Νίκος Καζαντζάκης, Αναφορά στον Γκρέκο: Η επιστροφή του Ασώτου

Ρέμπραντ, Η επιστροφή του ασώτου, π. 1668-9. Ελαιογραφία σε καμβά, 262× 205 εκατοστά, Ερμιτάζ, Αγία Πετρούπολη.

«ΕΝΑΣ ΑΝΘΡΩΠΟΣ, ΟΤΑΝ, ΥΣΤΕΡΑ ΑΠΟ ΠΟΛΛΑ ΧΡΟΝΙΑ αγώνα και περιπλάνηση στην ξενιτιά, γυρίσει στην πατρίδα κι ακουμπήσει στις πατρικές πέτρες και σβαρνίσει γύρα του με τη ματιά, τα γνώριμα πυκνοκατοικημένα από ντόπια πνέματα και παιδικές θύμησες και νεανικές λαχτάρες τοπία, τον κόβει ξαφνικά κρύος ιδρώτας.

Παμπέο Τζιρόλαμο Μπατόνι, Επιστροφή του Ασώτου Υιού, 1773. Ελαιογραφία σε καμβά, 138x100,5 εκατοστά, Μουσείο Ιστορίας της Τέχνης, Βιέννη.

Η επιστροφή στο πατρικό χώμα ταράζει την καρδιά μας· σαν να γυρίζουμε από ανομολόγητες περιπέτειες σε ξένους απαγορεμένους τόπους, και ξάφνου πέρα στην ξενιτιά νιώθουμε βάρος στην καρδιά, τι γυρεύουμε εδώ με τους χοίρους και τρώμε βελάνια, κοιτάζουμε πίσω απ' όπου φύγαμε κι αναστενάζουμε, θυμούμαστε τη ζεστασιά, την καλοπέραση, τη γαλήνη, κι επιστρέφουμε, σαν τον άσωτο υιό, στο μητρικό κόρφο. Σε μένα πάντα η επιστροφή αυτή μου 'δινε μια κρυφή ανατριχίλα, πρόγεψη σαν να 'ταν θανάτου, θαρρείς και γύριζα ύστερα από τα κονταροχτυπήματα και τις ασωτείες της ζωής στο μακροπόθητο πατρικό χώμα. Θαρρείς κι υπόγειες σκοτεινές δυνάμες, που δεν μπορείς να τους ξεφύγεις, σου μπιστεύτηκαν να εκτελέσεις ορισμένη παραγγελιά και τώρα που γυρίζεις, αυστηρή φωνή ανεβαίνει από το μεγάλο σπλάχνο της γης σου και σε ρωτάει: «Έκαμες αυτό που σου μπιστεύτηκα; Δώσε λογαριασμό!»

Άσφαλτα κατέχει η χωματένια αυτή μήτρα την αξία του κάθε παιδιού της· κι όσο ανώτερη η ψυχή που έπλασε, τόσο και δυσκολότερη της αναθέτει εντολή: να σώσει τον εαυτό του ή τη ράτσα του ή τον κόσμο· από την πρώτη, τη δεύτερη, την τρίτη εντολή που σου αναθέτει διαβαθμίζεται η ψυχή σου.

Τζιοβάννι Φρανσέσκο Μπαρμπιέρι, Επιστροφή του Ασώτου Υιού, 1619. Ελαιογραφία σε καμβά, 107 x 143.5 εκατοστά, Μουσείο Ιστορίας της Τέχνης, Βιέννη.

Είναι φυσικό τον ανήφορο τούτο, που έχει χρέος να πάρει η ψυχή, να τον ξεκρίνει. Κάθε άνθρωπος χαραγμένο βαθύτερα. Απάνω στα χώματα όπου γεννήθηκε. Τα χώματα αυτά που σ' έπλασαν βρίσκουνται σε μυστική επαφή και συνεννόηση με την ψυχή σου· όπως οι ρίζες ξαποστέλνουν στο δέντρο την κρυφή προσταγή ν' ανθίσει και να καρπίσει, για να δικαιωθούν οι ρίζες και να φτάσουν στο τέρμα της πορείας τους, όμοια τα πατρικά χώματα αναθέτουν δύσκολες εντολές στις ψυχές που γέννησαν θαρρείς χώματα και ψυχή πως είναι από την ίδια, ουσία κι επιχειρούν την ίδια έφοδο· κι η ψυχή είναι μονάχα η ακρότατη νίκη.

Να μην αρνιέσαι τη νιότη σου ως τα βαθιά γεράματα, να μάχεσαι σε όλη σου τη ζωή να μετουσιώσεις σε κατάκαρπο δέντρο την εφηβική σου άνθηση, αυτός, θαρρώ, είναι ο δρόμος του ολοκληρωμένου ανθρώπου.

Η ψυχή ξέρει πολύ καλά, κι ας κάνει πολλές φορές πως το ξεχνάει, πως έχει να δώσει λόγο στα πατρικά χώματα, δε λέω πατρίδα, λέω πατρικά χώματα· τα πατρικά χώματα είναι κάτι βαθύτερο, πιο σεμνό και λιγομίλητο, καμωμένο από τριμμένα παμπάλαια κόκαλα.

«Η Δευτέρα Παρουσία», έργο του 17ου αιώνα, από τη Μονή Αγίου Παντελεήμονος του Νομού Ηρακλείου. (Μουσείο Ιερών Εικόνων και Κειμηλίων Ιεράς Αρχιεπισκοπής Κρήτης).

Τούτη είναι η Δευτέρα Παρουσία, η επίγεια, η μόνη, όπου κρίνεται, μέσα στα ζωντανά σου ακόμα σπλάχνα, η ζωή σου· ακούς την αυστηρή δικαιοκρίτρα φωνή ν' ανεβαίνει, από τα προγονικά χώματα κι ανατριχιάζεις. Τι ν' αποκριθείς; Δαγκάνεις τα χείλια και συλλογιέσαι:

«Αχ, να 'ταν να ξανάκανα τη ζωή μου!» μα είναι πια αργά, μια φορά για πάντα στην αιωνιότητα μας δίνεται η ευκαιρία, ποτέ πια!

Κι οι παιδικές ακόμα θύμησες που ξεπετιούνται ολούθε πληθαίνουν τον πόνο· μια κρούστα χοντρή έχει περιτυλίξει την ανεβάλλουσα ψυχή μας και την έχει ακινητήσει σε καμπούρες και ζάρες και συνήθειες εξευτελιστικές. Αυτή που λαχτάριζε, στην πολυσάλευτη φλόγα της νιότης, να κυριέψει τον κόσμο και δε χωρούσε στο λαμπρό εφηβικό κορμί της, τώρα, σε μια γωνιά του ζαρωμένου, ταγαριασμένου κορμιού, τουρτουρίζει. Του κάκου της καλαναρχούν οι παλιές και νέες σοφίες να υποταχτεί με κατανόηση κι υπομονή στο νόμο της ανάγκης· όμοια, της λεν, άναντρα παρηγορώντας τη, όμοια ορμούν, νικούν. Νικούνται και ξεπέφτουν και τα φυτά και τα ζώα κι οι θεοί. Μα μια δύσκολη ψυχή δεν καταδέχεται τέτοιες παρηγοριές· πως να καταδεχτεί; Ίσια ίσια στο νόμο αυτό της ανάγκης γεννήθηκε να κηρύξει τον πόλεμο.

Ρέμπραντ, Ρέμπραντ και Σάσκια σε σκηνή ασώτου σε ταβέρνα, περ. 1637.

Κρίσιμη η επιστροφή στην πατρική γης. Σκάζει η βολικιά μπαμπέσικη κρούστα, ανοίγει η καταπαχτή, βουρκολακνάζουν και πηδούν στη συνείδηση όλη οι κάποτε πιθανοί εαυτοί μας που τους σκοτώσαμε, όλα τα καλύτερα εγώ που μπορούσαμε να γίνουμε και δε γίναμε, από τεμπελιά, κακομοιριά κι αναντρία.

Και το μαρτύριο αυτό γίνεται ακόμα πιο αβάσταχτο, όταν η πατρική σου γης είναι ζόρικη κι αβόλευτη. Όταν τα βουνά της κι οι θάλασσες και οι ψυχές, που πλάστηκαν από τέτοιους βράχους και τέτοια αρμύρα, δε σου επιτρέπουν ούτε στιγμή να βολευτείς, να γλυκαθείς, να πεις: «Φτάνει!» Τούτη η Κρήτη έχει κάτι το απάνθρωπο· δεν ξέρω αν αγαπάει και γι' αυτό τυραννάει τα παιδιά της, ένα μονάχα ξέρω: τα μαστιγώνει ίσαμε το αίμα.

ΣΦΑΚΙΑΝΟΙ.  NELLY'S  1939.

Μια μέρα ρώτησαν το σεΐχη Γκλαϊλάν, το γιο του Χαρασά: «Τί πρέπει να κάμουν οι Άραβες, για να μην ξεπέσουν;» Κι αυτός αποκρίθηκε: «Όλα θα πηγαίνουν καλά όσο θα κρατούν στα χέρια τους το σπαθί και θα 'χουν στο κεφάλι τους το σαρίκι και θα τρέχουν καβαλάρηδες!» Αναπνέω τον αέρα της Κρήτης, κοιτάζω τους Κρητικούς, και δεν ξέρω κανέναν άλλο λαό στη γης που ν' ακολούθησε πιο πιστά την περήφανη ετούτη αραβίτικη εντολή.

Στην πιο κρίσιμη στιγμή της ζωής, όταν ο νέος, αναμερίζοντας τις πλήθιες του δυνατότητες, διαλέγει μια και μόνη, ταυτίζει μαζί της τη μοίρα του και μπαίνει στην αντρική ηλικία, τη στιγμή εκείνη τρία κρητικά περιστατικά έσωσαν, όχι έσωσαν, προσπάθησαν να σώσουν την ψυχή μου. Μπορούν ίσως να σώσουν ψυχές άλλες, και γι' αυτό συμπαθάτε με να τ' αναφέρω. Είναι πολύ απλά, με χοντρή χωριάτικη φλούδα· μα όποιος μπορέσει να σπάσει τη φλούδα, αυτή, θα γευτεί τρεις μπουκιές λιονταρίσιο μυαλό.

ΣΦΑΚΙΑ. NELLY'S  1939.

α) Ένας βοσκός από τ' Ανώγια, άγριο πετροχώρι στην πλαγιά του Ψηλορείτη, άκουγε τους χωριανούς του να του δηγούνται σημεία και τέρατα για το Μεγάλο Κάστρο (σ.σ. Ηράκλειο). Στην πολιτεία αυτή, λέει, βρίσκεις όλα τ' αγαθά του κόσμου: κουκιά με τη σέσουλα, παστό μπακαλιάρο τσουβάλια, βαρέλια τις σαρδέλες και τις καπνιστές ρέγγες· κι ακόμα μαγαζιά τίγκα στιβάνια, κι άλλα που πουλούν τουφέκια όσα θες, σουγιάδες, μαχαίρια και μπαρούτη· κι άλλα που κάθε πρωί ξεφουρνίζουν, φουρνιές φουρνιές, άσπρο ψωμί, φραντζόλα. Κι έχει, λέει, ακόμα, σαν βραδιάσει, γυναίκες που δε σε σκοτώνουν, σαν τις Κρητικοπούλες, αν τις αγγίξεις, κι είναι το κρέας τους άσπρο και νόστιμο σαν τη φραντζόλα.

Όλα ετούτα τα θάματα τ' άκουγε ο βοσκός, τα σάλια του έτρεχαν, και το Μεγάλο Κάστρο έλαμπε στη φαντασιά του σαν κρητικός παράδεισος, γεμάτος μπακαλιάρο, τουφέκια και γυναίκες. Άκουγε, άκουγε, κι ένα μεσημέρι πια δε βάσταξε, έζωσε σφιχτά το φαρδύ ζωνάρι του, ανακρέμασε στην πλάτη του την πιο καλή, την ξομπλιαστή του βούργια, φούχτωσε το βοσκοράβδι του και ροβόλησε από τον Ψηλορείτη. Σε λίγες ώρες αντίκρισε το Μεγάλο Κάστρο· ήταν ακόμα μέρα κι η καστρόπορτα ήταν ανοιχτή. Ο βοσκός στάθηκε στο κατώφλι· μια δρασκελιά, και θα 'μπαινε στον παράδεισο. Μα ξαφνικά η ψυχή του τινάχτηκε· σαν να 'νιωσε η ψυχή αυτή πως η πεθυμιά την είχε καβαλήσει, πως δεν έκανε πια ότι ήθελε, δεν ήταν λεύτερη· ντράπηκε. Ζάρωσε ο Κρητικός τα φρύδια, τον πήρε το φιλότιμο.

— Θέλω μπαίνω, θέλω δεν μπαίνω, είπε· δεν μπαίνω!

Γύρισε τη ράχη του στο Κάστρο και πήρε δρόμο πίσω κατά το βουνό.

ΚΕΝΤΡΙΚΗ  ΚΡΗΤΗ. NELLY'S  1939.

β) Σ' ένα άλλο χωριό της Κρήτης, στα Λευκά Όρη, Ένας όμορφος λεβέντης πέθανε, κι οι τέσσερις καλύτεροί του φίλοι σηκώθηκαν.

- Πάμε να τον ξενυχτίσουμε, είπαν, ν' αλαφρώσουμε τις γυναίκες από το μοιρολόι;

- Πάμε, έκαμαν όλοι με πνιμένη φωνή. Ήταν το καλύτερο πολικάρι του χωριού, είκοσι χρονών, κι ο θάνατός του ήταν μαχαιριά στην καρδιά τους.

- Ίντα λέτε, μωρέ κοπέλια; είπε ένας· μου 'φεραν σήμερα μια ρακή. Μουρνόρακη, που και νεκρούς ανασταίνει να γεμίσω μια μπουκάλα να την κρατώ;

- Και μένα σήμερα η κερά μου ξεφούρνισε· να πάρω δυο τρεις κριθαροκουλούρες μαζί μου;

- Κι εγώ έχω ακόμα λουκάνικα χοιρινά· να κρατώ καμιά οργιά;

- Εγώ θα φέρω τα ποτήρια, είπε ο τέταρτος· και δυο τρία αγγούρια δροσιστικά.

Πήρε καθένας την κουμάνια του, την έχωσε κάτω από το κοντό τσόχινο καπότο του και βράδυ πια μπήκαν κι οι τέσσερις στο σπίτι του πεθαμένου.

Ο νεκρός, στολισμένος με βασιλικούς και μαντζουράνες, ήταν ξαπλωμένος στην κάσα του, απάνω σε στρίποδα, στη μέση του σπιτιού, με τα πόδια κατά την πόρτα· γύρα του οι γυναίκες μοιρολογιούνταν.

- Αντέστε να κοιμηθείτε, γυναίκες, είπαν οι φίλοι καλησπερίζοντας· εμείς θα τον ξενυχτίσουμε.

Μπήκαν οι γυναίκες μέσα, μαντάλωσαν τις πόρτες. Οι φίλοι ζύγωσαν τα σκαμνιά, απίθωσαν τη ρακή και τους μεζέδες στα πόδια τους και κοίταζαν με βουρκωμένα μάτια το νεκρό. Δε μιλούσαν. Πέρασε μισή ώρα, πέρασε μια ώρα. Τέλος ένας σήκωσε τα μάτια από το νεκρό.

- Ίντα λέτε, μωρέ κοπέλια, πίνουμε μια;

- Αμ' τί; πεθαμένοι είμαστε; πίνουμε! αποκρίθηκαν όλοι.

Έσκυψαν, σήκωσαν τους μεζέδες, ένας άναψε ένα χαρτί. Έψησε τα λουκάνικα.

Μοσκομύρισε η νεκροκάμαρα. Γέμισαν τα ποτήρια, τ' αγκάλιασαν μέσα στις φούχτες, για να μην ακούγουνται, και σκούντρηξαν.

- Ο Θεός να τον εσυχωρέσει· και στα δικά μας!

- Και στα δικά μας· ο Θεός να τον εσυχωρέσει!

Ήπιαν μια, δυο, τρεις, έτρωγαν μεζέδες, πήγαν στον πάτο την μπουκάλα, ήρθαν στο κέφι.

Κοίταζαν πάλι το νεκρό· κι άξαφνα ένας τινάχτηκε απάνω:

- Ίντα λέτε, μωρέ κοπέλια, κι έδειξε με την κόχη του ματιού του το νεκρό· πηδούμεν τον;

- Πηδούμεν τον!

Ανασκούμπωσαν τις φουφούλες, έμπηξαν την άκρα στο ζωνάρι, για να μην τους αμποδάει στο τρέξιμο, μετατόπισαν το νεκρό στο κατώφλι, άνοιξαν την πόρτα της αυλής.

- Χοπ! χοπ! έφτυσαν στις απαλάμες τους, πήραν φόρα κι άρχισαν να πηδούν το νεκρό.

ΖΑΡΟΣ - μονή Βροντησίου. NELLY'S  1939.

γ) Κι ακόμα ετούτο, το στερνό:

Κοντεύει να ξημερώσει, η μέρα της Λαμπρής. Ο παπα-Καφάτος, μέσα στα βουνά της Κρήτης, τρέχει από χωριό σε χωριό κι ανασταίνει το Χριστό, γρήγορα γρήγορα, γιατί 'ναι πολλά τα χωριά και δεν έχουν παρά αυτό μονάχα παπά και πρέπει να κάμει ανάσταση σε όλα πριν ξημερώσει. Ανασκουμπωμένος, φορτωμένος τ' άμφιά του και το βαρύ ασημένιο Βαγγέλιο, σκαρφαλώνει μέσα στην άγια νύχτα στα κατσάβραχα, τρέχει αγκομαχώντας, φτάνει σ' ένα χωριό, ανασταίνει και χιμάει ξεγλωσσισμένος σ' άλλο χωριό.

Στο τελευταίο χωριουδάκι, σφηνωμένο μέσα στους βράχους, οι χωριανοί μαζεμένοι στην εκκλησούλα άναψαν τα καντήλια, κουβάλησαν από τη ρεματιά δάφνες και μυρτιές και στόλισαν τα κονίσματα και την πόρτα· κρατούν σβητά τα κεριά τους και περιμένουν να 'ρθει, ο Μέγας Λόγος ν' ανάψουν.

Και να, μέσα στη σιγαλιά ακούστηκε χαλικισμός, σαν άλογο βιαστικό να σκαρφάλωνε την πλαγιά του βουνού και κυλούσαν οι πέτρες.

- Έρχεται! Έρχεται!

Όλοι, πετάχτηκαν έξω· ρόδιζε πια η ανατολή, ο ουρανός γελούσε. Βαριά ανάσα ακούστηκε, τα τσοπανόσκυλα γάβγισαν χαρούμενα κι όλομεμιας, πίσω από ένα σγουρό πουρνάρι, ξεστηθωμένος, μουσκεμένος από τον ιδρώτα, ξαναμμένος από την τρεχάλα, συνεπαρμένος από τους πολλούς Χριστούς που 'χε αναστήσει, πετάχτηκε μαύρος, απόκοντος, με ξέπλεκα μαλλιά, ο γερο-παπα-Καφάτος.

Τη στιγμή εκείνη πρόβαινε από το φρύδι του βουνού ο ήλιος· έδωκε ένα σάλτο ο παπάς, βρέθηκε ομπρός στους χωριανούς, άνοιξε τις αγκάλες:

— Χριστός ανέστακας, μωρέ παιδιά! φώναξε.

Η γνώριμη πολυτριμμένη λέξη: ανέστη του φάνηκε ξαφνικά μικρή, φτενή, μίζερη· δεν μπορούσε να χωρέσει τη Μεγάλη Αγγελία· πλάτυνε η λέξη, θέριεψε στα χείλια του παπά.

Λύγισαν οι γλωσσικοί νόμοι, έσπασαν ακολουθώντας τη φόρα της ψυχής, δημιουργήθηκαν νόμοι καινούριοι· και να, πρώτη φορά το πρωί εκείνο, ο γερο-Κρητικός, δημιουργώντας την καινούρια, λέξη, ένιωθε πως αληθινά ανάσταινε, σε όλο του το μέγα μπόι, το Χριστό.

ΜΟΥΡΝΙΕΣ - σπίτι  ΒΕΝΙΖΕΛΟΥ. FRED  BOISSONNAS  1911.

Έρωτας ελευτερίας, να μην καταδέχεσαι, μήτε για τον παράδεισο ακόμα, να σκλαβώνεις την ψυχή σου· παιχνίδι παλικαρίσιο απάνω από την αγάπη και τον πόνο, απάνω από το θάνατο· να συντρίβεις τα παλιά καλούπια, και τα πιο ιερά, όταν πια δε σε χωρούν — να οι τρεις μεγάλες φωνές της Κρήτης.

Ότι στα τρία αυτά περιστατικά γεμίζει άδολη χαρά την ψυχή είναι τούτο: δε μιλούν φιλόσοφοι κι ηθικολόγοι εδώ, που με το χουζούρι τους, ακίντυνα, κατασκευάζουν και διαλαλούν υψηλές δύσκολες θεωρίες· απλοί άνθρωποι, Κρητικοί χωριάτες, ακολουθώντας την ορμή του σπλάχνου τους, ανηφορίζουν, χωρίς να λαχανιάζουν, τις πιο αψηλές κορφές που μπορεί να φτάσει ο άνθρωπος — την ελευτερία, την καταφρόνια του θανάτου, τη δημιουργία καινούριου νόμου. Εδώ σου ξεσκεπάζεται η τρισεύγενη καταγωγή του ανθρώπου. Γιατί βλέπεις πως το δίποδο κτήνος, ακολουθώντας άλλους δρόμους από τους διανοητικούς, κατόρθωσε να γίνει άνθρωπος. Κι έτσι η πορεία σου στο μοιραίο διανοητικό Γολγοθά γίνεται πιο υπεύθυνη· γιατί ξέρεις τώρα, κοιτάζοντας τους Κρητικούς, πως αν δε γίνεις άνθρωπος, φταις εσύ, εσύ μονάχα· γιατί το αψηλό είδος αυτό, ο Άνθρωπος, υπάρχει, παρουσιάστηκε στη γης, και δεν έχει πια κανένα δικαιολογητικό ο ξεπεσμός σου κι η αναντρία.

Στην Κρήτη, μια ψυχή που δεν καταδέχεται να ξεγελάσει τον εαυτό της ή τους άλλους αντικρίζει πρόσωπο με πρόσωπο, όσο πουθενά αλλού, τη μονοβύζα θεά που δεν κάνει χατίρια, που δεν κάθεται στα γόνατα κανενούς, μήτε θεού, μήτε ανθρώπου, την Ευθύνη.

ΣΦΑΚΙΑ.  FRED  BOISSONNAS  1911.

Κάμποσες μέρες γύριζα στα παλιά αγαπημένα λημέρια, όπου πέρασε η νιότη μου· περίπατοι στην άκρα της θάλασσας, το ίδιο δροσερό αγεράκι φυσούσε κατά το βράδυ που φυσούσε στα μαλλιά μου όταν ήταν μαύρα, η ίδια μυρωδιά του γιασεμιού, του βασιλικού, της μαντζουράνας, όταν περνούσα το δειλινό τα στενά δρομάκια κι οι πόρτες ήταν ανοιχτές κι η κοπέλα του σπιτιού πότιζε τις γλάστρες της αυλής...

Αθάνατη η νιότη του αγέρα, της μυρωδιάς, της θάλασσας· μονάχα τα σπίτια γέρασαν κι οι φίλοι μου οι παλιοί· πολλούς δε γνώρισα, πολλοί δε με γνώρισαν, με κοίταξαν μια στιγμή, κάποιον τους θύμιζα, μα ποιόν; βαρέθηκαν να θυμηθούν, προσπέρασαν. Ένας μονάχα, ως με είδε, σήκωσε τα μπράτσα ξαφνιασμένος και σταμάτησε:

- Εσύ 'σαι, παλιέ μου φίλε, φώναξε, εσύ; πως έγινες έτσι;

Καλοθρεμμένος, με μια πίπα στο στόμα αδειανή για ν' ανασαίνει τη μυρωδιά, να ξεγελιέται και να κόψει το κάπνισμα, ο παλιός μου γκαρδιακός φίλος, ο τρίτος που 'χαμε ιδρύσει μαζί τη Φιλική Εταιρεία, με κοίταζε, μ' έψαχνε, με αγκάλιαζε με συγκατάβαση.

- Πως λίγνεψες, πως μαύρισες, τα μάγουλά σου βούλιαξαν, το μέτωπό σου γέμισε ανηφορίσματα και γούβες, τα φρύδια σου θέριεψαν σαν αγκάθια και τα μάτια σου πετούν φωτιά. Τι έπαθες; Ακόμα θα καίγεσαι; Ακόμα θα γυρίζεις τον κόσμο; Ως πότε;

- Όσο να 'μαι ζωντανός. Όταν πια δε θα μπορώ ν' αλλάζω και θα σταθώ μακάριος και πεθαμένος με μια πίπα σβημένη στο στόμα και θα περγελώ τους ζωντανούς.

- Εγώ γέρασα; εγώ πέθανα; έκαμε ο φίλος μου ξεσπώντας σε σουριχτό περιπαιχτικό γέλιο.

ΡΕΘΥΜΝΟ – ΦΟΡΤΕΤΣΑ. NELLY'S  1927.

Δε μίλησα· ξαφνικά, θλίψη με κυρίεψε κι αγανάχτηση για τον παλιό φίλο μου. Πως τον είχα αγαπήσει! Όταν με τη θεία και κωμική έπαρση της νιότης γυρίζαμε ως τα ξημερώματα τους δρόμους του Μεγάλου Κάστρου, με τι πεποίθηση κι ορμή γκρεμίζαμε και ξαναχτίζαμε τον κόσμο. Δε μας χωρούσαν τα τείχη της μικρής μας πολιτείας, μήτε οι ιδέες που μας είχαν μάθει οι δασκάλοι, μήτε μπορούσαμε να βολευτούμε μέσα στις συνηθισμένες χαρές και φιλοδοξίες των ανθρώπων όλο και λέγαμε: «Να σπάσουμε τα σύνορα.» Ποιά σύνορα; Δεν ξέραμε· ανοίγαμε μονάχα τα μπράτσα μας, σαν να πλαντούσαμε.

Και τώρα έκλεισε τα μπράτσα ο φίλος μου, αναπνέει άνετα, κι αν έχει ακόμα καμιά παράνομη επιθυμία, μάχεται να την πνίξει, καπνίζοντας μια πίπα χωρίς καπνό.

— Τί πήγες να κάμεις εκεί πέρα στη Ρουσία; με ρώτησε ο πατέρας μου το πρώτο βράδυ που έφτασα.

ΑΡΚΑΔΙ.  NELLY'S  1927.

Με ταυροκοίταξε, με βίας κρατούσε το θυμό του. Περίμενε, χρόνους τώρα, ν' ανοίξω γραφείο, ν' αρχίσω τις περιοδείες στα χωριά, να κάνω βάφτισες και κουμπαριές, να πληθύνουν οι φίλοι, κι ύστερα να βάλω κάλπη και να βγω βουλευτής· και τώρα μ' έβλεπε να γυρίζω τον κόσμο κι είχε ακουστά πως γράφω, λέει, βιβλία. «Τί βιβλία; με ρώτησε την τελευταία φορά που τον είδα· τι παραμύθια, ραβασάκια, αμανέδες; δεν ντρέπεσαι; Μόνο οι μουνούχοι κι οι καλόγεροι γράφουν· συμμαζέψου πια στον τόπο σου, άντρας είσαι, κάνε αντρίκεια δουλειά.»

Και τώρα μου 'ριξε μια λοξή ματιά και τα χείλια του σούριξαν:

— Για μπας και μου γίνηκες και του λόγου σου μπολσεβίκος;

Μήτε Θεός, μήτε πατρίδα, μήτε τιμή, έμπατε σκύλοι αλέστε;

Είπα, καλή η στιγμή να του ξηγήσω τι γίνεται στη Ρουσία και τι κόσμος χτίζεται εκεί πέρα καινούριος. Άρχισα λοιπόν με λόγια απλά να του στορώ πως εκεί πέρα πια δεν υπάρχουν μήτε πλούσιοι μήτε φτωχοί, όλοι δουλεύουν κι όλοι τρώνε, δεν υπάρχουν πια αφεντικά και δούλοι, όλοι αφέντες· καινούρια ανθρωπότητα, ανώτερη ηθική, πιο τίμια τιμή, καινούρια οικογένεια, η Ρουσία πάει μπροστά και δείχνει το δρόμο· κι όλος ο κόσμος θα την ακολουθήσει, να βασιλέψει επιτέλους δικαιοσύνη κι ευτυχία στη γης.

Είχα πάρει φόρα, κήρυχνα· κι ο πατέρας με άκουγε, δε μιλούσε, έστριβε ένα τσιγάρο, το χαλνούσε, το ξανάστριβε και δεν έπαιρνε απόφαση να το ανάψει. «Δόξα σοι ο Θεός, σολλογίστηκα, κατάλαβε.» Άξαφνα άπλωσε νευριασμένος το μπράτσο και σώπασα. Κούνησε το κεφάλι:

— Αυτά που λες, καλά κι άγια· μα αν γίνουν;

Πάει να πει: Λέγε, λέγε, σαν δε βαριέσαι λόγια είναι, αρλούμπες, ζημιά δεν κάνουν μα το νου σου, κακομοίρη, μην πας και τα κάμεις πράξη!

Μακάρι αλήθεια να μπορούσα να κάμω τα λόγια ετούτα πράξη· μα φοβόμουν δε θα μπορούσα· είχε ξεθυμάνει μέσα μου η άγρια δύναμη της γέννας μου, το κουρσάρικο καράβι του πρόπαππου είχε βουλιάξει, η πράξη κατάντησε λόγος, το αίμα μελάνι, κι αντί να κρατώ κοντάρι να πολεμώ, κρατούσα ένα μικρό κοντυλοφοράκι κι έγραφα. Η επαφή με τους ανθρώπους μ' ενοχλούσε, ελάττωνε τη δύναμή μου και την αγάπη· μονάχα όταν ήμουν μόνος και συλλογίζουμουν τη μοίρα του ανθρώπου, η καρδιά μου ξεχείλιζε συμπόνια κι ελπίδες.

ΚΕΝΤΡΙΚΗ  ΚΡΗΤΗ. NELLY'S  1939.

Όμως τώρα, γυρίζοντας από το κοσμογονικό σοβιέτικο αργαστήρι, πήρα κουράγιο· δεν μπορεί ο άνθρωπος, έλεγα, να νικήσει τις κακομοιριές του και τις ατέλειες; μπορεί· ντροπή να δέχουμαι παθητικά ότι μου 'δωκε η φύση· θα σηκώσω κεφάλι! Κι ίσια ίσια, τη στιγμή που τον είχα ανάγκη, βρέθηκε ένας πλούσιος θείος, μου 'δωκε ένα ποσό να μη γυρίζω πια, λέει, ρέμπελος τον κόσμο, μα να στρωθώ στη δουλειά, ν' ανοίξω δικηγορικό γραφείο, να γίνω βουλευτής, μπορεί κι υπουργός μια μέρα και να δοξάσω τ' όνομα του σογιού μου. Ήμουν, μαθές, ο πρώτος γραμματισμένος της γέννας, ο πρώτος που άνοιξε βιβλίο και διάβασε· έχω λοιπόν χρέος.

Το γύριζα, το ξαναγύριζα στο νου μου· όχι, δεν μπορώ ακόμα, πλαντώ, να κλειστώ σε γραφείο· θα μπω στην πρακτική ζωή από άλλο δρόμο. Ποιόν; δεν κάτεχα. Στρατολογούσα με το νου μου εργάτες, να ζευτούμε, λέει, μαζί σ' ένα έργο, να τρώμε μαζί το ίδιο φαΐ, να φορούμε τα ίδια ρούχα, να μην υπάρχει αφεντικό κι εργάτες, να μην είναι εργάτες, να 'ναι συνεργάτες, με τα ίδια με μένα δικαιώματα.

Είχα δα γυρίσει από τη Ρουσία κι ήθελα κι εγώ να κάμω τη μικροσκοπική ετούτη απόπειρα να βγω από το φιλντισένιο πύργο μου και να δουλέψω με ανθρώπους.

Τότε, σαν να 'χε λες η Μοίρα κέφι να παίξει, γνώρισα ένα γερο-εργάτη μιναδόρο, το Ζορμπά.»

Ο Νίκος Καζαντζάκης στο σπίτι του Γιάννη Αγγελάκη στην Αίγινα, συγγράφοντας το Ελληνο-γαλλικό λεξικό στην καθαρεύουσα και στη δημοτική. Άνοιξη 1931.

«Η αναφορά μου στον Γκρέκο δεν είναι αυτοβιογραφία: η ζωή μου η προσωπική για μένα μονάχα έχει κάποια, πολύ σχετική αξία, για κανένα άλλον: η μόνη αξία που της αναγνωρίζω είναι ετούτη: ο αγώνας της να ανέβει από σκαλοπάτι σε σκαλοπάτι και να φθάσει όσο πιο αψηλά μπορούσαν να την πάνε η δύναμη της και το πείσμα - στην κορφή που αυθαίρετα ονομάτισα Κρητική ματιά. Θα βρεις λοιπόν φίλε αναγνώστη, στις σελίδες ετούτες την κόκκινη γραμμή, καμωμένη από στάλες αίμα μου, που σημαδεύει την πορεία μου ανάμεσα στους ανθρώπους, στα πάθη και στις ιδέες. Κάθε άνθρωπος άξιος να λέγεται γιος του ανθρώπου σηκώνει το σταυρό του κι ανεβαίνει το Γολγοθά του. Πολλοί, οι πιό πολλοί φθάνουν στο πρώτο, στο δεύτερο σκαλοπάτι, λαχανιάζουν, σωριάζουνται στη μέση της πορείας και δε φθάνουν στη κορφή του Γολγοθά θέλω να πω στην κορφή του Γολγοθά θέλω να πω στην κορφή του χρέους τους να σταυρωθούν, ν’ αναστηθούν και να σώσουν την ψυχή τους. Λιποψυχούν, φοβούνται να σταυρωθούν και δεν ξέρουν πως η σταύρωση είναι ο μόνος δρόμος της ανάστασης, άλλον δεν έχει. Τέσσερα στάθηκαν τα αποφασιστικά σκαλοπάτια στο ανηφόρισμα μου, και το καθένα φέρνει ένα ιερό όνομα: Χριστός, Βούδας, Λένιν, Οδυσσέας. Αυτή την αιματερή πορεία μου, από τη μια από τις μεγάλες αυτές ψυχές στην άλλη, τώρα που ο ήλιος βασιλεύει, μάχουμαι στο Οδοιπορικό μου ετούτο να σημαδέψω. Έναν άνθρωπο να ανεβαίνει με την ψυχή στο στόμα, το κακοτράχαλο βουνό της μοίρας του. Αλάκερη η ψυχή μου μια κραυγή κι όλο μου το Έργο, το σχόλιο στην κραυγή αυτή.»

Πλαταμώνας: αποκαλύφθηκαν νεκροταφείο και οικισμός με αψιδωτά κτήρια. Cemetery and settlement with apsidal buildings

Άποψη της ανασκαφής στη θέση «Ρέμα Ξυδιάς» (περιοχή Πηγή Αρτέμιδος) του Πλαταμώνα (φωτ. Εφορεία Αρχαιοτήτων Πιερίας). View of the excavation at the “Rema Xydias” in Platamonas (Pieria, Greece). Photo: Ephorate of Antiquities of Pieria. 

Η σωστική ανασκαφική έρευνα που διενεργεί η Εφορεία Αρχαιοτήτων Πιερίας, στο πλαίσιο κατασκευής της νέας εθνικής οδού ΠΑΘΕ –τμήμα Μαλιακός-Κλειδί Ημαθίας–, αποκάλυψε πρόσφατα στη θέση «Ρέμα Ξυδιάς» (περιοχή Πηγή Αρτέμιδος) του Πλαταμώνα νεκροταφείο και οικισμό της Ύστερης Εποχής Χαλκού (μέσα 2ης χιλιετίας π.Χ.).

Όπως αναφέρεται στην ανακοίνωση της αρχαιολόγου της Εφορείας Αρχαιοτήτων Πιερίας Σοφίας Κουλίδου:

Δεκαεννέα κιβωτιόσχημοι τάφοι αποκαλύφθηκαν στη διάρκεια σωστικής ανασκαφής στη θέση «Ρέμα Ξυδιάς» (περιοχή Πηγή Αρτέμιδος) του Πλαταμώνα (φωτ. Εφορεία Αρχαιοτήτων Πιερίας). Nineteen cist graves came to light at the site “Rema Xydias” in Platamonas (Pieria, Greece). Photo: Ephorate of Antiquities of Pieria

«Η θέση χρησιμοποιήθηκε κατ’ αρχήν ως νεκροταφείο με μέχρι στιγμής δεκαεννέα αποκαλυμμένους κιβωτιόσχημους τάφους. 

Αγγείο από τάφο που αποκαλύφθηκε στη διάρκεια σωστικής ανασκαφής στη θέση «Ρέμα Ξυδιάς» (περιοχή Πηγή Αρτέμιδος) του Πλαταμώνα (φωτ. Εφορεία Αρχαιοτήτων Πιερίας). Vessel from a grave revealed during the rescue excavation at the “Rema Xydias” in Platamonas (Pieria, Greece). Photo: Ephorate of Antiquities of Pieria

Μεταλλικό αντικείμενο από τάφο που αποκαλύφθηκε στη διάρκεια σωστικής ανασκαφής στη θέση «Ρέμα Ξυδιάς» (περιοχή Πηγή Αρτέμιδος) του Πλαταμώνα (φωτ. Εφορεία Αρχαιοτήτων Πιερίας). Metal object from a grave revealed during the rescue excavation at the “Rema Xydias” in Platamonas (Pieria, Greece). Photo: Ephorate of Antiquities of Pieria

Αρκετοί περιείχαν πλούσια κτερίσματα, όπως αγγεία (χειροποίητα και τροχήλατα μυκηναϊκού ρυθμού), χάλκινους κρίκους, οστέινες χάντρες, πήλινα “σφονδύλια” ή βαρίδια, χάλκινα μαχαίρια, έναν σφραγιδόλιθο κ.ά. 

Άποψη του νεκροταφείου που αποκαλύφθηκε στη διάρκεια σωστικής ανασκαφής στη θέση «Ρέμα Ξυδιάς» (περιοχή Πηγή Αρτέμιδος) του Πλαταμώνα (φωτ. Εφορεία Αρχαιοτήτων Πιερίας). View of the cemetery revealed during the rescue excavation at the “Rema Xydias” in Platamonas (Pieria, Greece). Photo: Ephorate of Antiquities of Pieria. As explained in the announcement by Sofia Koulidou, archaeologist at the Ephorate of Antiquities of Pierie: The site had been initially used as a cemetery, where until now 19 cist graves have been revealed. Several of them contained rich grave goods, such as vessels (handmade and wheel-made, of Mycenaean style), bronze rings, bone beads, clay spindle whorls and loom weights, bronze knives, a seal stone etc. Some of the graves were small, and probably contained child burials.

Κάποιοι από τους τάφους είχαν ιδιαίτερα μικρό μέγεθος και προφανώς περιείχαν παιδικούς ενταφιασμούς.

Δύο αψιδωτά κτήρια και μνημειακοί τοίχοι (ίσως περίβολοι) αποκαλύφθηκαν στη θέση «Ρέμα Ξυδιάς» (περιοχή Πηγή Αρτέμιδος) του Πλαταμώνα (φωτ. Εφορεία Αρχαιοτήτων Πιερίας). Two apsidal buildings and monumental walls (precincts?) were revealed during the rescue excavation at the “Rema Xydias” in Platamonas (Pieria, Greece). Photo: Ephorate of Antiquities of Pieria

Δύο αψιδωτά κτήρια και μνημειακοί τοίχοι (ίσως περίβολοι) αποκαλύφθηκαν στη θέση «Ρέμα Ξυδιάς» (περιοχή Πηγή Αρτέμιδος) του Πλαταμώνα (φωτ. Εφορεία Αρχαιοτήτων Πιερίας).

»Μετά την ταφική χρήση και ίσως παράλληλα με αυτήν κατασκευάστηκαν στην ίδια θέση αρχιτεκτονήματα τα οποία φέρνει τώρα στο φως η αρχαιολογική σκαπάνη. Πρόκειται για δύο αψιδωτά κτήρια και μνημειακούς τοίχους (ίσως περιβόλους) που πιθανόν οριοθετούν τον οικιστικό χώρο. 

Το πρώτο αψιδωτό κτήριο σώζεται στο επίπεδο των λίθινων θεμελίων του (φωτ. Εφορεία Αρχαιοτήτων Πιερίας). The first apsidal building (stone foundations preserved). Photo: Ephorate of Antiquities of Pieria.

Το πρώτο αψιδωτό κτήριο σώζεται στο επίπεδο των λίθινων θεμελίων του (φωτ. Εφορεία Αρχαιοτήτων Πιερίας). The first apsidal building (stone foundations preserved). Photo: Ephorate of Antiquities of Pieria

Το πρώτο αψιδωτό κτήριο σώζεται στο επίπεδο των λίθινων θεμελίων του και έχει μήκος περίπου 10 μ. 

Επέκταση του αψιδωτού κτηρίου με την προσθήκη κτηρίου ορθογώνιας κάτοψης με μεσοτοιχία (φωτ. Εφορεία Αρχαιοτήτων Πιερίας). Expansion of the apsidal building by a rectangular structure with partition wall. Photo: Ephorate of Antiquities of Pieria

Η ανωδομή του θα ήταν κατασκευασμένη από πλιθιά, ίχνη των οποίων διατηρήθηκαν στο στρώμα καταστροφής του. Κατά τη διάρκεια της χρήσης του το αψιδωτό κτήριο επεκτάθηκε με την προσθήκη κτηρίου ορθογώνιας κάτοψης με μεσοτοιχία. 

Στο εσωτερικό των κτηρίων εντοπίστηκαν, μεταξύ άλλων, αγγεία, χειροποίητα αλλά και τροχήλατα μυκηναϊκού ρυθμού (φωτ. Εφορεία Αρχαιοτήτων Πιερίας). In the interior of the buildings Mycenaean style, handmade and wheel-made vessels were revealed among other finds. Photo: Ephorate of Antiquities of Pieria

Στο εσωτερικό των κτηρίων εντοπίστηκαν οι πασσαλότρυπες των πασσάλων που στήριζαν τη στέγη, ίχνη από πήλινες χρηστικές κατασκευές, πληθώρα αγγείων, χειροποίητων αλλά και τροχήλατων μυκηναϊκού ρυθμού, καθώς και λίθινα και πήλινα τέχνεργα. 

Πιθάρι που βρέθηκε στο εξωτερικό των κτηρίων (φωτ. Εφορεία Αρχαιοτήτων Πιερίας). Pithos found in the interior of the building. Photo: Ephorate of Antiquities of Pieria

Εξωτερικά τους εντοπίστηκαν δύο πιθάρια που σώθηκαν τοποθετημένα στη θέση τους.

Μνημειακοί τοίχοι-περίβολοι με αδιευκρίνιστη μέχρι στιγμής χρήση (φωτ. Εφορεία Αρχαιοτήτων Πιερίας). Monumental walls (precincts?). Their use remains unidentified. Photo: Ephorate of Antiquities of Pieria. The two buildings at Xydias are rare examples of settlement architecture in an area where Late Bronze Age settlement remains are scarce. In addition to that, their correlation with an abundance of Mycenaean style pottery confirms once more the integration of the area in the Thessalian-Euboian cultural context. The findings reveal information about life and death of the Late Bronze Age in the area. The new discoveries offer a great opportunity for the study of social structures during a period (beginning of the Late Bronze Age – mid-2nd millennium BC), where settlement architecture reflects the gradual formation of social hierarchy – compared to the Middle Helladic period, where no distinct social differentiation is noticed. Moreover, if the apsidal buildings prove to correlate to the cist graves, archaeologists will be able to draw important conclusions about the burial practices of the mid-2nd millennium BC.

Θραύσματα αγγείου που αποκαλύφθηκε στη θέση «Ρέμα Ξυδιάς» (περιοχή Πηγή Αρτέμιδος) του Πλαταμώνα (φωτ. Εφορεία Αρχαιοτήτων Πιερίας). Vessel fragments revealed during the rescue excavation at the “Rema Xydias” in Platamonas (Pieria, Greece). Photo: Ephorate of Antiquities of Pieria

Θραύσματα αγγείου που αποκαλύφθηκε στη θέση «Ρέμα Ξυδιάς» (περιοχή Πηγή Αρτέμιδος) του Πλαταμώνα (φωτ. Εφορεία Αρχαιοτήτων Πιερίας). Vessel fragments revealed during the rescue excavation at the “Rema Xydias” in Platamonas (Pieria, Greece). Photo: Ephorate of Antiquities of Pieria

Θραύσμα αγγείου που αποκαλύφθηκε στη θέση «Ρέμα Ξυδιάς» (περιοχή Πηγή Αρτέμιδος) του Πλαταμώνα (φωτ. Εφορεία Αρχαιοτήτων Πιερίας). Vessel fragment revealed during the rescue excavation at the “Rema Xydias” in Platamonas (Pieria, Greece). Photo: Ephorate of Antiquities of Pieria. South of these buildings, at a distance of just a few meters, two monumental walls, or precincts, came to light. The use of these structures remains unidentified. The walls are connected to an abundance of fine wheel-made, Mycenaean style pottery and fragments of pithoi.

»Δεύτερο αψιδωτό κτήριο εντοπίστηκε δίπλα στο πρώτο και παράλληλα προς αυτό. Σώζεται επίσης στο επίπεδο των λίθινων θεμελίων του, ενώ συνεχίζεται η αρχαιολογική διερεύνησή του. Σε απόσταση λίγων μέτρων νότια των κτηρίων αποκαλύφθηκαν δύο μνημειακοί τοίχοι-περίβολοι με αδιευκρίνιστη μέχρι στιγμής χρήση οι οποίοι σχετίζονται με πληθώρα καλής ποιότητας τροχήλατης μυκηναϊκού ρυθμού κεραμικής και τμημάτων πιθαριών.

»Ο αψιδωτός τύπος κτηρίου (οικία;) έχει καταγωγή από τη Μέση Εποχή του Χαλκού (αρχή 2ης χιλιετίας π.Χ.) και δεν έχει εντοπιστεί μέχρι σήμερα στην περιοχή του μακεδονικού Ολύμπου. Το παράδειγμα του ρέματος Ξυδιά αποτελεί πιθανώς τοπική επιβίωση του τύπου στην Ύστερη Εποχή Χαλκού, όταν στους γνωστούς οικισμούς της ηπειρωτικής Ελλάδας κυριαρχεί πλέον ο ορθογώνιος μακρόστενος τύπος κτηρίου (“μέγαρο”).

»Τα αψιδωτά κτήρια του ρέματος Ξυδιά αποτελούν σπάνιο δείγμα οικιστικής αρχιτεκτονικής σε μία περιοχή όπου σπανίζουν τα οικιστικά κατάλοιπα της Ύστερης Εποχής Χαλκού (1600-1050 π.Χ.). Επιπλέον, ο συσχετισμός τους με πληθώρα κεραμικής μυκηναϊκού τύπου και ρυθμού επιβεβαιώνει για μία ακόμη φορά την ένταξη της περιοχής στον θεσσαλικό-ευβοϊκό πολιτιστικό κύκλο. Με την αποκάλυψη αυτή εμπλουτίζονται και συμπληρώνονται οι πληροφορίες για τη ζωή και τον θάνατο κατά την Ύστερη Εποχή Χαλκού στην περιοχή, οι οποίες είχαν πρόσφατα αποκτηθεί από τις ανασκαφές κυρίως νεκροταφείων στο πλαίσιο των μεγάλων εθνικών έργων της σιδηροδρομικής γραμμής και του αυτοκινητόδρομου.

»Τέλος οι νέες αυτές ανακαλύψεις αποτελούν μία σπουδαία ευκαιρία για τη μελέτη των κοινωνικών δομών σε μία χρονολογική περίοδο (αρχή της Ύστερης Εποχής Χαλκού/μέσα 2ης χιλιετίας π.Χ.) κατά την οποία η οικιστική αρχιτεκτονική αρχίζει να αντικατοπτρίζει τον σταδιακό σχηματισμό μίας κοινωνικής ιεραρχίας – σε αντιπαραβολή με τη μεσοελλαδική περίοδο που δεν διαφαίνεται η ύπαρξη σαφών κοινωνικών διαφοροποιήσεων. Στην περίπτωση μάλιστα που τα αψιδωτά κτήρια συνδέονται λειτουργικά με τους παρακείμενους κιβωτιόσχημους τάφους, είναι δυνατόν να εξαχθούν σημαντικά συμπεράσματα για τις ταφικές πρακτικές των μέσων της 2ης χιλιετίας π.Χ.».

Μικρό πτηνό εντοπίζει καταιγίδες από απόσταση 900 χλμ! Birds detect approaching storm from 900km away!

Το Vermivora chrysoptera μπορεί και εντοπίζει καταιγίδες από πολύ μεγάλη απόσταση και έτσι τις αποφεύγει. Infrasound may have alerted warblers to the massive storm, prompting them to fly more than a thousand kilometres to avoid it. A golden-winged warbler (Vermivora chrysoptera) sings on a tree branch in Michigan. PHOTOGRPAH BY STEVE GETTLE, WILDERNESS IMAGES/CORBIS

Μια εντυπωσιακή ικανότητα αποδεικνύεται ότι διαθέτει το μικρό ωδικό πτηνό Vermivora chrysoptera που είναι γνωστό στην Ελλάδα με το όνομα «χρυσή» εξαιτίας της απόχρωσης των φτερών του. Ερευνητές του Πανεπιστημίου της Μινεσότα ανακάλυψαν ότι αυτά τα πτηνά καταφέρνουν να εντοπίζουν υποηχητικά σήματα που παράγουν μεγάλες καταιγίδες και έτσι μετακινούνται προς την αντίθετη κατεύθυνση για να την αποφύγουν.

Η ανακάλυψη

Τα έντονα καιρικά φαινόμενα παράγουν υποηχητικά σήματα που εντοπίζει το συγκεκριμένο είδος και σπεύδει να τα αποφύγει. The golden-winged warblers may have picked up infrasound from tornadoes, which travels through the ground. Photograph: Alamy

Σύμφωνα με τους ερευνητές η χρυσή μπορεί να εντοπίζει μια καταιγίδα που έχει ξεσπάσει σε απόσταση 900 χλμ. από τη περιοχή που βρίσκεται αυτή και έχει έτσι τον απαραίτητο χρόνο για να την αποφύγει. Οι ερευνητές υποψιάζονταν ότι το συγκεκριμένο πτηνό έχει αυτή την ικανότητα και έτσι τοποθέτησαν πομπούς παρακολούθησης σε πολλά πτηνά του είδους.

A tornado in Brisco County, Texas. The birds didn’t appear to have used changes in pressure, wind speed or precipitation to warn them of the approaching storm. Photograph: Reed Timmer/Jim Reed Photography/Corbis

Διαπίστωσαν ότι τα πτηνά αυτά κάθε φορά που ξεσπούσε μια καταίγιδα σε κοντινές αλλά και πιο απομακρυσμένες περιοχές από το σημείο στο οποίο βρίσκονταν μετακινούνταν γρήγορα προς σημεία που δεν θα έρχονταν σε επαφή με την καταιγίδα. Κάποιες φορές μάλιστα τα πτηνά δεν επέλεγαν να πάνε προς την αντίθετη κατεύθυνση της καταιγίδας αλλά να ακολουθήσουν μια διαδρομή που θα τα φέρει πίσω αυτή. Η ανακάλυψη δημοσιεύεται στην επιθεώρηση «Current Biology».

Εκπληκτικό κοσμικό «πυροτέχνημα». Colliding Galaxies Spark a Stunning Holiday Light Show

Εντυπωσιακή γαλαξιακή συγχώνευση προκαλεί πλήθος φαινομένων μεγάλης φωτεινότητας. Two colliding galaxies are lit up like a Christmas tree in a dazzling new NASA photo. This composite image of the grazing galaxies NGC 2207 and IC 2163 contains data from NASA's Chandra, Hubble and Spitzer space telescopes. (Chandra data shows up as pink, Hubble data as red, green and blue, and Spitzer data as red.) Credit: NASA/CXC/SAO/S.Mineo et al, Optical: NASA/STScI, Infrared: NASA/JPL-Caltech

Ένα εντυπωσιακό από πολλές πλευρές κοσμικό φαινόμενο εντόπισε ομάδα αστρονόμων από διάφορα μεγάλα πανεπιστήμια των ΗΠΑ όπως το ΜΙΤ και το Χάρβαρντ. Χρησιμοποιώντας τρία διαστημικά τηλεσκόπια (Hubble, Chandra, Spitzer) οι ερευνητές εντόπισαν μια γαλαξιακή συγχώνευση. Δεν είναι σπάνιο φαινόμενο οι γαλαξιακές συγκρούσεις αλλά η συγκεκριμένη παράγει ιδιαίτερα εντυπωσιακά φαινόμενα. Η συγκεκριμένη συγχώνευση παράγει υπέρλαμπρη ακτινοβολία ακτίνων Χ στο Σύμπαν και φυσικά η όλη διεργασία όπως συμβαίνει συνήθως εκτός από ακτινοβολία παράγει και χιλιάδες νέα άστρα.

Οι δύο γαλαξίες που συγχωνεύονται είναι ο NGC 2207 και IC 2163 που βρίσκονται σε απόσταση 130 εκ. ετών φωτός από τη Γη στον αστερισμό του Μεγάλου Κυνός. Σύμφωνα με τους ερευνητές η υπέρλαμπρη ακτινοβολία προέρχεται από άστρα που βρίσκονται κοντά σε μελανές οπές. Οι ειδικοί έχουν εντυπωσιαστεί από την ένταση του φαινομένου και εικάζουν ότι είναι πιθανό κάποια από τις εμπλεκόμενες μελανές οπές να ανήκει σε ένα άγνωστο μέχρι σήμερα τύπο μελανής οπής. 

Το σφύριγμα του θανάτου των Αζτέκων. The hiss of death of Aztecs

Un sacrifice humain, Faolio 70r, Codex Magliabechiano. A human sacrifice, Faolio 70r, Magliabechiano Code. Ο φρικιαστικός ήχος από τις σφυρίχτρες σε σχήμα νεκροκεφαλής αποτελούσε «σάουντρακ» στις ανθρωποθυσίες.

Το να στέκεσαι αβοήθητος περιμένοντας να εκτελεστείς από έναν αζτέκο ιερέα ως θυσία στους θεούς είναι βέβαιον ότι ήταν παραπάνω από τρομακτικό. Η αγωνία και ο φόβος του επικείμενου τέλους θα πρέπει ωστόσο να μετατρέπονταν σε απύθμενη φρίκη στο άκουσμα της... μουσικής υπόκρουσης που, όπως φαίνεται, συνόδευε την τελετή. Ειδικοί που «ανέστησαν» τον ήχο τον οποίον έβγαζαν οι παράξενες σφυρίχτρες σε σχήμα νεκροκεφαλής των Αζτέκων διαπίστωσαν ότι ακούγεται σαν ανθρώπινη επιθανάτια κραυγή - σαν «το ουρλιαχτό χιλιάδων πτωμάτων», όπως είπε χαρακτηριστικά ένας από αυτούς. Υποστηρίζουν ότι το απόκοσμο μουσικό όργανο χρησίμευε ως ψυχολογικό όπλο για να προκαλεί «σοκ και δέος» όχι μόνο στα θύματα των ανθρωποθυσιών αλλά και στους εχθρούς την ώρα της μάχης.

Μυστηριώδες αξεσουάρ

Ο ήχος από τις σφυρίχτρες του θανάτου ήταν ανατριχιαστικός. Death whistle model of silver. Mexican aerophones are wind musical instruments or resonators that can generate sounds or noise with air jets and one or several chambers of globular, tubular and other shapes like simple flutes and multi-tubes, flutes with membranes, reed flutes, simple and multi-whistles, trumpets, horns, cornets, noise generators and dead whistles that were developed during several millenniums in Ancient Mexico. They can generate musical, natural, biological and underworld sounds and signals of many purposes, including some of unknown use. They were made of a great variety on materials like clay, cane, woods, bones, shells, carapaces, seeds, gourds, barks, metal and stone.

Οι κεραμικές σφυρίχτρες σε σχήμα ανθρώπινου κρανίου που χρησιμοποιούσαν οι Αζτέκοι έχουν ανακαλυφθεί εδώ και δεκαετίες από τους αρχαιολόγους - εκτίθενται μάλιστα σε μουσεία. Μόνο πρόσφατα ωστόσο άρχισαν να δημοσιεύονται μελέτες σχετικά με τον ήχο που μπορεί να παρήγαν, ενώ το πρώτο «αγγλόφωνο» σχετικό άρθρο που κυκλοφόρησε στο Διαδίκτυο θεωρείται αυτό που έγραψε πρόσφατα στο «Mexicolore» ο Ρομπέρτο Βελάσκες Καμπρέρα, 66χρονος μηχανολόγος μηχανικός, ο οποίος έχει αφιερώσει πολλά χρόνια στην προσπάθεια αναπαραγωγής των αρχαίων οργάνων προκειμένου να μελετήσει τον ήχο τους.

Το αποτέλεσμα που προέκυψε όταν τελικά κατόρθωσε να φτιάξει το πρώτο αντίγραφο ήταν μάλλον τρομακτικό: μπορείτε να το ακούσετε στο βίντεο, σε επίδειξη από τον Χαβιέρ Κίχας Ισαγιότλ, μουσικό και ειδικό στην κατασκευή παραδοσιακών κεραμικών φλογερών των Αζτέκων και των Μάγιας, ο οποίος ασχολήθηκε επίσης με την κατασκευή της αρχαίας σφυρίχτρας.

Urne aztèque à l'effigie de Mictlantecuhtli. Albâtre, Hauteur 16,1 cm, diam. 11 cm, Mexico, Museo Nacional de antropologia.

Μόνο και μόνο το σχήμα τους ήταν αρκετό για να ονομαστούν οι σφυρίχτρες-κρανία «σφυρίχτρες του θανάτου». Η αναβίωση του ήχου τους φαίνεται όμως να δικαιολογεί πλήρως τον τίτλο τους. Οι ειδικοί πιστεύουν ότι οι Αζτέκοι τις χρησιμοποιούσαν κατά τις ανθρωποθυσίες για να βοηθήσουν την ψυχή του θύματος να ταξιδέψει στον άλλον κόσμο. Το γεγονός μάλιστα ότι δύο τέτοιες σφυρίχτρες βρέθηκαν στα χέρια του σκελετού ενός 20χρονου άνδρα ο οποίος υπήρξε θύμα ανθρωποθυσίας και βρέθηκε θαμμένος μπροστά στον ναό του θεού του ανέμου Εεκάτλ κάνει τους αρχαιολόγους να πιστεύουν ότι συνδέονταν με τον συγκεκριμένο θεό, καθώς και με τον θεό του θανάτου Μικτλαντεκούτλι. Ο Εεκάτλ, θεός της δημιουργίας των Αζτέκων και άλλων λαών της προκολομβιανής Κεντρικής Αμερικής, ο οποίος συνδεόταν επίσης με τον θεό-φτερωτό φίδι Κετσαλκοάτλ,  απεικονιζόταν συχνά με δύο μάσκες μέσα από τις οποίες φυσούσε ο άνεμος, ενώ οι ναοί του χτίζονταν σε κυλινδρικό σχήμα ώστε ο αέρας να κυκλοφορεί χωρίς αντίσταση.

Κραυγές πολέμου

Οι αρχαιολόγοι έχουν ανακαλύψει σφυρίχτρες των Αζτέκων σε διάφορα σχήματα και πιστεύουν ότι η καθεμιά χρησίμευε για διαφορετικούς σκοπούς και τελετουργικά: αυτές σε σχήμα νεκροκεφαλής είναι πάντως βέβαιον ότι συνδέονταν με τον θάνατο.

Σύμφωνα με μια άλλη θεωρία, οι «σφυρίχτρες του θανάτου» μπορεί επίσης να αποτελούσαν ένα είδος «συμπληρωματικής ιαχής» κατά τη διάρκεια του πολέμου. Μπορεί, δηλαδή, να χρησιμοποιούνταν από τους πολεμιστές πριν από την έναρξη μιας μάχης για να φοβίζουν τους εχθρούς - κάτι σαν «προληπτικό όπλο σοκ και δέους» της εποχής. Αν και φαντάζει απολύτως αθώο σε σχέση με τα σημερινά όπλα μαζικής καταστροφής, το «εφέ» δεν θα πρέπει να ήταν ευκαταφρόνητο. «Έπαιζαν περισσότερα από εκατό τέτοια όργανα μαζί, εκατό σφυρίχτρες θανάτου που προήλαυναν ταυτόχρονα για να προκαλέσουν μεγάλη ψυχολογική επίδραση στον εχθρό» εξηγεί σε βίντεο ο κ. Ισαγιότλ, προσθέτοντας πως ενδεχομένως χρησιμοποιούνταν και σε ειδικές τελετές τίμησης των νεκρών.

Εκτός από τις νεκροκεφαλές, πιστεύεται ότι πένθιμη νότα θα πρέπει να είχαν επίσης οι σφυρίχτρες σε σχήμα κουκουβάγιας που έχουν βρεθεί - η κουκουβάγια είναι ένα πτηνό που ακόμη και σήμερα συνδέεται με τον επικείμενο θάνατο από τους λαούς της Κεντρικής Αμερικής. Όπως μάλιστα επισημαίνει στο άρθρο του ο κ. Βελάσκες Καμπρέρας, η πρώτη μελέτη σχετικά με τα αρχαία μεξικανικά «αερόφωνα» που δημοσιεύθηκε το 1971 αφορούσε μια σφυρίχτρα σε σχήμα κεφαλιού κουκουβάγιας. Ο συγγραφέας της Λουίς Φράνκο περιέγραφε την εσωτερική δομή της και εξέφραζε την άποψη ότι θα πρέπει να είχε κάποια χρήση σε τελετές που σχετίζονταν με τον θάνατο, χωρίς ωστόσο να έχει γνώση του ήχου που παρήγε.

Ο απόκοσμος ήχος έγινε γνωστός όταν ο κ. Βελάσκες Καμπρέρας έφτιαξε τα σχέδια για την αναπαραγωγή του πρώτου πιστού αντιγράφου με βάση ένα θραύσμα από μια κεραμική σφυρίχτρα σε σχήμα νεκροκεφαλής που χρονολογείται στο 1250-1380 μ.Χ. Ο 66χρονος μηχανικός σχεδιάζει τώρα περισσότερες έρευνες σχετικά με το «σάουντρακ» που παρήγαν αυτά τα όργανα. Όπως γράφει, οι ως τώρα μελέτες έχουν δείξει ότι όταν δύο ή περισσότερες σφυρίχτρες «παίζονταν» μαζί, ο συνδυασμός τους μπορούσε να δημιουργήσει διάφορα ηχητικά εφέ τα οποία αξίζει να διερευνηθούν.

Πανάρχαιο νερό κρύβεται στα έγκατα της Γης. Scientists chart a hidden watery world for life deep below ground

Όπως φαίνεται βαθιά στο εσωτερικό της Γης υπάρχει πάρα πολύ νερό. Scientists have discovered that many of the oldest and deepest rock formations on Earth are suffused with water that is rich in chemical energy and could house a vast underground habitat for microbes that dates back to life’s first stirrings. The find promises to open a new window on microbial evolution in the deep biosphere. It may also have significance for the exploration of Mars, where researchers speculate that an alien ecosystem may once have flourished far below the Red Planet’s dry, frigid surface.

Διεθνής ομάδα επιστημόνων υποστηρίζει ότι υπολόγισε την ποσότητα του αρχαιότερου νερού της Γης που βρίσκεται εγκλωβισμένο στα βάθη του πλανήτη.

Ένας πανάρχαιος ωκεανός

Νέα ευρήματα αποκαλύπτουν την παρουσία τεράστιων αποθεμάτων στο εσωτερικό του πλανήτη. Energy-rich water discharges kilometres below the surface in a South African gold mine. (G. Borgonie)

Πριν από ένα χρόνο ερευνητές μπήκαν σε ένα ορυχείο στον Καναδά και από εκεί κατάφεραν να συλλέξουν δείγματα πετρωμάτων που βρίσκονταν σε βάθος 2,4 χλμ στο εσωτερικό της Γης. Οι αναλύσεις έδειξαν την παρουσία νερού η ηλικία του οποίου δεν έχει προσδιοριστεί ακριβώς αλλά εκτιμάται ότι είναι 1-2,5 δισ. ετών και είναι το αρχαιότερο νερό που έχει εντοπιστεί μέχρι σήμερα στον πλανήτη.

Διεθνής ομάδα επιστημόνων μελέτησε δεδομένα που είχαν συλλεχθεί από 19 ορυχεία στο πλαίσιο του ερευνητικού προγράμματος Deep Carbon Observatory και όπως υποστηρίζουν κατάφεραν να υπολογίσουν την ποσότητα αυτού του πανάρχαιου νερού. Σύμφωνα με τις εκτιμήσεις των ερευνητών η ποσότητα του αρχαίου νερού είναι μεγαλύτερη από εκείνη όλων των ποταμών, λιμνών και βάλτων του πλανήτη! Οι ερευνητές διαπίστωσαν ότι το νερό αυτό αλληλεπιδρά με τα πετρώματα με αποτέλεσμα να παράγεται υδρογόνο το οποίο μπορεί να αποτελέσει πηγή τροφής για κάποιους οργανισμούς. Αυτό σημαίνει ότι είναι πιθανό στα βάθη του εξωτερικού φλοιού της Γης να υπάρχουν κάποιες μορφές ζωής. Οι ερευνητές ανακοίνωσαν τα ευρήματα τους στο συνέδριο της Αμερικανικής Γεωφυσικής Ενωσης και η μελέτη  θα δημοσιευθεί στην επιθεώρηση «Nature».

Υδάτινο το κέντρο της Γης

Fragments of the blue-colored mineral called ringwoodite, synthesized in the laboratory.

Τον περασμένο Μάρτιο ερευνητές μελετώντας ένα διαμάντι που δημιουργήθηκε σε βάθος 400-600 χλμ. υποστήριξαν ότι σε αυτά τα βάθη υπάρχουν κολοσσιαία αποθέματα νερού που διατρέχουν τα πετρώματα. Σύμφωνα με τους ερευνητές είναι πιθανό σε βάθος εκατοντάδων χλμ. στο εσωτερικό του πλανήτη μας να υπάρχει μια ζώνη που περιέχει όσο νερό διαθέτουν συνολικά όλοι οι ωκεανοί μαζί! Αν επιβεβαιωθεί ότι σε τόσο μεγάλο βάθος υπάρχει νερό σε υγρή μορφή αυτό θα δημιουργήσει νέα δεδομένα στη μελέτη της Γης και την κατανόηση των γεωλογικών της διεργασιών. Επιπλέον θα ανοίξει νέους δρόμους στη διαστημική εξερεύνηση αφού, αν η Γη διαθέτει στο εσωτερικό της νερό, το ίδιο μπορεί να συμβαίνει και σε άλλους βραχώδεις πλανήτες.

«Φτιάξτε φάρμες σε αστεροειδείς». Asteroid soil could fertilise farms in space

Οι αστεροειδείς μπορεί κάποτε να μετατραπούν σε διαστημικές φάρμες. We can now grow plants in microgravity – and crops grown in asteroid soil could sustain vast human populations off-planet.

Μέχρι πρόσφατα θεωρούσαμε τους αστεροειδείς άκρως επικίνδυνα διαστημικά αντικείμενα με τα οποία δεν θέλαμε να έχουμε καμία σχέση και επαφή. Όμως αποδείχτηκε ότι έχουν μεγάλο επιστημονικό ενδιαφέρον και οι διαστημικές υπηρεσίες σχεδιάζουν εξερευνητικές αποστολές. Παράλληλα διαπιστώθηκε ότι διαθέτουν τεράστιες ποσότητες ορυκτού πλούτου και έχουν ήδη ιδρυθεί ιδιωτικές εταιρείες που σκοπεύουν να δημιουργήσουν ορυχεία σε κάποιους αστεροειδείς.

Νέα μελέτη αναφέρει ότι είναι εξαιρετικά γόνιμοι και ιδανικοί για καλλιέργειες. Dig for victory (Image: NASA/Getty).

Διεθνής ομάδα ερευνητών συμμετείχε σε πειράματα ανάπτυξης φυτών σε συνθήκες μικροβαρύτητας στον Διεθνή Διαστημικό Σταθμό και υποστηρίζουν ότι οι συνθήκες στους αστεροειδείς είναι ιδανικές για... καλλιέργεια και αν βρεθεί τρόπος να δημιουργηθούν φάρμες πάνω σε αστεροειδείς είναι πιθανό να δοθεί λύση στα προβλήματα διατροφής τόσο του πληθυσμού της Γης όσο και διαστημικών αποικιών. Σύμφωνα με τους ερευνητές οι φάρμες στους αστεροειδείς θα μπορούν να παράγουν γρήγορα και σε μεγάλες ποσότητες τρόφιμα.