθρωπο να διαχειριστεί την απώλεια της μοναδικότητάς του ως του ευφυέστερου όντος στον πλανήτη;

Aaron Mininger, a graduate student in the University of Michigan Computer Science and Engineering Department, teaches a robot a task using natural language to convey instructions. Photo Credit: University of Michigan/John Laird

«Η φιλοσοφία ως επιστήμη άλλοτε αντιμετωπίζεται με υποτίμηση κι άλλοτε με υπερτίμηση. Στην πραγματικότητα δεν είναι ούτε άχρηστη, ούτε παντοδύναμη. Είναι πολύ χρήσιμη, υπό την έννοια ότι επιβάλλει αναστοχαστική εγρήγορση πριν από την πράξη. Η φιλοσοφία διδάσκει εγρήγορση και περίσκεψη και για αυτό μπορεί να βοηθήσει, π.χ., τον νομικό, να θεσπίσει ορθότερους κανόνες για την ένταξη της μηχανής στη ζωή μας. Άλλωστε, η φιλοσοφία ανέκαθεν ασχολείτο με ζητήματα οριακά, για τα οποία δεν έχουμε πλήρη κατανόηση, ακόμη και ικανοποιητικούς ορισμούς των εμπλεκόμενων εννοιών και δεν μπορούμε ακόμα να βρούμε τελικές απαντήσεις. Μπορούμε να αποκλείσουμε ότι με την εξέλιξή τους, οι μηχανές θα αποκτήσουν κάποτε γνωρίσματα που θα τις κάνουν παρόμοιες με τους ανθρώπους;

Discomforting directions … Ian McEwan. Photograph: Andrew Francis Wallace/Toronto Star via Getty Images

Στο βιβλίο Μηχανές σαν κι εμένα του  Ίαν Μακ Γιούαν, η μηχανή ξεκινά έχοντας μια υπηρετική θέση και σιγά-σιγά, λόγω των δυνατοτήτων της -νοημοσύνη και ικανότητα να αισθανθεί πράγματα- μετατρέπεται σε σύμβουλο και σύντροφο, φαίνεται να εξομοιώνεται με τον κύριό της. Η εξίσωση ανθρώπου και μηχανής, αν και δύσκολο να συμβεί, δεν μπορεί να αποκλειστεί. Και αν συμβεί, ίσως θα δυσκολευόμαστε πια στην αυτοκατανόησή μας ως ανθρώπων, ενδέχεται να προκύψει μια μεταβολή, μια αλλοίωση στη σχέση του ανθρώπου με τους άλλους και με τον ίδιο του τον εαυτό» σημειώνει.

Μαθητευόμενοι μάγοι, Λουδίτες ή οπαδοί της σύνεσης;

We already live among robots: tools and machines like dishwashers and thermostats so integrated into our lives that we'd never think to call them that. What will a future with even more robots look like? Social scientist Leila Takayama shares some unique challenges of designing for human-robot interactions -- and how experimenting with robotic futures actually leads us to a better understanding of ourselves.

Προσθέτει ότι όλα εξαρτώνται από τον ποιο ρόλο θα δώσουμε στις μηχανές. «Θα μπορούσαν, π.χ., να είναι σε εξάρτηση, αλλά όχι σε πλήρη ισοτιμία με τον δημιουργό τους και το δίκαιο θα μπορούσε να ενσωματώσει κανόνες για να μη μας βλάψουν. Η δική που άποψη είναι επιφυλακτική, αλλά όχι κινδυνολογική. Κάποια στιγμή στο μακρινό μέλλον, ναι, μπορεί αυτό να συμβεί. Αυτό που χρειάζεται για να γίνει ομαλή μετάβαση σε αυτό τον θαυμαστό νέο κόσμο είναι να μη βιαστούμε, να επιδιώξουμε να ενταχθούν οι μηχανές συνετά και προοδευτικά στη ζωή μας, να ενταχθούν με πολλή προσοχή οι απαραίτητοι κανόνες για την αντιμετώπισή τους στο νομικό πλαίσιο, κι αυτό είναι θέμα πολιτικό και δικαιακό. Αν η ταχύτητα ανάπτυξης της τεχνολογίας είναι τέτοια που δεν μπορούμε να την ελέγξουμε και να κάνουμε την αλλαγή σταδιακά, τότε είμαστε απλά μαθητευόμενοι μάγοι. Αν όλο αυτό όμως γίνει προοδευτικά, τότε το σοκ μπορεί να είναι διαχειρίσιμο και η μετάβαση δεν θα γίνει με τρόπο που θα φέρει την καταστροφή. Δεν πρέπει να αντιμετωπίζουμε αυτά τα πράγματα με τεχνοφοβία, σαν Λουδίτες» καταλήγει ο κ.Βιρβιδάκης.

Πηγές: https://builtin.com/artificial-intelligence/artificial-intelligence-future - https://www.theguardian.com/books/2019/apr/11/machines-like-me-by-ian-mcewan-review - https://www.lifo.gr/now/tech_science/271942/tha-leitoyrgoyn-oi-mixanes-me-texniti-noimosyni-os-prosopa-me-syneidisi