Κυριακή των Βαΐων στην Άνω Πόλη. Palm Sunday in the Upper Town

Την Κυριακή των Βαΐων γιορτάζουμε την ανάμνηση της θριαμβικής εισόδου του Ιησού στα Ιεροσόλυμα. Εκεί οι Ιουδαίοι τον υποδέχθηκαν κρατώντας βάια ή βάγια και ζητωκραυγάζοντας: «Ωσαννά, Ευλογημένος ο Ερχόμενος εν ονόματι Κυρίου». Βάγιο είναι ο νέος βλαστός που βγαίνει από τα δένδρα την άνοιξη. Εποχή που πάντα πέφτει η Μεγάλη Εβδομάδα και το Πάσχα. Στο Ευαγγέλιο του Ιωάννη αναφέρεται ότι το πλήθος πήρε κλαδιά φοίνικα. Η επιλογή φαίνεται πως δεν ήταν τυχαία. Εκτός του ότι η περιοχή ήταν γεμάτη φοίνικες, υπάρχει και ένας μυστικός συμβολισμός πίσω από αυτή την επιλογή: Ο φοίνικας θεωρείται δέντρο της ζωής.  Τα κλαδιά του συμβολίζουν τη νίκη κατά του θανάτου. Αυτό ακριβώς πίστευαν και για τον Ιησού. Ότι ήταν ο σωτήρας που θα έβαζε τέλος στα βάσανά τους και θα τους χάριζε την αιώνια ζωή. Βέβαια κάθε τόπος γιορτάζει την Κυριακή των Βαΐων με τη δική του μεγαλοπρέπεια και μάλιστα έχει και τα δικά του βάγια, που είναι σύμφωνα με τη χλωρίδα του τόπου του. Σε πολλά μέρη τα βάγια είναι δάφνες – πανάρχαιο λατρευτικό φυτό, αλλού ιτιά και μυρτιά ή ακόμη και άλλα φυτά, που συμβολίζουν τη νίκη. Φωτογραφία: Βάγια στον Ιερό Ναό Παμμεγίστων Ταξιαρχών. Ο ναός των Ταξιαρχών, βρίσκεται στην οδό Θεοτοκοπούλου, στο βορειοανατολικό τμήμα της Άνω Πόλης, δεξιά για αυτόν που ανεβαίνει προς την οδό Ακροπόλεως. Ο ναός απέχει λίγα μέτρα από ένα άλλο σημαντικό μνημείο της βυζαντινής αρχιτεκτονικής, το βυζαντινό λουτρό.

Ο ναός των Ταξιαρχών βρίσκεται στην Άνω Πόλη της Θεσσαλονίκης. Πρόκειται για ένα υστεροβυζαντινό μνημείο, που ανεγέρθη τον 14ο αιώνα, την εποχή της αναγέννησης των Παλαιολόγων. Η αρχική αφιέρωση στους δύο αρχαγγέλους Μιχαήλ και Γαβριήλ, αμφισβητείται και η ονομασία του ναού στο παρελθόν, παραμένει άγνωστη. Από άποψη τυπολογίας, ο ναός περιγράφεται αρχικά, ως «βασιλική ή δρομικός ναός με περισσότερο». Ο ναός αποτελείται από δύο ορόφους, την ανωδομή και την κρύπτη. Στην ανωδομή διασώζονται δυο παλαιές αγιογραφίες, τρεις μαρμάρινοι κίονες, δύο οδοντωτά αετώματα και ο κεραμοπλαστικός διάκοσμος στην ανατολική και νότια πλευρά του ναού. Η κρύπτη, διαιρείται σε επιμέρους διαμερίσματα και στο εσωτερικό της, διασώζονται αρκοσόλια που χρησίμευαν ως χώροι ταφής .Ο ναός, σύμφωνα με τη νέα έρευνα, ήταν αρχικά ένα μονόχωρο ταφικό παρεκκλήσι, που εντάσσονταν στα πλαίσια ενός ευρύτερου μοναστικού συγκροτήματος. Στην Τουρκοκρατία μετατράπηκε σε τζαμί, με περίφημο μιναρέ με δύο εξωτέρους. Μετά την απελευθέρωση της Θεσσαλονίκης, ο ναός επαναλειτούργησε ως χριστιανική εκκλησία. Στις μέρες μας, ο ναός παρουσιάζει πολλές ανακατασκευές και προσθήκες και ελάχιστα θυμίζει το αρχικό κτίσμα. Πρόκειται για ένα μνημείο, που τόσο η ονομασία του, όσο και η ιστορία του, κατά τα βυζαντινά χρόνια, παραμένει άγνωστη. Παλαιότερα, είχε διατυπωθεί η άποψη ότι πρόκειται για τον ναό των Αγίων Ασωμάτων, υπόθεση που εγκαταλείφθηκε σχετικά γρήγορα. Σύμφωνα με την παράδοση, πιστεύετε ότι και κατά τα βυζαντινά χρόνια η εκκλησία ήταν αφιερωμένη στους Αρχαγγέλους Μιχαήλ και Γαβριήλ, όπως και σήμερα. Την άποψη αυτή, έρχεται να ενισχύσει και η παρουσία δύο εξωστών του μιναρέ, που είχε ο ναός, όταν μετατράπηκε σε τζαμί, μετά την άλωση της Θεσσαλονίκης από τους Τούρκους στα 1430, που προστάτευαν τον χριστιανικό πληθυσμό της πόλης. Είναι γεγονός, ότι ο ναός μετατράπηκε σε τζαμί από τον Γαζή Χουσείν Μπέη και μάλιστα είχε, όπως προαναφέραμε δύο εξωφρενείς, στοιχείο που τον καθιστούσε μοναδικό στο είδος του, στην πόλη της Θεσσαλονίκης. Από το στοιχείο αυτό, πήρε και το όνομα του κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας, ήταν δηλαδή το Τζαμί των δύο εξωστών (Ικί Σεριφέ Τζαμί, όπου Σεριφέ: Ο δύο εξωστρέφεις). Την ονομασία αυτή διατήρησε ο ναός, ως τούρκικο τζαμί, ως την απελευθέρωση στα 1912, οπότε έγινε και πάλι χριστιανική εκκλησία, αφιερωμένη στους Ταξιάρχες. Φωτογραφία: Ναός Ταξιαρχών-Ανατολική πλευρά -Κεραμοπλαστικός διάκοσμος. Η τοιχοδομία του ναού, παρουσιάζει ομοιότητες με άλλα υστεροβυζαντινά μνημεία του 14ου αιώνα, όπως ο Άγιος Νικόλαος ο Ορφανός και ο ναός της Μονής Βλατάδων. Τα τυφλά τόξα της ανατολικής πλευράς, παρουσιάζουν πολλές ομοιότητες, με αυτά των Αγίων Αποστόλων. Έτσι, απορρίπτονται οι ισχυροί από παλαιότερους μελετητές (Diehl-Tafrali) που υποστηρίζουν αντίστοιχα, ότι ο ναός χτίστηκε κατά τον 12 ο αιώνα και ότι η ταφική κρύπτη είναι παλιά του ναού. Όλα τα στοιχεία συνηγορούν ότι ο ναός κτίστηκε κατά τον 14 ο αιώνα και η κρύπτη αποτελεί αναπόσπαστο τμήμα του από την αρχή.  Church of Taxiarches at the Upper Town of Thessaloniki.

Φωτογραφία: Βιολέτες στην αυλή του Ιερού Ναού Παμμεγίστων Ταξιαρχών. Photo: Violets in the courtyard of Church of Taxiarches at the Upper Town of Thessaloniki.

Φωτογραφία: Η «Βαϊφόρος» του Ιερού Ναού Παμμεγίστων Ταξιαρχών. Η «Βαϊφόρος» είναι εικόνα με το Χριστό «καθήμενον επί πώλου όνου». Βαϊφόρος είναι η Κυριακή των Βαΐων. Η φέρουσα φοινικόκλαρα.  Είναι γιορτή με σημαιοστολισμούς και βάγια. Με δάφνες και κουμαριές και φοινικόκλαρα,  στον Ήλιο τον ηλιάτορα. «Βαϊφόρος» είναι η Κυριακή, πριν από το Πάσχα. Η πανηγυρική είσοδος του Ιησού στα Ιεροσόλυμα. Ο δρόμος του στρωμένος με βάγια-φοινικόκλαρα. Απ’ την επομένη η Μεγάλη Εβδομάδα. Τα Πάθη και το μαρτύριο. Οπότε,  Άνοιξη πάθος και πάθη.  Η άνοιξη δεν είναι μια «αθώα» άνοιξη...

Φωτογραφία: Μαργαρίτες στην αυλή του Ιερού Ναού Παμμεγίστων Ταξιαρχών. Photo: Daisies  in the courtyard of Church of Taxiarches at the Upper Town of Thessaloniki.

Φωτογραφία: Η θέα από την αυλή του Ιερού Ναού Οσίου Δαυίδ (Μονή Λατόμου). Photo: The view from the courtyard of Οsios David Monastery of Latomou 5th century - Ano Poli Thessaloniki.

Κτισμένος τον 5ο αιώνα ως Καθολικό της Μονής του Σωτήρος Χριστού του Λατόμου, ο ιερός αυτός ναός βρίσκεται στην Άνω Πόλη της Θεσσαλονίκης, κοντά στη Μονή Βλατάδων. Η μονή Λατόμου χαρακτηρίζεται ως ένα από τα σημαντικότερα μνημεία, λόγω του μοναδικού παλαιοχριστιανικού ψηφιδωτού διάκοσμου και των βυζαντινών τοιχογραφιών που κοσμούν τον ναό. Με την άλωση της Θεσσαλονίκης, το 1430, μετατράπηκε σε τζαμί και στις αρχές του 20ου αιώνα, όταν επανήλθε στη χριστιανική λατρεία, του αποδόθηκε επίσης η ονομασία Όσιος Δαβίδ, για να τιμηθεί ο σημαντικός ασκητής άγιος της Θεσσαλονίκης. Η προσωνυμία του «Λατόμου» οφείλεται στα λατομεία που υπήρχαν στην περιοχή. Για το μνημείο υπάρχει αγιολογική μαρτυρία στο κείμενο του μοναχού Ιγνατίου του 9ου αιώνα, η Διήγηση, η οποία παραδίδει ότι το μνημείο χτίστηκε από την Θεοδώρα, την κόρη του αυτοκράτορα Μαξιμιανού, διώκτη των χριστιανών. Η Θεοδώρα ασπάστηκε κρυφά τον χριστιανισμό και ζήτησε από τον πατέρα της να της κτίσει μια οικία με λουτρό. Η ίδια όμως αντί για λουτρό έχτισε ναό. Την κόγχη του ναού τη διακόσμησε με ψηφιδωτό, το οποίο κάλυψε με δέρμα βοδιού και σοβά, για να μην προδοθεί. Το ψηφιδωτό αποκαλύφθηκε με θαυμαστό τρόπο στον μοναχό Σενούφιο μετά την εικονομαχία, όταν στη διάρκεια ενός σεισμού κατέπεσε το κονίαμα και το δέρμα. Αρχικά ο ναός ήταν ένα τετράγωνο κτίσμα με αψίδα στην ανατολική πλευρά, χωρισμένος σε τέσσερα διαμερίσματα που έδιναν στην κάτοψη του κυρίως ναού τη μορφή σταυρού (αρχιτ. σταυρόσχημος εγγεγραμμένος σε τετράγωνο). Σήμερα δε σώζεται το δυτικό τμήμα του μνημείου.

Φωτογραφία: Η «Βαϊφόρος» του Ιερού Ναού Οσίου Δαυίδ (Μονή Λατόμου).

Στα δείγματα της παλαιοχριστιανικής τέχνης ανήκει το ψηφιδωτό της κόγχης του Ιερού, που αποτελεί μοναδικό στα παγκόσμια χρονικά ψηφιδωτό. Απεικονίζεται το όραμα του προφήτη Ιεζεκιήλ με αγένειο τον Χριστό, περιβαλλόμενο από ουράνιες δυνάμεις και προφήτες. υπέροχο ψηφιδωτό αποκαλύφθηκε στα χρόνια του αυτοκράτορα Λέοντος του Αρμενίου (813 – 820) κατά τη διάρκεια ενός σεισμού. Κατά τη διάρκεια της εικονομαχίας το ψηφιδωτό καλύφθηκε με δέρμα βοδιού και κονίαμα. Στο ψηφιδωτό αναπαρίσταται το «όραμα του Ιεζεκιήλ» και χρονολογείται στα τέλη του 5ου αιώνα, περίοδος που χτίστηκε ο ναός. Απεικονίζει τον Χριστό σε εφηβική ηλικία, αγένειο, να κάθεται πάνω σε πολύχρωμο ουράνιο τόξο και να κρατάει στο αριστερό του χέρι ανοιχτό λητάριο. Κάτω από τα πόδια του κυλούν οι 4 ποταμοί του παραδείσου, Φισών, Γεών, Τίγρης και Ευφράτης. Γύρω του συμβολίζονται οι τέσσερις ευαγγελιστές, ο Ματθαίος ως άνθρωπος, ο Μάρκος ως λέοντας, ο Λουκάς ως βόδι και ο Ιωάννης ως αετός. Αριστερά του εικονίζεται ο Ιεζεκιήλ και δεξιά ο Αββακούμ, με το ψηφιδωτό να χαρακτηρίζεται από έντονους χρωματικούς τόνους, χαρακτηριστικό της παλαιοχριστιανικής ψηφιδογραφίας. Φωτογραφία: Το περίφημο ψηφιδωτό. Η τοποθέτηση μιας παράστασης με τέτοιο θέμα στην αψίδα είναι μοναδική στον κόσμο. In a church dedicated to St David of Thessaloniki, the Tree-Dweller, or Dendrite, a monk that lived his entire life in the branches of an almond tree, a church whose foundations were a Roman temple, later destroyed as a Byzantine church, converted into a mosque and recently in the 1930’s rebuilt by Asia Minor Greeks fleeing Turkish aggression, exists a most intriguing work of art. It is a 5th century mosaic of Christ as a youth sitting on an arc in the rainbow His left hand up in salute while his other rests on the rainbow. The mosaic is unique, not only because it is only one of three intact dating from that period, not only because it breaks with the rules in traditional Byzantine church architecture that usually places  a depiction of the Madonna and Child in the central dome and focal point, but because the mosaic is enigmatic in its symbolism.  The figure of the youthful Christ is hard to recognize at first: is it an angel? one of the prophets? A saint? It is hard to tell who this figure in white is.  Why? Because the figure lacks a beard.

Φωτογραφία: Ο αγένειος Χριστός Εμμανουήλ (σε εφηβική ηλικία) στο κέντρο κάθεται πάνω στο τόξο της ίριδας. The symbols behind the icon further deepen its already apparent glory.  From a panoramic view, the almond-shaped focal point becomes an eye.  The seated Jesus becomes the iris.  Because of the concave niche the mosaic is built on it is hard to tell, are you on the inside looking out through the eye or are you on the outside looking in?  To the left and right of the focal point are two symbolic figures from the Old Testament, the prophet Ezekiel whose vision inspired the image of Christ on the rainbow and the Prophet Habbakuk. Their depictions correspond to the references predicting the advent of the Messiah in the Old Testament Scriptures.  But their artistic rendering places them symbolically as two complementary  dichotomies  or approaches to experiencing Christ: one with the heart, the other with the mind.  First the prophet on the left sits crouching on knees his hands held up by his head his face in an expression of surprise or awe.  The shape of his mouth makes him appear as if he is shouting or exclaiming in surprise.  He represents the aesthetic and emotional stance that humans take to meeting the living Gid.  On the other side, the prophet is cool and collected. He is rendered in the tradition of an ancient Greek philosopher; he is holding his head with one hand while clutching a book in the other.  He represents the logical or rational approach to meeting God.  Taken together they form the two ways the human soul comes to an understanding of the Divine. The physical space also helps to magnify the glory of this rare work of art. The original church entrance, in contrast to the one today, faced east. There is an eastern facing window in front of the mosaic dome.  Given that the 5th century structure must have been shrouded in secrecy, with many liturgies taking place during the darkest hours of the night, could you imagine the splendor of the place when the first rays of the dawning sun beamed through the dark interior and set the majestic figure of the Lord aflame in bright light, a true symbol of the sun as the eternal Son? The genius iconographer, completely anonymous to this day, used the sun as a technicolor tool to set the figure of Christ seated on a rainbow in a golden glow just at the climax of the Christian liturgy when congregants partake in the body and blood of Christ. He compounded the symbolic significance of the icon by mixing both human hand crafted symbols with physical ones in real time that would together underscore the truth of Christian theology: God became man so that man could become godly.  The human and the divine become one in both symbolic and physical reality.

Φωτογραφία: Η άγνωστη για πολλούς πλατεία Τσιτσάνη στην Άνω Πόλη. Βρίσκεται στο τέρμα της οδού Δημητρίου Πολιορκητού και είναι πλακόστρωτη. Εγκαινιάσθηκε στις 22 Σεπτεμβριου 2001 και κοσμείται με την προτομή του μεγάλου Έλληνα συνθέτη και στιχουργού του ρεμπέτικου και λαϊκού τραγουδιού Βασίλη Τσιτσάνη.

Φωτογραφία: Τα σκαλοπάτια που οδηγούν στην πλατεία Τσιτσάνη. Κάθε Σεπτέμβριο, η Γ΄ Δημοτική Κοινότητα διοργανώνει εκδήλωση-αφιέρωμα με τίτλο «Βραδιά Τσιτσάνη» όπου συμμετέχουν πολλά μουσικά σχήματα που παρουσιάζουν τραγούδια του μεγάλου λαϊκού συνθέτη.

Για πολλές δεκαετίες οι ταβέρνες της Άνω Πόλης και των κάστρων υπήρξαν μυθικές. Η Δόμνα, το Μακεδονικό, ο Τζότζος το παλιό Καπηλιό του Πλασταρά. Ο Τζότζος δεν είναι απλά μια ταβέρνα για όσους τον έζησαν, είναι μια εμπειρία σκαρφαλωμένη σε ένα γκρέμνι στη περιοχή που χαρακτηρίζεται ως Τσαούς Μοναστίρ, ή κατά κόσμον Μονή Βλατάδων, στη μέσα πλευρά των Κάστρων στην Άνω Πόλη. Βγαίνοντας σε χτυπούσε πάντα ένα καθαρό αεράκι που έδιωχνε την κάπνα, φερμένο λες από τον Όλυμπο που έκλεβε το βλέμμα απρόσκοπτα απέναντι... Στέκι των πιο ψαγμένων ψυχών της πόλης, αριστερών, διανοούμενων, φοιτητών που ήθελαν να μυηθούν στη μαγεία του, αλλά και διάσημων θαμώνων που ερχόταν εδώ πάντα συνοδευόμενοι από γνωστές παρέες. Ο ορισμός της έννοιας κουτούκι, χαμένος πάντα πίσω από την κάπνα που μερικές φορές σε κατάπινε ολόκληρο. Είναι χαρακτηριστικό ότι η κάπνα και η λίγδα κολούσε στα τραπέζια αλλά κυρίως στα τζάμια της πίσω τζαμαρίας που μερικές φορές νόμιζες ότι δεν καθαρίστηκαν ποτέ. Στα τραπέζια του Τζότζου κάθισαν μυθικοί άνθρωποι. Από το Βαμβακάρη και τον Παγιουμτζή, το Λάφκα, τον Μπιθικώτση, το Θεοδωράκη, το Χατζιδάκι, το Λοϊζο, το Μητροπάνο, τον Φυσσούν, τον Κατράκη, τον Σπύρο Ευαγγελάτο και μετέπειτα το Μάλαμα, το Μητρέντζη, τον Ιεοκλή Μιχαηλίδη, τον Καμπουρέλο, τους δημιουργούς της Τουμπουρλίκας. Και μαζί εξαιρετικοί μουσικοί. Μερικά από τα καλύτερα μπουζούκια της χώρας. Αυθεντικοί ρεμπέτες. Κουτσαβάκια. Νυχτόβιοι. Φωνάρες... Ο Τζότζος είναι κάθε νύχτα εκεί. Μέχρι το ξημέρωμα. Γνωρίζει τους πάντες και τα πάντα. Είναι θρύλος. Τον χαιρετούν όλοι με αγάπη. Και του αναγνωρίζουν το μοναδικό ύφος και το αθυρόστομο στόμα που μιλά σε όλους, από διάσημους  μέχρι τους πιο άγνωστους.. Η κομπανία του μαγαζιού έπαιζε ασταμάτητα λαϊκά και ρεμπέτικα καθώς τα γκαρσόνια σέρβιραν τα τηγανητά του εδέσματα και τις περίφημες ρετσίνες που ο ιδιοκτήτης προμηθεύονταν από την Καρδίτσα και εξού έμεινε η θρυλική ατάκα ‘’Πιάσε μια Καρδίτσα’’. Τα γλέντια κρατάνε μέχρι το πρωί. Η γειτονιά, παρότι δεν ησυχάζει ποτέ τον αγαπά πολύ και δεν διαμαρτύρεται για το χαμό που γίνεται. Οι αστυνομικοί συνεχίζουν να έρχονται κατά καιρούς και ο Τζότζος που έχει συνηθίσει τις επισκέψεις τους λέει: Άμα θέλετε να βρείτε καμιά γυναίκα καθίστε, τίποτε άλλο δεν θα βρείτε εδώ... 

Φωτογραφία: Ο “Τζότζος” στην Άνω Πόλη δημιούργημα του θρυλικού αριστερού Καφετζίδη. Κάτω η ταβέρνα, πάνω το σπίτι του. Ο Τζότζος έστησε στην Άνω πόλη μια ταβέρνα που σημάδεψε μια από τις πιο εμβληματικές εποχές στη Θεσσαλονίκη. Ψηλός, δυνατός, γλυκύτατος, με εκφραστικότατα μάτια (μια πονεμένη, τσακισμένη, θα ’λεγα ματιά, ανάμεικτη με την πονηριά που κομίζουν η θητεία στην πιάτσα και οι συσσωρευμένες κοινωνικές εμπειρίες) και χείλη «γραμμένα» -μια ελληνική εκδοχή χολιγουντιανού γόη του παλιού καιρού-, με μια χαρακτηριστική «κρασοκοιλιά», που με την ηλικία όλο και γέμιζε από λίγο αλλά του «πήγαινε» πολύ, ένα κράμα ντόμπρου και κιμπάρη (οι εξηγήσεις του ήταν μπεσαλίδικες), χαρισματικού προφορικού αφηγητή (απ’ το στόμα του ακόμη και αιμοβόρες ιστορίες ακούγονταν σαν όμορφα παραμύθια), περπατημένου ήπιου μάγκα (ήξερε απέξω και είχε ζήσει ο ίδιος τα μουσικά στέκια της νύχτας με όλο τον θίασο απ’ τους πρωταγωνιστές ως τους κομπάρσους τους), με το αριστερό φρόνημα ως παράσημο ανδρείας (οι ασφαλίτες και οι ρουφιάνοι τον είχαν σημαδεμένο και δεν τον άφηναν σε χλωρό κλαρί από πιτσιρίκο, μέχρι νεαρό εργάτη στις αγορές κι όταν δούλευε κατόπι στους Μπενσουσάν και αργότερα ως ταβερνιάρη), συνειδητού εκφραστή της προσφυγικής παράδοσης (οι Τουρκομερίτες «ματζίρηδες» πέριξ της Ακροπόλεως ορκίζονταν στ’ όνομά του), έγκυρου γνώστη και φανατικού λάτρη του λαϊκού τραγουδιού και προσωπικού φίλου του Καζαντζίδη τον οποίο τιμούσε ως θεό (στο αθάνατο ηλεκτρόφωνο της ταβέρνας όλοι οι τίτλοι τραγουδιών του Στέλιου επιγράφονταν «ΑΡΧΟΝΤΑΣ»), αξεπέραστου σαρκαστή όταν εύρισκε αφορμή να στολίσει κάποιον με μπινελίκια («Γιώργο, γιατί είναι τόσο ξανθός αυτός που μπήκε τώρα στο μαγαζί;», «γιατί το ’41 τον πηδούσαν οι Γερμανοί, εγώ γλύτωσα απ’ αυτούς, γι’ αυτό βγήκα μελαχρινός»), «δάσκαλου», με τον τρόπο του, πολλών, κυρίως νεότερων θαμώνων του καπηλειού, περαστικών, φοιτητών, μουσικών («παιδιά, αυτή είναι η τελευταία ρετσίνα γι’ απόψε, κι αύριο μέρα είναι» συμβούλευε την παρέα του Δημήτρη Σφίγγου της «ΠΡΙΓΚΙΠΕΣΣΑΣ» ή «μη μπερδευτείτε μ’ εκείνα τα μαστούρια απέναντι, είναι μούτρα, αλάργα», ορμήνευε για να φυλάξει απ’ τις κακοτοπιές την συντροφιά του Λάρυ –κι οι δυο τους, Λάρυ και Σφίγγος, όπως και τόσοι άλλοι, εκεί μέσα έμαθαν την τέχνη του μπουζουκιού)... Την μεταδικτατορική περίοδο, όταν η Θεσσαλονίκη είχε αφήσει κατά πολύ πίσω της την πρωτεύουσα, -περνώντας μια περίοδο αναγέννησης (την οποία δυστυχώς διαδέχτηκε, με την σύμπραξη του λαού και των ταγών της, ένας οπισθοδρομικός νεομεσαίωνας) με το δυναμικό φοιτητικό κίνημα, την θεατρική και κινηματογραφική άνθιση, την αναβίωση του ρεμπέτικου, την δημιουργία πολλών μουσικών σκηνών και την άνθιση λαϊκών ταβερνείων, την πανεπιστημιακή πρωτοπορία (το Πανεπιστήμιό μας είχε συγκεντρώσει τότε το ανθό της προοδευτικής πνευματικής ζωής της χώρας), τον καλπασμό του ερωτισμού, συμβατικού και αγοραίου, και άλλων δαιμονίων, -και ενώ οι εμβληματικοί, πανελλήνιας εμβέλειας ποιητές μας βρίσκονταν ακόμη στη ζωή, ο Τζότζος μάζευε κάθε βράδυ και σύντομα καθιερώθηκε σαν το πιο αγαπημένο στέκι ανθρώπων της κουλτούρας, όπως οι σπουδαίοι δάσκαλοι και φίλοι μας Μαρωνίτης, Σαββίδης, Μοσκώφ, Φατούρος, κ. α., γνωστών Θεσσαλονικιών Λαμπράκηδων, όπως η παρέα του Σακέτα, φιλοξενούμενων ηθοποιών και μουσικών εξ Αθηνών, των καλύτερων μουσικών της πόλης, -όπως πάντα- της παλαιάς και νέας φρουράς, (ο αείμνηστος αδερφός Νίκος Παπάζογλου έχει γράψει ένα τραγούδι για το μαγαζί του Τζότζου, αλλά δεν το ηχογράφησε, ίσως λόγω «ακατάλληλων» στίχων), εκκολαπτόμενων λαϊκών καλλιτεχνών, και ενός φελινοπαζολινικού θιάσου από ερωτιάρες γκόμενες, φαντάρια, φοιτηταριό, τύπους της γειτονιάς, παροπλισμένους λαϊκούς αρτίστες, λογιώ λογιώ παρίες, σακάτηδες και χρήστες, ενίοτε πεταλούδες της νύχτας, παρτουζιάρες και παρτουζιάρηδες και άλλους εκλεκτούς. Αυτά είναι τα καλά τα μαγαζιά, εκεί που χωράμε όλοι. Εννοώ κουλτούρα και λαός. Όχι «λαός και Κολωνάκι». Αλλά : Αντίσταση και λαγνεία. Ποίηση και αλητεία. Λαϊκό τραγούδι και αμαρτία. Ένα αχτύπητο χαρμάνι, λοιπόν, έφτιαχνε εκεί μέσα η πελατεία του. Απ’ τις ατμόσφαιρες που δεν γίνεται να περάσουν ποτέ απολύτως πιστά στην τέχνη. Το έκαναν αριστοτεχνικά -στήνοντας παρόμοιες ατμόσφαιρες- ο Κακογιάννης με την «Στέλλα» και ο Δαμιανός με την «Ευδοκία». Μα η αυθεντικότητα της ζωής δεν μπορεί να αναπαρασταθεί απόλυτα στις ιδιότροπες λεπτομέρειές της. Ο Καφετζίδης μαζί με την θρυλική «Δόμνα», κάτω απ’ τον Πύργο του Τριγωνίου, δέσποζε στην ιεραρχία μιας σειράς εμβληματικών μαγαζιών της εποχής στην Άνω Πόλη –και συνεκδοχικώς σε ολόκληρη την Σαλονίκη-, που οι δόξες τους έχουνε –φευ- παρέλθει ανεπιστρεπτί, όπως ο «Μακεδονικός», ο «Πλασταράς» και ο «Χιώτης», πίσω απ’ την μεγάλη πορτάρα των Αγίων Αναργύρων, ο «Ανάπηρος», του «Κουφού», κ.α.. 

Φωτογραφία: Άποψη των βυζαντινών τειχών της Θεσσαλονίκης.  Photo: View of the Byzantine walls of Thessaloniki.

Φωτογραφία: Ιερά Βασιλική Πατριαρχική Και Σταυροπηγιακή Μονή Βλατάδων Εν Θεσσαλονίκη. Η Μονή Βλατάδων βρίσκεται στο βόρειο τμήμα της Άνω Πόλης της Θεσσαλονίκης, νότια των βόρειων τειχών και απέναντι από τον πύργο των Παλαιολόγων. Είναι το μοναδικό από τα βυζαντινά μοναστήρια που διασώθηκε μέχρι σήμερα. Η Μονή ιδρύθηκε από δυο μοναχούς, τους Δωρόθεο και Μάρκο Βλατή γύρω στο 1351 με 1371, όταν ο Δωρόθεος έγινε μητροπολίτης Θεσσαλονίκης, στη θέση παλαιότερου καθιδρύματος. Η μονή αφιερώθηκε αρχικά στον Παντοκράτορα Χριστό ενώ σήμερα τιμάται στη μνήμη της Μεταμορφώσεως του Σωτήρος. Χορηγός της Μονής εικάζεται ότι ήταν επίσης η αυτοκράτειρα Άννα Παλαιολογίνα, η οποία είχε εγκατασταθεί στη Θεσσαλονίκη το 1351 και έμεινε σ' αυτή μόνιμα μέχρι το θάνατό της. Σύμφωνα με την προφορική παράδοση, στην περιοχή της Μονής ο Απόστολος Παύλος κήρυξε προς τους Θεσσαλονικείς στην δεύτερη περιοδεία του (51 μ.Χ.). Άλλωστε στο παρεκκλήσιο των Αποστόλων Πέτρου και Παύλου δείχνουν ακόμη και σήμερα την πέτρα στην οποία στάθηκε ο Απ. Παύλος. Η Μονή Βλατάδων είναι «σταυροπηγιακή» μονή, που σημαίνει ότι εξαρτάται απευθείας από τον Πατριάρχη της Κωνσταντινούπολης· [σταυροπηγιακές ονομάζονται οι εκκλησίες που, σύμφωνα με την παράδοση, κατά τη θεμελίωσή τους τοποθετούσαν στον χώρο σταυρό («σταυρός πήξαιτο»)]. Αρχιτεκτονικά, το καθολικό είναι ένας σύνθετος εγγεγραμμένος ναός με περίστωο και ανήκει στην ομάδα των ναών- καθολικών μοναστηριών που φέρουν κοινά χαρακτηριστικά στην τυπολογία, τη μορφολογία τους και διαμόρφωσαν τη λεγόμενη: «Σχολή της Θεσσαλονίκης». Photo: In the northern part of Ano Poli — the historical district of Thessaloniki that is also called the Upper town, — the monastery Vlatadon is located. It was built as far back as in Byzantine period and remains to be in excellent condition. Located at an altitude of 130 m above the sea level, Vlatadon is visible from almost anywhere in Thessaloniki and lets visitors enjoy a wonderful scenery that opens from its surrounding area.   According to a legend, it is a place where in year 51 Apostle Paul preached to the Thessalonians. In the monastery beautiful frescoes, which date back to the end of XIV century, are preserved. There is a museum with rare icons and manuscript of the X century, a Patriarchal Institute of patristic studies is working, and in the interesting church library, you can see some rare valuable manuscripts. At the present location of Vlatadon in ancient times, quarries were situated, and later an early Christian temple was built. The monastery was founded by brothers Mark and Dorotheus Vlatady who were the followers of saint Gregory Palamas. The exact date of foundation is unknown — presumably, the main church was built in 1351. The financial support for building was provided by Empress Anna Paleologina who settled in Thessaloniki after her husband’s death. The monastery was dedicated to Christ Pantocrator, and nowadays — to Transfiguration of the Lord. During the first Turkish occupation in 1387, the Catholicon was turned into a mosque, and when the Ottomans came to power in 1430, the monastery got a permission to function as a monastic fund during the whole period of Ottoman rule. Vlatadon was declared to be a patriarchal and stavropegic, and possessed the patriarchal privileges throughout the history of its existence.   

Φωτογραφία: Σπαράγματα παλαιοχριστιανικής και ελληνιστικής εποχής στη μονή Βλατάδων.  Photo: Ancient Christian and Hellenistic era ruins in the Vlatadon monastery.

Φωτογραφία: Στο εσωτερικό του σώζει εξαιρετικά δείγματα παλαιολόγειας ζωγραφικής, μεταξύ των οποίων ξεχωρίζει η ένταξη του αγίου Γρηγορίου του Παλαμά στο εικονογραφικό πρόγραμμα του ναού, η οποία φαίνεται πως έγινε πολύ σύντομα μετά τον θάνατό του με πρωτοβουλία πιθανώς του μαθητή του και μετέπειτα αρχιεπισκόπου Θεσσαλονίκης, Δωρόθεου Βλαττή (1371-1379). Ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχουν οι τοιχογραφίες που χρονολογούνται ανάμεσα στο 1360 με 1380. Πρόκειται για μια ήρεμη ζωγραφική με ραδινές μορφές που χαρακτηρίζονται από συγκρατημένο πάθος και κομψές κινήσεις.

Φωτογραφία: Στον τρούλο εικονίζεται ο Χριστός Παντοκράτορας με αγγελικές δυνάμεις και ολόσωμους προφήτες. Στα εσωράχια των τόξων διατηρούνται σκηνές από το Δωδεκάορτο και στους τοίχους άγιοι σε δύο ζώνες, ασκητές και μοναχοί. Στη στοά σώζονται χαμηλά στρατιωτικοί άγιοι και πάνω από αυτούς σκηνές από τα θαύματα του Χριστού. Από το σφυροκόπημα γλίτωσαν οι σκηνές της Βάπτισης και των «Τριῶν παίδων ἐν καμίνῳ» στις δύο μικρές κόγχες του νάρθηκα. Στον δεξιό τοίχο της διόδου από τον νάρθηκα στον κυρίως ναό εικονίζεται ο άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς, επιβεβαιώνοντας τη σχέση της μονής με το κίνημα του Ησυχασμού. Οι τοιχογραφίες του νότιου παρεκκλησίου που είναι αφιερωμένο στους αποστόλους Πέτρο και Παύλο δεν διακρίνονται λόγω της κάπνας που επικάθησε. Το ξυλόγλυπτο τέμπλο αντικατέστησε το παλαιότερο μαρμάρινο του ναού και χρονολογείται πιθανώς στον 17ο αιώνα, αλλά ορισμένα τμήματά του, όπως τα θωράκια είναι του 19ου αιώνα. Στη μονή υπάρχει επίσης σκευοφυλάκειο, όπου φυλάσσονται πολλά από τα κειμήλια της ιστορίας της, κυρίως εικόνες και λειτουργικά σκεύη από τον 12ο μέχρι και τον 19ο αιώνα. 

Photo: The image of Christ Pantocrator as well as the images of angels crown the dome of the temple, the walls and wall arches show Christmas festive scenes and the scenes of Entrance into Jerusalem and Epiphany Day. During the restoration works that were carried out in the XX century, the wall images that date back to the XI century have shown up. This fact made it possible to suppose the earlier existence of the temple.  

Φωτογραφία: Το Βυζαντινό Λουτρό της Θεσσαλονίκης αποτελεί το μοναδικό σωζόμενο λουτρό της μεσοβυζαντινής περιόδου σε ολόκληρη την Ελλάδα, χρονολογείται ανάμεσα στα τέλη του 13ου και στις αρχές του 14ου αιώνα και συγκαταλέγεται στoν κατάλογο των Μνημείων Παγκόσμιας Πολιτιστικής Κληρονομιάς της UNESCO. Βρίσκεται στη συνοικία Κουλέ Καφέ της Άνω Πόλης, και πιο συγκεκριμένα στην είσοδο της συνοικίας, αρκετά κοντά σε άλλα βυζαντινά μνημεία της πόλης. Πρόκειται για ένα ορθογώνιο κτίσμα που αποτελείται από τρεις κύριους χώρους, καθένας από τους οποίους χωρίζεται σε δύο διαμερίσματα. Ο πρώτος χώρος, ο προθάλαμος του κτιρίου, ήταν ψυχρός και τα διαμερίσματά του χρησιμοποιούνταν ως αποδυτήρια. Ο δεύτερος χώρος, ο χλιαρός , λειτουργούσε ως χώρος προετοιμασίας για το λουτρό και είχε μια μέση θερμοκρασία. Τέλος, ο τρίτος χώρος, ο θερμός αποτελούσε το κυρίως λουτρό. Υπογείως κυκλοφορούσε ζεστός αέρας για επιδαπέδια θέρμανση, ενώ με επιτοίχιους αεραγωγούς ο ζεστός αυτός αέρας ρύθμιζε τη θερμοκρασία του κάθε χώρου. Σύμφωνα με τις ιστορικές πηγές ήταν λουτρό της γειτονιάς και λειτουργούσε εκ περιτροπής ως ανδρικό και γυναικείο. Λειτούργησε για περίπου επτά αιώνες. Η λειτουργία του συνεχίστηκε ακόμα και την περίοδο της Τουρκοκρατίας, περίοδο κατά την οποία ήταν γνωστό ως «το Λουτρό του Κουλέ Καφέ», αλλά με ορισμένες αλλαγές λόγω των θρησκευτικών παραδόσεων των Μουσουλμάνων. Πιο συγκεκριμένα, το Κοράνι επιβάλλει τη χρήση ρέοντος νερού για αυτό και αφαιρέθηκαν από το λουτρό οι λουτήρες του, χαρακτηριστικό στοιχείο των βυζαντινών λουτρών. Η λειτουργία του σταμάτησε τη δεκαετία του 1940 και έπειτα εγκαταλείφθηκε για πολλά χρόνια. Το 1952 κηρύχθηκε διατηρητέο μνημείο από το υπουργείο Πολιτισμού, ενώ κατά τη δεκαετία του '70 έγιναν από την Αρχαιολογική Υπηρεσία ορισμένες διερευνητικές εργασίες που είχαν ως αποτέλεσμα την αποκάλυψη μιας από τις πλευρές του, που λόγω υψομετρικής διαφοράς ήταν στο μεγαλύτερο μέρος της επιχωμένη. Η αναστήλωσή του ολοκληρώθηκε το 2014 από την Εφορεία Αρχαιοτήτων Πόλης Θεσσαλονίκης. Photo: The Byzantine Bath of the Upper Town in Thessaloniki is one of the few and best preserved of the Byzantine baths that have survived from the Byzantine period in Greece. It is located on the Theotokopoulou Street in the Upper Old Town of Thessaloniki. The baths date to the late 12th/early 13th century, and functioned continuously until 1940, when they shut down probably due to World War II and the German occupation of Greece. The Byzantine sources do not mention it, hence it is likely that it originally belonged to a monastery complex. In Ottoman times, it was known as Kule Hammam, i.e. "bath of the citadel". The bath's long use led to numerous alterations of the original structure over time. The original architecture follows the typical conventions of Roman baths. The original entrance in the south leads to the rectangular frigidarium rooms, which were used as dressing rooms. Then came two vaulted tepidarium rooms and finally two caldarium rooms. The latter were square in shape and featured hypocausts below the floor. One was covered by a dome supported by an octagonal base with eight windows, the other had a domed ceiling. To the north of the baths was the cistern that provided it with water, with a hearth beneath to warm it. In Byzantine times the building was alternately used by men and women, but in the Ottoman period the bath was divided into exclusively male and female sections, by blocking off each pair of rooms from each other. The bath was one of several in the city—the 14th-century writer Nikephoros Choumnos claims that Thessaloniki had more baths than inhabitants — but is the only surviving in Thessaloniki and the largest and most complete of the handful of Byzantine baths surviving elsewhere in Greece: five ruined public baths—two in Corinth, one in Sparta, one in Paramythia, one in Ioannina Castle—and one each in the monasteries of Kaisariani and Zoodochos Pigi. Although closed since 1940, the bath was subject to neglect and damage during the 1978 earthquakes, and only survived standing through heavy propping up by the 9th Ephorate of Byzantine Antiquities and the protection offered by an external metal sheet covering. In 1988, it was included among the Paleochristian and Byzantine monuments of Thessaloniki on the list of World Heritage Sites by UNESCO. Following four years of restoration work, the bath was re-opened to the public as a museum and cultural space in June 2015.

Ράινερ Μαρία Ρίλκε, «Πριν από τα πάθη»

Αν αυτό ‘χες θελήσει, δεν έπρεπε μέσα

από σπλάχνα γυναίκας να περάσεις:

ας έσκαβαν, σωτήρες για να βρουν τα σπλάχνα

των βουνών, όπου από το σκληρό το σκληρό βγαίνει.

Δεν νιώθεις πόνο εσύ, έτσι να ερημώνεις

την αγαπημένη κοιλάδα σου; δες την ανημποριά μου!

Δεν έχω παρά ρυάκια από γάλα κι από δάκρυα μόνο-

μα εσύ μέσα στο υπέρμετρο ήσουν πάντα…

Με πόση δε μου ευαγγελίστης πολυτέλεια!

Γιατί όμοια άγριος απ’ τα σπλάχνα μου δε βγήκες;

Αν μόνο τίγρεις χρειάζεσαι, να σε ξεσκίσουν,

γιατί μ’ έμαθαν, τότε, στον γυναικωνίτη,

ένα απαλό, καθάριο ρούχο να σου υφαίνω,

που, μήτε μια φορά, το πιο μικρό της ραφής ίχνος,

να σε στενοχωρά;- Η ζωή μου έτσι ήταν όλη,

και, τώρα, ξαφνικά, αναποδογύρισες τη φύση.

Ράινερ Μαρία Ρίλκε, «Ποιήματα», μτφ. Άρης Δικταίος, εκδ. Σ. Ι. Ζαχαρόπουλος

Φωτογραφίες: © Κωνσταντίνος Βακουφτσής

Πηγές: https://www.pronews.gr/thriskeia/767069_giati-ypodehthikan-me-vagia-ton-iisoy-sta-ierosolyma-ti-symvolizoyn/ - https://www.taxiarxes.com/ - https://greekamericangirl.com/the-unbearded-jesus-the-story-of-the-5th-century-mosaic-of-latomou-monastery-st-david-of-thessaloniki/ - https://parallaximag.gr/prosopa/tzotzos-kai-doksa-tis-ano-polis - https://parallaximag.gr/thessaloniki-news/tzotzos - https://saloniki.guide/en/Attraction-Vlatadon_Monastery-p330-r189473-Thessaloniki -https://www.thessalonikitourism.gr/index.php/el/component/k2/item/351-holy-patriarchal-and-stavropegic-monastery-of-vlatadon-in-thessaloniki - https://www.thessalonikitourism.gr/index.php/el/component/k2/item/391-the-byzantine-baths - https://en.wikipedia.org/wiki/Byzantine_Bath_(Thessaloniki)

 

Κβαντική Κληρονομία: Ανταποκρίσεις από έναν αβέβαιο κόσμο. Quantum Legacies: Dispatches from an Uncertain World

Μια σειρά συναρπαστικών δοκιμίων που εξερευνούν εμβληματικές ιστορικές στιγμές ανακαλύψεων και έντονων αντιπαραθέσεων από τη συνεχή αναζήτηση των φυσικών για την κατανόηση του κβαντικού κόσμου. Στην Κβαντική Κληρονομιά, ο Ντέιβιντ Κάιζερ παρουσιάζει στους αναγνώστες του ορισμένα σημαντικά ιστορικά επεισόδια από την προσπάθεια των φυσικών να κατανοήσουν τον χώρο, τον χρόνο και την ύλη στα πιο θεμελιώδη επίπεδα. A series of engaging essays that explore iconic moments of discovery and debate in physicists’ ongoing quest to understand the quantum world. David Kaiser; photo by Jon Sachs/MIT SHASS Communications

Πανεπιστήμιο Κορνέλ, Νέα Υόρκη, 1964. Σε μία από τις διάσημες διαλέξεις του, προσπαθώντας να περιγράψει στο ακροατήριό του τη μυστηριώδη συμπεριφορά των πιο μικροσκοπικών σωματιδίων της ύλης, ο νομπελίστας φυσικός Ρίτσαρντ Φάινμαν λέει μια φράση που γράφει Ιστορία:

«Κανείς δεν μπορεί να καταλάβει την κβαντομηχανική». "I think I can safely say that nobody understands quantum mechanics" Richard Feynman advised against taking an analogical approach to understanding quantum physics.

«Μία από τις μεγαλύτερες προκλήσεις που ακόμη αντιμετωπίζουμε είναι πώς μπορεί να συγκεραστεί η φυσική του πολύ μεγάλου, του σύμπαντος, που έχει περιγραφεί τόσο εύγλωττα από τη Γενική Θεωρία της Σχετικότητας του Αϊνστάιν, με τη θεωρία της κβαντομηχανικής». [NASA]

Εξήντα χρόνια μετά, το μυστήριο παραμένει. Στο υποατομικό επίπεδο, τίποτα δεν θυμίζει την κοινή, καθημερινή μας αντίληψη για το πώς λειτουργεί ο φυσικός κόσμος. Πώς να μη μας φανεί παράξενο ότι αυτά τα υποατομικά σωματίδια συμπεριφέρονται λες και μπορούν να βρίσκονται σε πολλά σημεία ταυτόχρονα ή ότι μπορούν να επηρεάζουν το ένα το άλλο ακαριαία, ακόμη και αν βρίσκονται πολλά έτη φωτός μακριά μεταξύ τους; Και όμως, ακόμη και αν δεν έχουμε καταλάβει τα πάντα γι’ αυτήν, η κβαντοφυσική (ή κβαντομηχανική) ορίζει την καθημερινότητά μας με τρόπους που ίσως δεν φανταζόμαστε – από τη χρήση του GPS έως τις ακτίνες λέιζερ. Τον μήνα που πέρασε, μάλιστα, στη χώρα μας, μια εισαγωγή στην κβαντoφυσική άρχισε να διδάσκεται για πρώτη φορά στους μαθητές της Γ΄ Λυκείου και αποτελεί ύλη για τις Πανελλήνιες Εξετάσεις.

The ideas at the root of quantum theory remain stubbornly, famously bizarre: a solid world reduced to puffs of probability; particles that tunnel through walls; cats suspended in zombielike states, neither alive nor dead; and twinned particles that share entangled fates. For more than a century, physicists have grappled with these conceptual uncertainties while enmeshed in the larger uncertainties of the social and political worlds around them, a time pocked by the rise of fascism, cataclysmic world wars, and a new nuclear age. In Quantum Legacies, David Kaiser introduces readers to iconic episodes in physicists’ still-unfolding quest to understand space, time, and matter at their most fundamental. In a series of vibrant essays, Kaiser takes us inside moments of discovery and debate among the great minds of the era—Albert Einstein, Erwin Schrödinger, Stephen Hawking, and many more who have indelibly shaped our understanding of nature—as they have tried to make sense of a messy world.

Και ενώ η έρευνα πάνω στον τομέα συνεχίζεται, ένας Αμερικανός φυσικός, καθηγητής Ιστορίας της Επιστήμης στο Τεχνολογικό Ινστιτούτο της Μασαχουσέτης (MIT), o Ντέιβιντ Κάιζερ, γύρισε εκατό χρόνια πίσω και αποφάσισε να πιάσει το νήμα αυτής της συναρπαστικής ερευνητικής πορείας από την αρχή. Από τον Αϊνστάιν έως τον Χόκινγκ, από την αρχή του 20ού αιώνα έως σήμερα, ακροβατώντας δεξιοτεχνικά στο όριο μεταξύ επιστήμης και Ιστορίας, συνόψισε, θα έλεγε κανείς, όλη τη σύγχρονη φυσική σε ένα πολύτιμο βιβλίο που εκδόθηκε τρία χρόνια πριν στην Αμερική με τίτλο «Quantum Legacies».

Σε αυτήν, εκλαϊκεύει δυσνόητες επιστημονικές έννοιες ενώ παράλληλα διηγείται ιστορίες ανθρώπων και κοινωνιών – ιστορίες που καταφέρνουν, όπως σημειώνει σχετικά και ο νομπελίστας φυσικός Κιπ Θορν, «να ενσωματώνουν την ανθρώπινη ιστορία στην επιστήμη».

Ο Κάιζερ μας ταξιδεύει στον πυρήνα σπουδαίων ιστορικών στιγμών ανακάλυψης και έντονων αντιπαραθέσεων, με πρωταγωνιστές ορισμένους από τους σημαντικότερους επιστήμονες της περιόδου, όπως τον Άλμπερτ Αϊνστάιν, τον Έρβιν Σρέντιγκερ και τον Στίβεν Χόκινγκ, που άλλαξαν για πάντα την κατανόησή μας για τη φύση. Καθώς εκτείνονται ταυτόχρονα στον χώρο και στον χρόνο, τα ιστορικά αυτά επεισόδια διατρέχουν τη συναρπαστική δεκαετία του 1920, τις σκοτεινές μέρες της δεκαετίας του 1930, τις αναταράξεις του Ψυχρού Πολέμου και τις ιδιαίτερες πολιτικές πραγματικότητες που τον ακολούθησαν. Τόσο σε αυτές τις περιόδους, όσο και στη δική μας, η φιλοδοξία των ερευνητών πολύ συχνά είναι να ξεπεράσουν τις ιδιαιτερότητες του εδώ και του τώρα και να προτείνουν ιδέες σχετικά με το πώς λειτουργεί ο κόσμος, που θα αντέχουν στον χρόνο και θα ξεπερνούν τα στενά όρια της αντίληψης ενός μεμονωμένου ερευνητή. Στην Κβαντική Κληρονομιά, ο Κάιζερ αποκαλύπτει το δύσκολο και συχνά χαοτικό έργο που απαιτείται για το χτίσιμο μιας κοινής κατανόησης ανάμεσα σε εκπροσώπους διαφορετικών γενεών και με αυτό τον τρόπο αναδεικνύει τους βαθύτατους δεσμούς ανάμεσα στην επιστημονική αναζήτηση και στην ανθρώπινη φύση. (Από την παρουσίαση στο οπισθόφυλλο του βιβλίου)

Το βιβλίο κυκλοφορεί τώρα και στην Ελλάδα με τον τίτλο «Κβαντική κληρονομιά» από τις εκδόσεις Ροπή. Όπως γράφει στον πρόλογο ο ιστορικός της φυσικής Γρηγόρης Πανουτσόπουλος, ο οποίος, μαζί με τον Θεμιστοκλή Χαλικιά, έκανε τη μετάφραση και την επιστημονική επιμέλεια της ελληνικής έκδοσης, «ο Ντέιβιντ Κάιζερ συρράφει σε μια ενιαία αφήγηση παγκοσμίους πολέμους, ιστορίες κατασκοπείας, κινήματα αντικουλτούρας, ψυχροπολεμικές διενέξεις, ρηξικέλευθες ιδέες, ανθρώπινες αδυναμίες, κβαντικά πηγάδια, γιγάντιους επιταχυντές σωματιδίων, εξισώσεις, πανεπιστημιακά εγχειρίδια και πολεμικά ερευνητικά προγράμματα».

– Σχεδόν εκατό χρόνια μετά τις απαρχές της κβαντικής θεωρίας και εξήντα χρόνια μετά εκείνη τη διάσημη ρήση του Ρίτσαρντ Φάινμαν, άραγε, συνεχίζουμε να μην καταλαβαίνουμε την κβαντομηχανική;

– Πράγματι, ενώ σήμερα χρησιμοποιούμε τις εξισώσεις της κβαντοφυσικής σε μεγάλη σειρά εφαρμογών και έχουμε μια βαθιά κατανόησή της, η περιβόητη εκείνη φράση του Φάινμαν ακούγεται ακόμη αληθινή. Ο λόγος είναι ότι, όταν προσπαθούμε να βάλουμε σε απλές λέξεις ή εικόνες πώς θα λειτουργούσε ο κόσμος ώστε να ανταποκρίνεται σε αυτές τις εξισώσεις, ακόμη πέφτουμε πάνω σε τοίχο. Αυτό που συμβαίνει σήμερα είναι ότι κάποιοι επιστήμονες δηλώνουν πως καταλαβαίνουν απολύτως καλά τη θεωρία, ενώ κάποιοι συνάδελφοί τους λένε πως είναι αυτοί που την καταλαβαίνουν ακόμη καλύτερα – ενώ όλο αυτό απλά δείχνει ότι ακόμη κανείς δεν την καταλαβαίνει! Ναι, λοιπόν, ακόμη ξύνουμε το κεφάλι μας με απορία κοιτώντας τα φαινόμενα της κβαντομηχανικής.

– Σε ό,τι αφορά εμάς, τους απλούς ανθρώπους, και την καθημερινότητά μας, πού συναντάμε, πού βιώνουμε την κβαντομηχανική στη ζωή μας;

Navigating to unknown locations has never been easier as it has been with the aid of Quantum Physics. While using a mobile phone for navigation, the GPS receiver in the phone is responsible for picking up the signal from multiple clocks. The distance and time between your current location and the destination are calculated by calculating different arrival times from different satellites. Moreover, even the distance from your current location from each satellite is also calculated. Each satellite is equipped with an atomic clock, which relies on Quantum Physics only.

– Είμαστε βυθισμένοι μέσα στα «δώρα» της έρευνας πάνω στην κβαντομηχανική κάθε μέρα – για την ακρίβεια, κάθε στιγμή της κάθε μέρας μας. Και αυτό είναι κάτι που ισχύει εδώ και πάνω από μισόν αιώνα. Η κατανόηση του πώς λειτουργούν τα τρανζίστορ, αμέσως μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, όρισε έκτοτε την καθημερινότητά μας (απλά σκεφτείτε τους ηλεκτρονικούς υπολογιστές). Όσο για τα λέιζερ, σκεφτείτε πόσο αυτονόητο μας φαίνεται πλέον να «σκανάρεται» με ένα μικρό μηχάνημα ένα προϊόν στο ταμείο του σούπερ μάρκετ. Μιλάμε, στην ουσία, για ανακαλύψεις στις οποίες κρύβονται μέσα βαθιές κβαντικές ποιότητες τις οποίες ο ίδιος ο Αϊνστάιν συνέβαλε στο να κατανοήσουμε, έναν αιώνα πριν. Για να μην αναφέρουμε ένα ακόμη πιο «χτυπητό» παράδειγμα, το οποίο είναι τα εργαλεία πλοήγησης που χρησιμοποιούμε σήμερα και βασίζονται σε ένα σύστημα που λέγεται GPS, το οποίο δουλεύει επειδή έχουμε φτιάξει ρολόγια ακριβείας δισεκατομμυριοστού του δευτερολέπτου – τα κοινώς αποκαλούμενα «ατομικά ρολόγια». Και, πιστέψτε με, δεν μπορεί κάτι να γίνει πιο «κβαντομηχανικό» από τα ατομικά ρολόγια! Το γεγονός, λοιπόν, πως μπορούμε να καταλάβουμε τις μικροσκοπικές δονήσεις συγκεκριμένων σωματιδίων και να κατασκευάσουμε συσκευές που δουλεύουν με βάση αυτή την κατανόηση, δείχνει ότι, χωρίς υπερβολή, είμαστε βαθιά μέσα στην κβαντομηχανική, ακόμη και αν δεν το γνωρίζουμε ή δεν το παρατηρούμε.

– Άραγε, τα πράγματα γίνονται παρομοίως «αλλόκοτα» και όταν η επιστήμη της φυσικής στρέφει τη ματιά της, από το μικροσκοπικό στο αχανές, από τον υποατομικό κόσμο στον κόσμο της αστρονομίας και του σύμπαντος;

Written by Joseph Conlon. Professor of Theoretical Physics, University of Oxford.

– Ναι, συμβαίνουν και εκεί παράξενα πράγματα, αλλά με άλλους τρόπους. Μία από τις μεγαλύτερες προκλήσεις που ακόμη αντιμετωπίζουμε είναι πώς μπορεί να συγκεραστεί η φυσική του πολύ μεγάλου, του σύμπαντος, που έχει περιγραφεί τόσο εύγλωττα από τη Γενική Θεωρία της Σχετικότητας του Αϊνστάιν, με τη θεωρία της κβαντομηχανικής και τη φυσική στο υποατομικό επίπεδο. Σκοπός μας είναι τώρα να βρούμε πώς θα ενώσουμε αυτές τις δύο τόσο όμορφες αλλά τόσο διαφορετικές θεωρίες για το πώς λειτουργούν ο κόσμος και η φύση. Και, ακόμη ψάχνουμε – πολύ συχνά κιόλας, στο σκοτάδι.

– Μιλώντας για την αστροφυσική, έρχεται στον νου ο Στίβεν Χόκινγκ, με τον οποίο μάλιστα διαλέγετε να κλείσετε και το βιβλίο σας. Ποια είναι η δική του «κβαντική κληρονομιά»;

HARVARD SCIENCE BOOK TALK: David I. Kaiser, in conversation with Amanda Gefter "Quantum Legacies: Dispatches from an Uncertain World".

– O Χόκινγκ, περισσότερο από κάθε άλλον στη γενιά του, προσπαθούσε να βρει τη λύση στην πρόκληση που περιγράψαμε μόλις πριν. Ήταν πρωτίστως ένας ειδικός στη Γενική Θεωρία της Σχετικότητας του Αϊνστάιν, ένας εξπέρ στις καμπυλώσεις του χωροχρόνου και στις μαύρες τρύπες, και, προς τιμήν του, δεν έμεινε εκεί. Ήθελε πολύ να δει τι συμβαίνει όταν προσπαθείς να συνδέσεις αυτές τις δύο πολύ διαφορετικές αντιλήψεις του σύμπαντος, την κβαντική θεωρία και τη Γενική Θεωρία της Σχετικότητας, και, όπως και κανείς άλλος έως τώρα, δεν τα κατάφερε. Σημείωσε, όμως, μια σειρά από περίεργα φαινόμενα που λαμβάνουν χώρα όταν πάμε να το κάνουμε, όπως π.χ. η λεγόμενη «ακτινοβολία Χόκινγκ». Ήταν ο πρώτος που προσπάθησε να εξηγήσει τον κόσμο μέσα από μια ένωση των δύο θεωριών και στάθηκε βαθιά επιδραστικός στην επιστημονική κοινότητα.

– Ο Βασίλι Καντίνσκι είχε γράψει στο εμβληματικό βιβλίο του «Για το πνευματικό στην τέχνη», το 1910, τη διάσημη φράση: «Κάθε έργο τέχνης είναι παιδί της εποχής του, συχνά είναι μητέρα των αισθημάτων μας». Πιστεύετε πως θα μπορούσαμε να την παραφράσουμε, ώστε να μιλήσουμε για την επιστήμη της φυσικής;

Όταν ο Kandinsky λέει ότι η φόρμα πρέπει να εκφράσει κατά τον πιο εκφραστικό τρόπο το εσωτερικό της περιεχόμενο πρόκειται ουσιαστικά για το "ασύλληπτο" πέρασμά του απ' τον εξπρεσιονισμό στην αφαίρεση. Είναι η εποχή που έχει τελειώσει τη συγγραφή του "Για το Πνευματικό στην Τέχνη" και φτιάχνει την "πρώτη αφηρημένη ακουαρέλα". Τα γεωμετρικά σχήματα - σύμβολα που παρατηρούμε στα έργα του της περιόδου 1910-1920/22 αποτελούν τα σημεία της τελικής ευθείας, το κλειδί ανάμεσα στο προσωκρατικό όριο και στην κάθαρση του πέρατος. Αυτό που έχτισε στην επιφάνεια δεν είναι παρά η αντανάκλαση ενός σχεδιασμού κάτω απ' την επιφάνεια. Πνεύμα κονστρουκτιβιστικό με έκκεντρο κίνηση που, όπως σημειώνει ο Giulio Carlo Argan, "υποχρεώνεται ταπεινά να ξαναθεωρήσει ολόκληρο το πρόβλημα της ζωγραφικής του για να φτάσει σ' έναν ορισμό πιο φωτεινό γύρω απ' την αξία των σημείων, της στοιχειώδους γεωμετρικής φόρμας και των χρωμάτων" [...] Ο καλλιτέχνης - δημιουργός "χώνει βαθιά στη φόδρα του την κάννη του" και θεωρεί τον κόσμο σαν μια δική του υπόσταση και τον ίδιο του τον εαυτό τίποτ' άλλο από μια κατάσταση του κόσμου. Αφιερωμένος στην πορφυρή του σκιά αφήνει μια δέσμη φωτός να πετάξει στον αέρα. Εμείς για να τον δούμε ολόκληρο πρέπει να μπούμε στη σκιά του... (Απόσπασμα από τον πρόλογο της έκδοσης)

– Ναι, το πιστεύω – ιδίως όταν σκέφτομαι όλα αυτά που μπορεί να νιώθουν τα παιδιά στο σχολείο, κατά την πρώτη τους «γνωριμία» με την κβαντική θεωρία. Όλο αυτό το δέος και τον θαυμασμό, ενώ αναρωτιούνται με έκπληξη «πώς μπορεί ο κόσμος να δουλεύει έτσι;». Το ίδιο βέβαια ισχύει για όλους μας, από τα παιδιά του λυκείου έως τους ενηλίκους και τους επιστήμονες: η μελέτη των κβαντικών φαινομένων είναι σαν ένα αστυνομικό μυστήριο κατά το οποίο μαζεύουμε αποδεικτικά στοιχεία, αλλά δεν ξέρουμε πώς θα τελειώσει. Ειδικά μεταξύ των ερευνητών και των ερευνητικών ομάδων, γεννάει και έναν παθιασμένο ανταγωνισμό, μια ένταση, και μοιάζει σαν μια πανανθρώπινη διανοητική περιπέτεια, ένα δράμα τού «ποιος θα βρει πρώτος τις απαντήσεις». Η έκπληξη, το μυστήριο, ακόμη και η αισθητική και η ομορφιά που περιέχονται σε όλη αυτή την έρευνα, είναι όλα στοιχεία που μου επιτρέπουν να πω πως πλησιάζουμε αρκετά αυτό το πλούσιο φάσμα των συναισθημάτων στο οποίο αναφερόταν ο Καντίνσκι.

– Σε μια κριτική του για την «Κβαντική κληρονομιά», ο θεωρητικός φυσικός και συγγραφέας Σον Κάρολ αναφωνεί: «Οι φυσικοί είναι άνθρωποι!», κάτι που υποδηλώνεται συνεχώς στο βιβλίο σας. Γιατί, όμως, αυτό δεν είναι αυτονόητο;

Στο TEDxCaltech ο κοσμολόγος Σον Κάρολ θέτει -- σε ένα διασκεδαστικό και προκλητικό ταξίδι στη φύση του χρόνου και του σύμπαντος -- μία φαινομενικά απλή ερώτηση: Γιατί να υπάρχει ο χρόνος; Οι πιθανές απαντήσεις καταδεικνύουν μία εκπληκτική οπτική για την φύση του σύμπαντος και τη θέση μας σε αυτό. A physicist, cosmologist and gifted science communicator, Sean Carroll is asking himself -- and asking us to consider -- questions that get at the fundamental nature of the universe.

– Φαντάζομαι επειδή η έρευνά μας συχνά μοιάζει αφηρημένη, εκφράζεται με «τρομακτικά» μαθηματικά και λαμβάνει χώρα κεκλεισμένων των θυρών, σε δυσπρόσιτα μέρη. Είναι λες και όλοι πιστεύουν πως κάνουμε περίεργες, θεωρητικές έρευνες απομονωμένοι σε κάποια νησιά. Αλλά, ποτέ δεν ήταν έτσι, και δεν είναι έτσι: οι προσωπικές, ανθρώπινες ιστορίες μας είναι ένα μεγάλο κομμάτι της εικόνας – από το πόσο ντροπαλός ήταν ένας από τους μεγαλύτερους φυσικούς στην ιστορία, ο Βρετανός Πολ Ντιράκ, μέχρι το πόσο τρομακτικά επίμονος ήταν ο Στίβεν Χόκινγκ ή το προσωπικό δράμα του Αυστριακού φυσικού Πάουλ Ερενφεστ. 

In his new book of essays, David Kaiser explores quantum physics from a scientific, historical, economic and philosophical standpoint.

Αλλά, ως ιστορικός, ακόμη πιο ενδιαφέρον μού είναι το πώς μπορούμε να χωρίσουμε αυτές τις προσωπικότητες σε διαφορετικές κουλτούρες και εποχές, σε σχολές σκέψης για τι μπορεί να είναι σωστό ή λάθος στη φυσική ή στην καθημερινή ζωή. Πώς ήταν άραγε να ανακαλύπτεις νέα πράγματα στην εποχή των ναζί, μην ξέροντας πού θα χρησιμοποιηθούν, ή πώς μπορεί να ήταν να κάνεις έρευνα πάνω στους πυραύλους κατά την περίοδο του Ψυχρού Πολέμου; Μιλάμε, δηλαδή, για προσπάθειες να ανακαλύψουμε πώς λειτουργεί ο κόσμος σε πολύ συγκεκριμένους τόπους και στιγμές. Και αυτό με ιντριγκάρει πολύ: πώς οι εποχές, το πλαίσιο και οι θεσμοί τους επηρέασαν τις ιδέες μας, την επιστημονική μας έρευνα; Τι προτεραιοποιήθηκε μέσα στην Ιστορία, γιατί γνωρίζουμε τόσο πολλά για κάποια πράγματα και λιγότερο για άλλα; Και αυτό είναι κάτι που ξεπερνά τις μαθηματικές εξισώσεις.

Πηγές: https://www.kathimerini.gr/opinion/interviews/562318660/kvanta-gps-kai-alla-mystiria-tis-zois/ - https://web.mit.edu/dikaiser/www/

H εκτόξευση της ευρωπαϊκής διαστημικής αποστολής «JUICE». JUICE: A complete guide to Jupiter's icy moon exploring mission

Η πρωτοποριακή διαστημική αποστολή JUICE του Ευρωπαϊκού Οργανισμού Διαστήματος (ESA) είναι έτοιμη να αναχωρήσει στις 13 Απριλίου για να εξερευνήσει τον μεγαλύτερο πλανήτη του ηλιακού μας συστήματος, τον Δία, καθώς και τα παγωμένα φεγγάρια του, Γανυμήδη, Καλλιστώ και Ευρώπη. Europe's JUICE spacecraft will be the first satellite to orbit a moon other than Earth's own, Jupiter's Ganymede. Image credit: ESA/ATG MediaLab

Στην επιστημονική ομάδα που σχεδίασε και υλοποιεί την αποστολή συμμετέχουν η Ακαδημία Αθηνών με επικεφαλής τον αντιπρόεδρό της, Σταμάτη Κριμιζή, και το Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο Θράκης, με επικεφαλής τον αναπληρωτή καθηγητή του, Θεόδωρο Σαρρή.

Η αποστολή φέρει την ονομασία «Jupiter Icy Moon Explorer» («Εξερευνητής των παγωμένων φεγγαριών του Δία») και συγκεντρώνει πολλές πρωτιές.

Scientists don't know for sure whether Ganymede has a subsurface ocean. Juice will likely find the answer. Image credit: ESA/ ATG MediaLab

 Πρόκειται για το πρώτο διαστημόπλοιο που θα βρεθεί ποτέ σε τροχιά γύρω από ένα άλλο φεγγάρι, πέρα από το δικό μας, τον Γανυμήδη, που είναι το μεγαλύτερο φεγγάρι του Δία. Επίσης, θα είναι το πρώτο διαστημικό σκάφος που θα χρησιμοποιήσει τη βαρυτική υποβοήθηση Σελήνης – Γης για να εξοικονομήσει καύσιμα και το πρώτο που θα αλλάξει τροχιά από έναν άλλο πλανήτη σε ένα από τα φεγγάρια του (από τον Δία στο Γανυμήδη).

ESA’s Jupiter Icy Moons Explorer (JUICE) is scheduled to launch atop an Ariane 5 rocket in April 2023. It will take about 8 years to arrive at the jovian system after several gravity assists. See its journey from the pad to Jupiter and its moons in these animated views. Credit: Space.com | animation courtesy: ESA / ATG medialab | edited by [Steve Spaleta]. Music: Concentrate by Brendon Moeller / courtesy of http://www.epidemicsound.com

Η εκτόξευση θα γίνει στις 13 Απριλίου από τη Γαλλική Γουιάνα και θα είναι η τελευταία αποστολή της ESA που θα ξεκινήσει με πύραυλο Ariane 5, πριν αναλάβει το Ariane 6.  Την ίδια ώρα επιστήμονες θα βρίσκονται στο Ευρωπαϊκό Κέντρο Διαστημικών Επιχειρήσεων της Γερμανίας για να παρακολουθούν την εκτόξευση.

Η αποστολή είναι η πρώτη μεγάλης κλίμακας του προγράμματος «Cosmic Vision 2015-2025» της ESA, που έχει ως στόχο να απαντήσει σε δύο θεμελιώδη ερωτήματα: ποιες είναι οι συνθήκες για τον σχηματισμό των πλανητών και την εμφάνιση της ζωής και πώς εξελίχθηκε το Ηλιακό μας Σύστημα. Στην αποστολή συνεισφέρουν, επίσης, η NASA, ο Ιαπωνικός Οργανισμός Αεροδιαστημικής Εξερεύνησης και η Ισραηλινή Διαστημική Υπηρεσία.

Το JUICE αναμένεται να φτάσει στον αέριο γίγαντα Δία σε οκτώ χρόνια για να κάνει λεπτομερείς παρατηρήσεις του. Έπειτα θα κάνει για τρία χρόνια 35 κοντινές διελεύσεις στους τρεις δορυφόρους, πριν τελικά αφιχθεί στον Γανυμήδη, το μεγαλύτερο φεγγάρι στο ηλιακό μας σύστημα, γύρω από τον οποίο θα μπει σε τροχιά, σύμφωνα με τον προγραμματισμό τον Δεκέμβριο του 2034. 

Although NASA's Europa Clipper will already be studying the potentially life-bearing Europa by the time when Juice arrives, the European mission also hopes to contribute to our understanding of the mysterious body.  Image credit: ESA/ATG MediaLab

Η αποστολή θα εξερευνήσει σε βάθος το πολύπλοκο περιβάλλον του Δία, του μεγαλύτερου πλανήτη του Ηλιακού μας Συστήματος, θα μελετήσει την εξέλιξη και την προέλευσή του και θα εκτιμήσει τις συνθήκες στο εσωτερικό των παγωμένων φεγγαριών του, όπου πιθανότατα υπάρχουν απέραντοι ωκεανοί νερού. Θα αναζητήσει, επίσης, απάντηση στο ερώτημα εάν υπήρξαν ή υπάρχουν ίχνη πρωτόγονης ζωής στα φεγγάρια του Δία.  Ειδικά η Ευρώπη και ο Γανυμήδης πιστεύεται ότι περιέχουν υπόγειους ωκεανούς κάτω από την παγωμένη επιφάνειά τους, που θα μπορούσαν να περιέχουν περισσότερο νερό από ό,τι οι ωκεανοί της Γης και η αποστολή JUICE θα τους μελετήσει για να εντοπίσει εάν οποιαδήποτε μορφή ζωής θα μπορούσε να προκύψει σε διαφορετικά περιβάλλοντα.

Η ελληνική επιστημονική ομάδα

Το διαστημικό σκάφος περιέχει δέκα όργανα τελευταίας τεχνολογίας, τα οποία αναπτύχθηκαν από επιστημονικές ομάδες από 23 χώρες, καθώς και μεγάλους ηλιακούς συλλέκτες που θα το τροφοδοτούν με ενέργεια. Στην πορεία του θα αντιμετωπίσει πολλούς κινδύνους: σωματιδιακή ακτινοβολία που μπορεί να καταστρέψει τον ηλεκτρονικό εγκέφαλο ή άλλα κρίσιμα υποσυστήματα και όργανα του διαστημικού σκάφους, ακραίες θερμοκρασίες και το εξαιρετικά δυναμικό και αφιλόξενο περιβάλλον του Δία.

Στην αποστολή JUICE συμμετέχει και ελληνική επιστημονική ομάδα, η οποία έλαβε μέρος στον σχεδιασμό ενός από τα όργανα του JUICE, του Particle Environment Package (PEP). 

Ο Σταμάτης Κριμιζής ερευνητής της αποστολής Juice στα φεγγάρια του Δία.

Στην ομάδα συμμετέχουν η Ακαδημία Αθηνών, με επικεφαλής τον αντιπρόεδρό της και πρόεδρο της Διεθνούς Ακαδημίας Αστροναυτικής, ακαδημαϊκό Σταμάτη Κριμιζή, ο οποίος είχε λάβει μέρος και στην ιστορική αποστολή Galileo, την πρώτη που μελέτησε από κοντά το γιγάντιο σύστημα του Δία, και το Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο Θράκης, με επικεφαλής τον αναπληρωτή καθηγητή του Τμήματος Ηλεκτρολόγων Μηχανικών και Μηχανικών Υπολογιστών, Θεόδωρο Σαρρή. 

The crater-riddled Callisto is the least explore of the three Jovian moons that JUICE will study.  Image credit: ESA/ATG MediaLab

Στόχος του PEP είναι να διερευνήσει την τρισδιάστατη δομή του δίσκου πλάσματος του Δία και να χαρτογραφήσει πώς η έντονη ροή του πλάσματος βομβαρδίζει τις επιφάνειες των φεγγαριών του. Επίσης, για πρώτη φορά θα λάβει δείγματα των αδύναμων ατμοσφαιρών των φεγγαριών με σκοπό την κατανόηση του τρόπου που τα υλικά απελευθερώνονται επάνω και ακριβώς κάτω από την επιφάνεια. 

Σαρρής Θεόδωρος | ΔΠΘ | Τμήμα Ηλεκτρολόγων Μηχανικών και Μηχανικών Υπολογιστών.

Στόχος των πειραμάτων που θα διεξάγει η ελληνική ομάδα με το PEP μετά την άφιξη του JUICE, επισημαίνει ο κ. Σαρρής, «είναι να μελετήσουμε τα ενεργητικά σωματίδια στο περιβάλλον του Δία και των φεγγαριών του, ώστε να δούμε από πού προέρχονται, πώς κατανέμονται και πώς παγιδεύονται μέσα στο μαγνητικό πεδίο του Δία. Επίσης, έχει πολύ ενδιαφέρον να δούμε τις ομοιότητες και τις διαφορές ανάμεσα στον Δία και τη Γη σε σχέση με τους μηχανισμούς επιτάχυνσης σωματιδίων. Οι συγκριτικές μελέτες διαφορετικών συστημάτων είναι από τα πιο ενδιαφέροντα πράγματα στη φυσική του Διαστήματος».

Surface changes on Io. Credit: NASA/JPL/University of Arizona

Ένα από τα ερωτήματα που φιλοδοξεί να απαντήσει η αποστολή είναι εάν οι συνθήκες στον Δία και τα φεγγάρια του είναι τέτοιες που να ευνοούν την ύπαρξη οποιασδήποτε μορφής ζωής και ο κ. Σαρρής υπενθυμίζει στο ΑΠΕ-ΜΠΕ ότι το μαγνητικό πεδίο λειτουργεί στους πλανήτες «σαν ασπίδα προστασίας», που τους προστατεύει από τα πολύ μεγάλης ενέργειας σωματίδια και στην περίπτωση της Γης αποτελεί ένα από τα ιδιαίτερα στοιχεία της «που επέτρεψαν να υπάρχει ζωή».

Το Εργαστήριο Ηλεκτρομαγνητικής Θεωρίας του Τμήματος Ηλεκτρολόγων Μηχανικών και Μηχανικών Υπολογιστών του Δημοκρίτειου Πανεπιστημίου έχει μακρά εμπειρία στη μελέτη των σωματιδίων μεγάλης ενέργειας, με ανάλυση μετρήσεων και συμμετοχή σε διάφορες αποστολές (Ulysses, Interball, ACE, Cluster και άλλες) και στη διαστημική τεχνολογία με την κατασκευή ηλεκτρονικών συνιστωσών και πειραμάτων για το διάστημα. Επίσης, είχε κατασκευάσει τον δορυφόρο DUTHSat GR-01, ο οποίος το 2017 είχε εκτοξευθεί μαζί με 27 άλλους μικροδορυφόρους στο Διάστημα για να μελετήσουν τη θερμόσφαιρα, το ανώτατο στρώμα της γήινης ατμόσφαιρας.  

Πηγές: https://www.amna.gr/home/article/720163/Stis-13-Apriliou-i-ektoxeusi-tis-europaikis-diastimikis-apostolis-JUICE–tha-taxidepsei-ston-Dia-kai-ta-feggaria-tou–O-an-kathigitis-ThSarris-sto-APE-MPErnrn - https://www.space.com/35692-esa-juice-facts.html - https://sci.esa.int/web/juice/-/59908-juice-s-secondary-target-the-jupiter-system

 

Δήμητρα Μήττα, «Με λένε Αλόπη »*

 Oleksandr Murashko (1875–1919), Girl with a Red Hat (1902-03), oil on canvas, 80 x 65 cm, National Art Museum of Ukraine Національний художній музей України, Kyiv, Ukraine. Wikimedia Commons.

Με λένε Αλόπη. Είμαι σίγουρη πως δεν έχετε ακούσει ποτέ το όνομά –φρόντισαν να το εξαφανίσουν, μαζί και μένα. Δεν έχω καν τάφο. Κι αν είχα, επάνω θα ήταν γραμμένο μόνο το όνομα, Αλόπη, όχι το επίθετο. Μπορεί μόνο ένα Άλφα. Ή τίποτε. Μη φανταστείτε πως ήμουν κάποιο έκθετο παιδί χωρίς οικογένεια, απλώς οι δικοί μου ντρέπονταν για μένα. Και με το δίκιο τους. Δεν υπάρχει ασχήμια που να μην έκανα, κανόνας που να μην καταπάτησα, τις αρχές και τις αξίες που έμαθα από τη συνετή μου μητέρα, τον άξιο πατέρα μου που πλούτισε ξεκινώντας από το μηδέν, κομματάκι κλέβοντας, κομματάκι αδικώντας, κυρίως τους ξένους, αυτούς που είχε υποστατικούς στα κτήματα με τις φράουλες. Όμως έκανε φιλανθρωπίες, φανερά και επώνυμα. Καλός άνθρωπος.

Edouard Manet, Strawberries, Oil on canvas, 8 3/8 x 10 1/2 in. (21.3 x 26.7 cm), ca. 1882

Τι νόστιμες που ήταν εκείνες οι φράουλες που μας έφερνε στο σπίτι ο νεαρός εργάτης με το υπέροχο από τον ήλιο μαύρισμα, κυρίως εκείνες που έβαζε σε ένα ξεχωριστό πλεχτό καλάθι, στολισμένο με κορδέλες... Να πω την αλήθεια, δεν ξέρω αν ήταν οι φράουλες εύγευστες ή τις έκαμνε ο μεταφορέας τους. Λαχτάρησα στη ματιά του, ίδρωσα στο πέρασμά του, μούσκεψα στην καλημέρα του. 

Edward Burne-Jones (1833–1898), Phyllis and Demophoon (1870), boolour and watercolour with gold medium and gum arabic on composite layers of paper on canvas, 47.5 x 93.8 cm, Birmingham Museum and Art Gallery, Birmingham, England. Wikimedia Commons.

Πότε κυλιστήκαμε στο χώμα πάνω στις φραουλιές που έλιωσαν κάτω από την πίεση των κορμιών μας; Πότε ήταν που κοκκινίσαμε από τις φράουλες που σφίγγαμε στη χούφτα μας και τις απλώναμε ο ένας στο κορμί του άλλου; Δεν ξεχώριζε ο χυμός από το αίμα που κύλησε στη γη –το χώμα ρούφηξε την παρθενικότητά μου.

Carolus-Duran (1837–1917), The Kiss (1868), oil on canvas, dimensions not known, Palais des Beaux-Arts de Lille, Lille, France. Wikimedia

Πόσες φορές συναντηθήκαμε; Πόσες φορές καταστρέψαμε φραουλιές; Αυτό νομίζω δεν μου συγχώρησε η μητέρα, η οποία σύντομα κατάλαβε τι γινόταν και πού. «Εκεί πήγατε και βγάλατε τα μάτια σας πανάθεμά σε;» Τη φράση αυτή τη συνόδευε ένας αναστεναγμός που δεν τον καταλάβαινα ακριβώς. Πάντως, κρυφά έβαλε εργάτες να καλύψουν τις τρύπες ανάμεσα στα φυτά, να μη φαίνεται ότι κάτι είχε συμβεί εκεί. Να μην το καταλάβει ο Πατέρας.

Ford Madox Brown (1821–1893), Take your Son, Sir! (1851-52), oil on canvas, 70.5 x 38.1 cm, The Tate Gallery (Presented by Miss Emily Sargent and Mrs Ormond in memory of their brother, John S. Sargent), London. © The Tate Gallery and Photographic Rights © Tate (2016), CC-BY-NC-ND 3.0 (Unported)

Έμεινα έγκυος. Δηλαδή, εγώ δεν κατάλαβα τίποτε, η μάνα μου το κατάλαβε. «Καλά, χαζή είσαι; Δεν πρόσεχες;» σύριξε μέσα στο αυτί μου. Μα τι έπρεπε να προσέξω; Πάντως, στάθηκε καλή μαζί μου –«τώρα θα τα διορθώσουμε τα πράγματα»–, δεν κατάλαβα τι έπρεπε να διορθώσουμε αλλά για να το λέει η μάνα... Έκανε το κάθε τι για να πέσει το παιδί –ό,τι της είχε διδάξει και η δική της μάνα–, πονούσα βέβαια, αλλά «έτσι είναι παιδί μου, φυσικό είναι» και «άντε καλέ που πονάς, η ιδέα σου είναι», «να δεις που όλα θα περάσουν και μετά θα παντρευτείς ένα καλό παλληκάρι και θα κάνεις παιδιά...». Αυτό που κουβαλούσα δεν έκαμνε για παιδί; 

Carl Larsson,  Little Red Riding Hood, 1881

Στάθηκε καλή με το παιδάκι που πεισματικά επέμενε να γεννηθεί, ήταν και θεοσεβούμενη η μάνα, πώς να σκοτώσει ένα ζωντανό πλάσμα; Αμαρτία. Το άφησε στο δάσος. Ε, όλο και κάποιος θα περνούσε και θα το λυπόταν, όλο και κάποιο θεριό θα το θήλαζε ή θα το έτρωγε, όλο και η καλή τύχη θα έκαμνε αυτό το παιδί να πεθάνει από ασιτία και αφυδάτωση, από το κρύο ή ζέστη. Τόσα και τόσα παιδιά είχαν παρόμοια τύχη, γιατί όχι και αυτό; 

Έλα όμως που κάποιοι την είδαν, τα σφύριξαν στον πατέρα μου κι εκείνος, «για την τιμή της οικογένειας», έτσι είπε, μη μπορώντας και μη θέλοντας να κάνει διαφορετικά, σκότωσε το παιδί –σιγά τη δυσκολία...–, σακάτεψε τη μάνα που του κράτησε ένα τέτοιο μυστικό –«η σκρόφα»–, κι εμένα μου έκανε τη χάρη να με αφήσει να ζήσω, δίπλα του, πάνω του, από κάτω, στα τέσσερα πεσμένη –μάρτυράς μου η  μάνα μου αν λέω ψέματα. 

Ferdinand Hodler (1853–1918), Portrait of Berthe Jacques, the Artist’s Wife (1894), oil on canvas, 33.5 × 28 cm, Private collection. Wikimedia Commons.

Να ’ναι καλά ο άνθρωπος που μ’ άφησε και έζησα και μου έδωσε την ευκαιρία να μετανιώνω κάθε στιγμή για τον έρωτα που ένιωσα, να ζητώ έλεος και να θεωρώ ευλογία τις τιμωρίες που μου επέβαλε. Με ταπεινότητα δέχομαι τις αγωνίες μου και δεν ξεχνώ στις προσευχές μου να καταριέμαι εκείνον τον ωραίο μαυρισμένο και αυτόν τον άλλον τον σιχαμένο τον θεό, τον Έρωτα. Να πάνε στο διάβολο και οι δυο. Και μάρτυς μου ο πατέρας, δεν έβαλα φράουλα στο στόμα μου από τότε. Ευλογητός Αυτός που με λυτρώνει. 

 Δήμητρα Μήττα

Σημείωση: Το διήγημα περιλαμβάνεται στο ημερολόγιο της Εταιρίας Λογοτεχνών Θεσσαλονίκης για το έτος 2023 με τον γενικό τίτλο Βία κατά των γυναικών. (Εκδόσεις Ρώμη)

Earlom, Richard, Η Αλόπη και ο Ιπποθόωντας, 1787, χαρακτικό. Η Έμα Χάμιλτον ως Αλόπη προστατεύει τον μικρό Ιπποθόωντα από κάποιο επικείμενο κίνδυνο. Λονδίνο, Βρετανικό Μουσείο, 1870,0625.613, © The Trustees of the British Museum

*Στην ελληνική μυθολογία η Αλόπη ήταν κόρη του βασιλιά της Ελευσίνας Κερκύονα. Η Αλόπη από παράνομο δεσμό της με τον θεό Ποσειδώνα γέννησε τον Ιπποθόωντα (Παυσ. Α, 5,2), τον επώνυμο ήρωα της Ιπποθοωντίδας φυλής της Αττικής. Ο πατέρας της, εξοργισμένος από το γεγονός, τη σκότωσε τοξεύοντάς τη και άφησε το παιδί της έκθετο στο δάσος. Τότε ο Ποσειδώνας μεταμόρφωσε την αγαπημένη του Αλόπη σε κρήνη στην Ελευσίνα, «ήτις Φιλότης εκαλείτο» (λεξικό του Ησύχιου στο λήμμα «Αλόπη»). Σύμφωνα πάλι με τον Παυσανία (Α, 39,3), το μνήμα της Αλόπης βρισκόταν στην οδό που οδηγούσε από την Ελευσίνα προς τα Μέγαρα. Από τον μύθο της Αλόπης εμπνεύσθηκε ο Αθηναίος δραματουργός Χοιρίλος ομώνυμο δράμα, όπως και ο Ευριπίδης, του οποίου όμως η ομώνυμη τραγωδία δεν διασώθηκε.

 

Θανάσης Χατζόπουλος, «Σαν σαλτιμπάγκοι». Thanassis Hatzopoulos,” Like tumblers”

Henri de Toulouse-Lautrec (1864–1901), The Rider at the Cirque Fernando (1888), oil on canvas, 98 x 161 cm, Art Institute of Chicago, Chicago, IL. Wikimedia Commons.

Την εξουσία που πλέκουν οι άνθρωποι

Σε ακατοίκητους δρόμους την οδηγούν

 

Όμως ο αέρας φέρνει αρώματα, τραύματα

Η άνοιξη σηκώνει τα μυαλά με την αθέατη

Γύρη στις φυλλωσιές κι ένας κρυφός

Ιδρώτας κόβει τα σώματα

 

Ο καιρός γυρίζει στη χάση του

Οι άνθρωποι δεν έχουν πού ν' αποθέσουν

Την εξουσία του Θεού, σαν σαλτιμπάγκοι

Υψώνονται και πέφτουν

Boris Dmitrievich Grigoriev (1886-1939), In the Circus (1918), media and dimensions not known, St. Petersburg State Museum of Theatrical and Musical Art Санкт-Петербургский государственный музей театрального и музыкального искусства, Saint Petersburg, Russia. Image by shakko, via Wikimedia Commons.

Aπό το βιβλίο «ΣΤΟΝ ΗΛΙΟ ΜΟΙΡΑ», 1996

LIKE TUMBLERS

Honoré Daumier (1808–1879), The Parade, or Street Circus (c 1860), watercolour on paper, 26.6 × 36.7 cm, Musée du Louvre, Paris. Wikimedia Commons.

The authority that men weave

They lead along uninhabited paths

 

Yet the breeze brings fragrances, injuries

The spring stirs minds with the invisible

Pollen in the foliage and a hidden

Sweat breaks out on the bodies

 

The time returns to its waning

People have nowhere to set

God's authority, like tumblers

They rise and fall

Jean-Louis Forain (1852–1931), The Tight-Rope Walker (c 1885), oil on canvas, 46.2 x 38.2 cm, Art Institute of Chicago, Chicago, IL. Wikimedia Commons.

Translated by David Connolly

 From the book “SHARE IN THE SUN”, 1996

 

Αλέξανδρος Χριστόπουλος, «Συμβιβασμός»

William Hahn (1829–1887), Southern Pacific R.R. Station at Sacramento (c 1873-74), oil on canvas, 64.7 × 94.6 cm, location not known. Wikimedia Commons.

Πολλοί μπαίνοντας στο τρένο

ήξεραν πως δεν υπάρχει θέση να καθίσουν.

Αυτοί, οι εξ αρχής φρόνιμοι,

στάθηκαν όρθιοι

διαλέγοντας τις προνομιακότερες θέσεις

για ορθίους.

Άλλοι, στην πορεία αναζήτησαν τέτοια πόστα

ελπίζοντας σε μια βολικότερη μετάβαση.

 

Μερικοί κατά την είσοδο

άρπαξαν το κάθισμα από εξερχόμενους.

Peder Balke (1804–1887), Rough Sea with a Steamship Near the Norwegian Coast (c 1847-50), oil on paper, 33.5 × 42.5 cm, Statens Museum for Kunst (Den Kongelige Malerisamling), Copenhagen, Denmark. Wikimedia Commons.

Μερικοί κατά την είσοδο

άρπαξαν το κάθισμα από εξερχόμενους.

 

Γι’ αυτούς το τώρα έρχεται από πριν

και δε χωρά αμφιβολία

πως μεταξύ ορθίου και καθήμενου

υπάρχει διάκριση σαφής.

Γι’ αυτούς η σβέλτη είσοδος

είναι ζήτημα ζωής και θανάτου

την ώρα που οι άλλοι δίνουν προσοχή

στο κενό μεταξύ συρμού και αποβάθρας.

Joseph Mallord William Turner (1775–1851), Snow Storm, Steam Boat off a Harbour’s Mouth (1842), oil on canvas, 91.4 x 121.9 cm, The Tate Gallery (Accepted by the nation as part of the Turner Bequest 1856), London. Photographic Rights © Tate 2016, CC-BY-NC-ND 3.0 (Unported),

Αλέξανδρος Χριστόπουλος από την ποιητική συλλογή «Βενζόλιο», εκδόσεις Ιωλκός, 2022..