Τα βλαστικά του στρες! Researchers create embryonic stem cells without embryo

Stress-treated lymphocytes expressed pluripotency marker Oct4. Right: STAP cells. Credit: Haruko Obokata

Τι μπορεί να φέρει την επανάσταση στην αναγεννητική ιατρική; Ενα «μπάνιο» ενήλικων κυττάρων επί 30 λεπτά σε οξύ! Όχι, δεν πρόκειται για αστείο. Σε δύο νέες μελέτες που δημοσιεύθηκαν την εβδομάδα που μόλις πέρασε στην επιθεώρηση «Nature» και οι οποίες θεωρήθηκε από ανεξάρτητους ειδικούς ότι «αλλάζουν το παιχνίδι» σε ό,τι αφορά την εξατομικευμένη ιατρική, ερευνητές από το Κέντρο Αναπτυξιακής Βιολογίας RIKEN στην Ιαπωνία και την Ιατρική Σχολή του Χάρβαρντ στις ΗΠΑ ανέφεραν πως κατάφεραν να αλλάξουν τη «μοίρα» ενήλικων κυττάρων ποντικών επαναφέροντάς τα σε ένα στάδιο... πιο πολυδύναμο και από το πολυδύναμο. Και όλα αυτά χωρίς καμία γενετική παρέμβαση, απλώς θέτοντας τα κύτταρα σε κατάσταση στρες. Λίγο στρες, λοιπόν, φάνηκε να φέρνει την (κυτταρική) νεότητα ανοίγοντας ταχύτερους και πιο ευκολοτάξιδους δρόμους στους επιστήμονες, οι οποίοι ως σήμερα για να επιτύχουν να γυρίσουν πίσω το ρολόι των κυττάρων πήγαιναν από τις... στροφές.

Ο δύσκολος δρόμος προς τα βλαστικά

Πώς όμως οι ειδικοί από την Ιαπωνία και τις ΗΠΑ έκαναν αυτή τη σημαντική... παράκαμψη που φαίνεται ότι θα οδηγήσει σε πιο φθηνή, γρήγορη και ασφαλή παραγωγή πολυδύναμων κυττάρων; Για να κατανοήσουμε το επίτευγμά τους πρέπει να πιάσουμε το... μονοπάτι από πιο πριν ώστε να δούμε τι έχει συντελεστεί στο πεδίο μελέτης των βλαστικών κυττάρων. Κατ' αρχάς τα εμβρυϊκά βλαστικά κύτταρα, χάρη στο ότι αποτελούν τα πιο πολυδύναμα κύτταρα που είναι ικανά να μετατραπούν σε πλήθος διαφορετικών ιστών του οργανισμού, βρίσκονται στο επίκεντρο των ερευνών εδώ και αρκετά χρόνια. Η πιο προφανής και εύκολη πηγή λήψης αυτών των κυττάρων είναι - τι άλλο; - τα έμβρυα. Ωστόσο το γεγονός ότι για τη λήψη τους απαιτείται η καταστροφή εμβρύων δημιούργησε μέγιστα ηθικά ζητήματα, με αποτέλεσμα να αναζητούνται επί μακρόν άλλες λύσεις δημιουργίας κυττάρων με πολυδύναμες ιδιότητες.

Το 2006 ο Σίνγια Γιαμανάκα από το Πανεπιστήμιο του Κιότο στην Ιαπωνία βρήκε αυτή τη λύση - η οποία μάλιστα έξι χρόνια αργότερα του χάρισε το Νομπέλ Ιατρικής - επαναπρογραμματίζοντας με χρήση τεσσάρων γονιδίων ενήλικα κύτταρα ώστε να συμπεριφέρονται ως εμβρυϊκά βλαστικά (πρόκειται για τα induced pluripotent stem cells, εν συντομία κύτταρα iPS). Η συγκεκριμένη εξέλιξη θεωρήθηκε ότι έφερε επανάσταση στο πεδίο και δικαίως, αφού ξεπερνούσε τον σημαντικό σκόπελο της χρήσης εμβρύων για τη λήψη των κυττάρων. Ωστόσο και αυτή η μέθοδος συνδέεται με μειονεκτήματα: κατ' αρχάς, σύμφωνα με τους ειδικούς, ο επαναπρογραμματισμός διαρκεί πολύ - απαιτούνται τουλάχιστον 30 ημέρες -, ενώ παράλληλα δίνει πολύ «φτωχά» αποτελέσματα - μόλις το 1% των ενήλικων κυττάρων μετατρέπονται σε iPS. Παράλληλα η γενετική παρέμβαση στα κύτταρα δημιουργεί φόβους σχετικά με τη χρήση τους σε ανθρώπους.

Η απίστευτη αναγέννηση του στρες

Σκεφθείτε, λοιπόν, τώρα ότι αυτός ο επαναπρογραμματισμός επετεύχθη - προς το παρόν βέβαια μόνο σε ποντίκια - χωρίς καμία γονιδιακή παρέμβαση. Δύσκολο να το πιστέψει κανείς, ήταν άλλωστε δύσκολο να γίνει πιστευτό ακόμη και από τους επιστήμονες που διεξήγαγαν τα πειράματα. Πέντε ολόκληρα χρόνια χρειάστηκε η Χαρούκο Ομποκάτα, μια νεαρή βιολόγος στο πεδίο των βλαστικών κυττάρων και πρώτη συγγραφέας των δύο νέων μελετών, για να πείσει τους συναδέλφους της ότι κατάφερε να επαναπρογραμματίσει ενήλικα κύτταρα ποντικού μόνο υποβάλλοντάς τα σε συνθήκες στρες στο εργαστήριο (επίσης απαιτήθηκαν δύο απόπειρες προκειμένου η επιθεώρηση «Nature» να κάνει δεκτή την... απίστευτη μελέτη).

Όλα ξεκίνησαν όταν η δρ Ομποκάτα πειραματιζόταν με ενήλικα κύτταρα και ανακάλυψε ότι μόλις ορισμένα από αυτά έμπαιναν σε ένα τριχοειδές σωληνάριο και «στριμώχνονταν» με τα υπόλοιπα συρρικνώνονταν λαμβάνοντας μορφή που έμοιαζε με εκείνη των εμβρυϊκών βλαστοκυττάρων. Σκέφτηκε έτσι να αρχίσει να υποβάλλει σε συνθήκες στρες διάφορα είδη κυττάρων - της καρδιάς, του πνεύμονα, του δέρματος, του αίματος - προκειμένου να ανακαλύψει τι θα συμβεί. Τα κύτταρα πέρασαν... τα πάνδεινα, έφθασαν σχεδόν στο κατώφλι του θανάτου - τραυματίστηκαν, εκτέθηκαν σε πολύ χαμηλά επίπεδα οξυγόνου, σε πολύ υψηλές θερμοκρασίες ή «μπανιαρίστηκαν» επί 30 λεπτά σε ένα ήπια όξινο διάλυμα. Όπως προέκυψε, τα καλύτερα αποτελέσματα εξήχθησαν από τα κύτταρα του αίματος και συγκεκριμένα από λευκά αιμοσφαίρια τα οποία εμβαπτίστηκαν στο οξύ.

Και εγένοντο... STAP!

STAP cells generated entire fetus body. Credit: Haruko Obokata

Μέσα σε επτά ημέρες (αλλά ήδη από τη δεύτερη ημέρα) τα «όξινα» λευκά αιμοσφαίρια όχι μόνο επιβίωσαν της «βάναυσης» διαδικασίας αλλά επαναπρογραμματίστηκαν λαμβάνοντας ιδιότητες αντίστοιχες με εκείνες των πιο πολυδύναμων εκ των εμβρυϊκών κυττάρων, των κυττάρων δηλαδή που διαθέτει το έμβρυο αμέσως μετά τη σύλληψη όταν βρίσκεται στο στάδιο της βλαστοκύστης (στάδιο 5-7 ημερών). Τα κύτταρα αυτά που ονομάστηκαν από τους ερευνητές STAP (Stimulus-Triggered Acquisition of Pluripotency) κατάφεραν στη συνέχεια να διαφοροποιηθούν σε διαφορετικούς τύπους κυττάρων και ιστών, ανάλογα με τις συνθήκες στις οποίες εξετίθεντο κάθε φορά.

Η δρ Ομποκάτα προχώρησε όμως τα πειράματά της ένα βήμα πιο πέρα ώστε να αποδείξει πως τα κύτταρα που δημιούργησε ήταν όντως πολυδύναμα. Εισήγαγε σε αυτά πράσινες φθορίζουσες χρωστικές και τα μεταμόσχευσε σε έμβρυα ποντικού: αν τα κύτταρα ήταν πράγματι πολυδύναμα και αναπτύσσονταν σε διάφορες περιοχές του σώματος, ολόκληρο το έμβρυο θα έλαμπε με πράσινο χρώμα. Με χρήση κυττάρων νεογέννητων ποντικιών, τα έμβρυα έγιναν καταπράσινα και λαμπερά! Τα έμβρυα αυτά γεννήθηκαν και τα μικρά φάνηκε ότι είχαν ενσωματώσει τα κύτταρα STAP σε κάθε ιστό του σώματός τους. Όταν τα μικρά μεγάλωσαν, έφεραν στον κόσμο απογόνους που επίσης περιείχαν τα κύτταρα STAP - γεγονός που έδειχνε ότι τα κύτταρα ενσωματώνονταν στο σπέρμα και στα ωάρια και περνούσαν στην επόμενη γενιά.

Άλμα για την ιατρική

Τα νέα αποτελέσματα ανοίγουν πιο διάπλατα από ποτέ τον δρόμο στην αναγεννητική ιατρική καθώς υπόσχονται την εύκολη δημιουργία ιστών και οργάνων για μεταμόσχευση με βάση τα κύτταρα του κάθε ασθενούς και προσφέρουν ελπίδα στη μάχη ενάντια στον καρκίνο (για παράδειγμα, σε έναν ασθενή με καρκίνο του ήπατος θα λαμβάνεται ένα υγιές κύτταρο από το ήπαρ, θα μετατρέπεται σε STAP και αυτό με τη σειρά του σε πολλά υγιή κύτταρα αντικατάστασης). Παράλληλα ίσως δίνουν απάντηση και σε ένα μεγάλο βιολογικό μυστήριο: επί μακρόν ερευνητές αναφέρουν περιστασιακά ότι εντοπίζουν πολυδύναμα βλαστικά κύτταρα σε ενήλικα θηλαστικά, αλλά τα αποτελέσματά τους δύσκολα αναπαράγονται. Κατά τον Τσαρλς Βακάντι, επιβλέποντα των νέων μελετών από την Ιατρική Σχολή του Χάρβαρντ, τα καινούργια ευρήματα δείχνουν ότι και οι ενήλικοι οργανισμοί παράγουν βλαστοκύτταρα όταν βρίσκονται σε συνθήκες στρες. «Ισως η παραγωγή αυτών των κυττάρων είναι ο τρόπος με τον οποίο η φύση αντιδρά στους τραυματισμούς» σημείωσε ο ειδικός. Έτσι η καινούργια γνώση μπορεί κάποια ημέρα να οδηγήσει και σε μεθόδους επούλωσης τραυμάτων.

Η τέλεια κλωνοποίηση;

Japanese scientists have pioneered a cheap new method of creating stem cells, the stimulus-triggered acquisition of pluripotency (STAP), which requires only that blood cells be dipped into an acid bath. (Photo courtesy of Shutterstock.)

Και από την... αναγεννητική αντίδραση της φύσης στις πιθανές αντιδράσεις που μπορούν να προκύψουν από τα καινούργια ευρήματα, διά στόματος του ίδιου του δρος Βακάντι. Ο ειδικός υποστήριξε στο περιοδικό «New Scientist» - κάτι που η δρ Ομποκάτα πάντως ποτέ δεν επιβεβαίωσε - ότι ζήτησε από έναν από τους συνεργάτες του να φθάσει το πείραμα στο επίπεδο της κλωνοποίησης. Ο συνεργάτης αυτός, κατά τα λεγόμενα του δρος Βακάντι, δημιούργησε κύτταρα STAP από λευκά αιμοσφαίρια και τα άφησε να πολλαπλασιαστούν και να δημιουργήσουν σφαιρίδια κυττάρων. Ενα τέτοιο σφαιρίδιο εμφυτεύθηκε απευθείας στη μήτρα ενήλικου ποντικιού και προέκυψε έμβρυο το οποίο αναπτύχθηκε ως ένα στάδιο και μετά απεβίωσε για άγνωστους λόγους. Παρότι ο συνεργάτης αυτός δεν δέχθηκε να σχολιάσει στο περιοδικό το τι ακριβώς συνέβη, η διαδικασία φαίνεται ότι μπορεί να οδηγήσει πολύ πιο εύκολα και στη δημιουργία κλώνων στο μέλλον καταργώντας τη συμβατική διαδικασία της πυρηνικής μεταφοράς σωματικού κυττάρου. Μάλιστα, κατά την πυρηνική μεταφορά, ο κλώνος που δημιουργείται δεν είναι πιστό αντίγραφο του δότη, αφού στην όλη διαδικασία εμπλέκεται και το μιτοχονδριακό DNA του απύρηνου ωαρίου που χρησιμοποιείται για τη γονιμοποίηση. Με τη νέα μέθοδο όλα τα κύτταρα θα ανήκουν στον δότη, με αποτέλεσμα να δημιουργείται ένα ακριβές αντίγραφό του.

Σε κάθε περίπτωση η δρ Ομποκάτα δήλωσε ότι στόχος της ομάδας δεν είναι η δημιουργία κλώνων αλλά η δημιουργία ιστών που θα ανήκουν στον κάθε ασθενή και θα σώζουν τη ζωή του όταν εκείνος τους χρειάζεται. Στο πλαίσιο αυτό οι ερευνητές άρχισαν ήδη να πειραματίζονται με ανθρώπινα κύτταρα και θα αναμένουμε με ενδιαφέρον τα αποτελέσματά τους. Μακάρι η έρευνα αυτή να επιβεβαιωθεί και από άλλες στο μέλλον, μακάρι να χρησιμοποιηθεί μόνο για καλούς σκοπούς και μακάρι τα κύτταρα STAP να βάλουν ένα μεγάλο STOP σε νόσους-μάστιγες του παγκόσμιου πληθυσμού.

Βρέθηκαν ανέκδοτα ποιήματα της Σαπφούς. Lost poems of Greek poetess Sappho found

Η ανακάλυψη δύο ποιημάτων της μεγάλης Ελληνίδας ποιήτριας του 7ου αιώνα π.Χ. δίνει ελπίδες πως ενδέχεται να ακολουθήσουν και άλλα. Το ένα ποίημα μιλά για τον Χάραξο και τον Λάριχο, δύο από τα αδέλφια της ποιήτριας, που ήταν διάσημη στην εποχή της, ενώ το άλλο είναι Ύμνος στην Αφροδίτη, αλλά η διατήρησή του είναι πολύ κακή. Hermaic pillar with a female portrait, so-called “Sappho”; inscription "Sappho Eresia" ie. Sappho from Eresos. Roman copy of a Greek original of the 5th century BC. Portrait féminin, traditionnellement identifié comme Sappho; inscription «Sappho Eresia», c'est-à-dire d'Eresos). Copie romaine d'un original grec de l'époque classique. 

Άγνωστοι στίχοι της σπουδαιότερης και διασημότερης αρχαίας ελληνίδας ποιήτριας, της οποίας το όνομα έχει ταυτιστεί με την ομοφυλοφιλία, έρχονται να προσθέσουν κομμάτια στο παζλ της προσωπικότητας και της δημιουργίας της και να φέρουν ξανά στο προσκήνιο μύθους και αλήθειες για τη ζωή και το έργο της.

Red-figure vase by the Group of Polygnotos, ca. 440–430 BC. Seated, Sappho is reading one of her poems to a group of three student-friends. National Archaeological Museum in Athens, 1260. La poétesse Sappho, assise, lit un de ses poèmes dans un recueil à trois amies-élèves qui l'entourent. Vari, œuvre du groupe de Polygnote, vers 440-430 a. C. Musée archéologique national, Athènes, n°1260. A new Sappho poem is more exciting than a new David Bowie album. The discovery of a gorgeous lost poem by the Greek poet Sappho is thrilling for poetry-lovers.

Δέκατη μούσα την αποκάλεσε ο Πλάτωνας. Θηλυκό Σωκράτη ο φιλόσοφος του 2ου αι. μ.Χ. Μάξιμος ο Τύριος. Θαυμαστό τέρας ήταν κατά τον Στράβωνα, ενώ ο Σόλων ο Αθηναίος - ο γνωστός νομοθέτης κι ένας από τους επτά σοφούς του αρχαίου κόσμου - δήλωνε ότι δεν θέλει να πεθάνει αν δεν έχει διδαχθεί ένα της ποίημα.

Charles Nicolas Rafael Lafond, Sappho sings for Homer, 1824.

Και αν το όνομά της - Σαπφώ - είναι διάσημο στα πέρατα του κόσμου, από την αρχαιότητα ήδη αρκούσε κάποιος να την αποκαλέσει ποιήτρια για να καταλάβουν όλοι για ποια πρόκειται, όπως όταν έλεγαν ποιητής εννοούσαν τον Όμηρο. 

Portrait of Sappho by unknown artist in Campania, Italy C First century. Photo: Rex Features

Αστέρας πρώτου μεγέθους από τον 7ο αι. π.Χ. που γεννήθηκε στη Λέσβο, η πορεία της μεγάλης λυρικής ποιήτριας δεν έχει να ζηλέψει σε τίποτα εκείνην των σημερινών διασημοτήτων. Η φήμη της έφτασε σε κάθε γωνιά του τότε γνωστού κόσμου. Είδε τη μορφή της να αποτυπώνεται σε νομίσματα, αγγεία και ψηφιδωτά.

 Jacques-Louis David, Sappho and Phaon, 1809, oil on canvas, 225.3 cm × 262 cm (88.7 in × 103 in), Hermitage Museum, Saint Petersburg.

Αποτέλεσε πηγή έμπνευσης για τον σπουδαίο ζωγράφο Ζακ-Λουί Νταβίντ και τον πρωτοπόρο γλύπτη μνημειακών έργων Εμίλ-Αντουάν Μπουρντέλ, αλλά και για τον Μάνο Χατζιδάκι, που μελοποίησε στίχους από το ποίημά της «Κέλομαί σε Γογγύλα» στον «Μεγάλο ερωτικό» και ερμήνευσε μοναδικά η Φλέρυ Νταντωνάκη. 

Γύρω από το όνομά της δημιουργήθηκαν μύθοι. Κάποιοι την ήθελαν να ερωτοτροπεί με γυναίκες. Κάποιοι άλλοι να έχει τραγικό τέλος για τα μάτια ενός άνδρα.

Είναι συγκινητικό έπειτα από δύο χιλιάδες επτακόσια χρόνια να βλέπουν το φως ανέκδοτα ποιήματα. Πόσω μάλλον όταν ανήκουν στη γνωστότερη ποιήτρια του αρχαίου κόσμου: τη Σαπφώ. Sappho's recently discovered poem on old age (lines 9–20), assigned to Book IV based on its meter, 3rd-century BC papyrus (P.Köln XI 429), from an exhibit of the Altes Museum. The last discovery of a Sappho poem was in 2005, when new techniques of analysing marks on discarded papyrus dumped in Oxyrhynchus, in Egypt, revealed another poem, in which Sappho bemoaned her old age (again with attention to symptoms). Lachlan Mackinnon translated it in his collection Small Hours. More could come from that source.

Απέκτησε φανατικούς θαυμαστές και άσπονδους εχθρούς. Τα βιβλία της κάηκαν τον 11ο αι. στην Κωνσταντινούπολη καθώς θεωρήθηκε ότι διέφθειρε τους πιστούς. Και από τους στίχους της - μέσα από τους οποίους δεν έπαυε να αναζητεί τον έρωτα και την αθανασία - δεν έφτασαν έως τις μέρες μας παρά μόνο ένα ποίημα της, μια ωδή 28 στίχων στην Αφροδίτη, μαζί μερικά ακόμη αποσπάσματα των έργων της (το τελευταίο μάλιστα ανακαλύφθηκε μόλις το 2004) που περιλαμβάνονταν σε εννέα βιβλία. Ή μήπως όχι;

The Poetess Sappho. Circle Jacques-Louis David (attr. to François Gérard, French, 1770-1837). Oil on canvas.

Λίγη περιέργεια και ένας καλός επιστήμονας ήταν ο μαγικός συνδυασμός που φαίνεται να ανατρέπει όσα ξέραμε για την κορυφαία λυρική ποιήτρια. Για το «ευαίσθητο και θαρρετό» πλάσμα που «δεν μας παρουσιάζει συχνά η ζωή», όπως γράφει και ο Οδυσσέας Ελύτης στον πρόλογο του έργου του «Σαπφώ», στο οποίο είχε κάνει σύνθεση και μετάφραση των σωζόμενων αποσπασμάτων της ποιήτριας από τη Λέσβο (εκδ. Ίκαρος). «Ένα μικροκαμωμένο βαθυμελάχρινο κορίτσι, ένα "μαυροτσούκαλο" όπως θα λέγαμε σήμερα, που ωστόσο έδειξε ότι είναι σε θέση να υποτάξει ένα τριαντάφυλλο, να ερμηνεύσει ένα κύμα ή ένα αηδόνι και να πει "σ' αγαπώ" για να συγκινηθεί η υφήλιος», την περιγράφει ο συντοπίτης της και βραβευμένος με Νομπέλ ποιητής, ο οποίος μάλιστα σε άλλο σημείο αναφέρει ότι πριν από 2.500 χρόνια πίσω στη Μυτιλήνη βλέπει «τη Σαπφώ σαν μια μακρινή ξαδέλφη που παίζαμε στους ίδιους κήπους, γύρω απ' τις ίδιες ροδιές, πάνω απ' τις ίδιες στέρνες».

Ένα από τα πρόσφατα ανακαλυφθέντα ποιήματα της Σαπφούς. One of the recently discovered poems by Sappho. Credit: GreekReporter. This latest poem emerges from elsewhere – an anonymous collector – and it is the scoop of Dr Dirk Obbink, a Classics fellow at Oxford, who when he saw it declared that it was by Sappho. It’s highly unlikely that he’s wrong. They are written in her distinctive meter, with the long vowels of the Lesbian dialect. Best of all, one poem mentions the Sappho’s brother, Charaxos. In the poem Sappho chastises an audience for assuming Charaxos will return from a trading journey safely. It’s not clear whether this man ever existed. Herodotus mentioned him, and Ovid picked up on his story, too.

Όλο το μυστικό, λοιπόν, βρίσκεται σε ένα κομμάτι παπύρου διαστάσεων 18x10 εκ. Ο συλλέκτης που τον έχει στα χέρια του μπόρεσε να αναγνωρίσει ότι τα γράμματα στον πάπυρο είναι ελληνικά. Και απευθύνθηκε στον καθηγητή του Πανεπιστημίου της Οξφόρδης Ντερκ Όμπινκ για να μάθει το περιεχόμενο. Ο έμπειρος παπυρολόγος δεν πιστεύει στα μάτια του. Το κομματάκι του 3ου αι. μ.Χ. που κρατά στα χέρια του δεν περιέχει ένα, αλλά δύο ποιήματα της κορυφαίας ποιήτριας. Και μάλιστα πρόκειται για τα πιο καλοδιατηρημένα που έχουν βρεθεί έως σήμερα.

Jules Elie Delaunay, Sappho embrassant sa lyre, 1876.

«Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι πρόκειται για στίχους που έγραψε η Σαπφώ. Ελάχιστα μόνο γράμματα πρέπει να συμπληρωθούν στο πρώτο ποίημα και ουδεμία αμφιβολία υπάρχει για κάποια από τις λέξεις», λέει ο καθηγητής ‘Ομπινκ, που ετοιμάζεται να δημοσιεύσει τα αποτελέσματα της μελέτης του πάνω στον πάπυρο την άνοιξη, αλλά έδωσε μια μικρή γεύση από το εύρημά του προκαλώντας το παγκόσμιο ενδιαφέρον της επιστημονικής και όχι μόνο κοινότητας. 

Artistic rendering of Sappho by William Adolphe Bouguereau.

Και αυτό διότι «η Σαπφώ υπήρξε η γυναίκα που συνέθεσε μερικά από τα σπουδαιότερα ποιήματα στην παγκόσμια Ιστορία» εξηγώντας τη σημασία της ποιήτριας, που έγραφε στην αιολική διάλεκτο, ο αμερικανός καθηγητής Κλασικών Σπουδών στο Πανεπιστήμιο Χάρβαρντ και ειδικός στην αρχαία ποίηση Γκρέγκορι Ναζ.

Gustave Klimt, Sappho, 1888-1890, Oil on canvas, Kunsthistorishes Museum (Vienna – Austria).

Τι γράφουν όμως τα δύο ποιήματα που χωρίζονται από μια κόκκινη γραμμή; Στο πρώτο η λυρική ποιήτρια αναφέρει τα ονόματα Χάραξος και Λάριχος. Πρόκειται για τους δύο αδελφούς της, τους οποίους για πρώτη φορά αναφέρει στους στίχους της. Για τον Χάραξο ο Ηρόδοτος μας παραδίδει ότι ως έμπορος κρασιού ταξίδευε πολύ. Σε κάποιο από τα ταξίδια του ερωτεύτηκε μία δούλη που ήταν εταίρα από τη Ναυκράτη. Αφού πλήρωσε αρκετά χρήματα για να την αγοράσει από τον κύριο της, ξόδευε την περιουσία του για να της κάνει τα χατίρια, γεγονός που είχε κάνει έξαλλη τη διάσημη ποιήτρια. 

Marble bust of the ancient Greek poet Sappho. From Smyrna (Izmir), Turkey. Roman copy of a Hellenistic original.

Στο ποίημα όμως που διάβασε ο βρετανός ερευνητής στον πάπυρο, ο οποίος χρονολογείται περί τα 1.000 χρόνια αργότερα από την εποχή που η Σαπφώ έγραψε τα ποιήματά της, κατηγορεί κάποιον ότι διαδίδει πως ο αδελφός της θα επιστρέψει στο σπίτι με το καράβι του γεμάτο αγαθά και κάτι τέτοιο δεν πρέπει να συμβαίνει, διότι αυτά τα θέματα τα γνωρίζουν μόνο οι θεοί. Και ενώ προτρέπει τον άγνωστο αποδέκτη του ποιήματος να προσευχηθεί στην Ήρα για την καλή επιστροφή του Χάραξου, κάνει ταυτοχρόνως και μία ευχή: ο μικρότερος αδελφός της, ο Λάριχος, να μεγαλώσει χωρίς να δημιουργηθούν προβλήματα για την οικογένειά του. «Δεν πρέπει όμως να δούμε τους στίχους αυτούς ως "ιστορικό ρεπορτάζ", αλλά ως ένα τραγούδι που θα παρουσιαζόταν δημοσίως», εξηγεί ο, εκτός των άλλων, ειδικός στη Σαπφώ και στην ποίησή της και διευθυντής του Κέντρου Ελληνικών Σπουδών Γκρέγκορι Ναζ. «Η αναφορά σε οικογενειακές καταστάσεις - οι οποίες γίνονται επί τούτου με χιούμορ - θα πρέπει να εκληφθούν ως πράξεις μίμησης που θα παρουσιάζονταν από μια ομάδα καλλιτεχνών που συνδύαζαν το τραγούδι με τον λόγο. Τέτοια τραγούδια ερμηνεύονταν σε ειδικές περιπτώσεις - μεγάλες γιορτές ή γαμήλιες τελετές - από χορό κοριτσιών ή γυναικών συνοδεία μουσικής. Οι στίχοι που συνέθετε η Σαπφώ ακούγονταν και σε συμπόσια, μόνο που εκεί τα τραγουδούσε ένας ερμηνευτής και δεν συνοδεύονταν από χορευτικά δρώμενα». 

Julius Johann Ferdinand Kronberg, Sappho, 1913.

Το δεύτερο ποίημα δεν είναι τόσο καλά σωζόμενο. Ειδικά προς το τέλος είναι δυσανάγνωστο. Είναι σαφές όμως ότι πρόκειται για μια επίκληση στην Αφροδίτη. 

Charles August Mengin, Sappho, 1877.

Και τα δύο ποιήματα ακολουθούν το ίδιο μέτρο, που λέγεται σαπφικό (ή σαπφική στροφή) επειδή το επινόησε η Σαπφώ. Πρόκειται για μια στροφή με τέσσερις στίχους που διακρίνεται από για τη μεγαλοπρέπεια και τον λυρισμό της, κάτι στο οποίο βοηθούσε και η ρευστότητα της αιολικής διαλέκτου την οποία μιμήθηκε αργότερα ο ρωμαίος ποιητής Οράτιος.

Μύθοι και αντιφάσεις για την ομοφυλοφιλία της

A painting of Sappho by eroticist Édouard-Henri Avril depicting lesbian sex.

Πού αρχίζει η αλήθεια και πού σταματά ο μύθος για την ποιήτρια που άφησε ανεξίτηλη της σφραγίδα της στην τέχνη της ποίησης, ουδείς μπορεί να πει με βεβαιότητα. Δεν είναι τυχαίο άλλωστε ότι ο καθηγητής Αρχαίας Ελληνικής Φιλολογίας, Αριστόξενος Σκιαδάς έλεγε ότι όλα γύρω από τη Σαπφώ «είναι ασαφή, περίπλοκα, αντιφατικά ή παρερμηνευμένα».

Simeon Solomon, Sappho and Erinna in a Garden at Mytilene, 1864, Watercolour on paper.

Το όνομα της σπουδαιότερης αρχαίας Ελληνίδας λυρικής ποιήτριας, που γεννήθηκε στην Ερεσό της Λέσβου περί το 630 π.Χ., έχει ταυτιστεί με την ομοφυλοφιλία, όμως η αλήθεια είναι ότι η Σαπφώ, γόνος αριστοκρατικής οικογενείας, ήταν παντρεμένη με τον Κερκύλα από την Άνδρο και απέκτησε μια κόρη, που πήρε το όνομα της μητέρας της, Κλείδα. 

Theodore Chasserieu, Sappho Leaping into the Sea from the Leucadian Promontory, c. 1840, 370 x 228 mm.

Ο θρύλος μάλιστα τη θέλει να αυτοκτόνησε, πέφτοντας από ένα ακρωτήριο στη Λευκάδα, επειδή είχε ερωτευτεί τον Φάωνα.

Charles Gleyre, La coucher de Sappho, 1867.

Τα πιο γνωστά της έργα ήταν τα επιθαλάμια, μικρά ποιήματα που σχετίζονταν με τον γάμο και εκείνη κατάφερε από λαϊκά στιχάκια να τα αναδείξει σε σπουδαία ποίηση, ενώ στην εργογραφία της περιλαμβάνονται ύμνοι και ερωτικά ποιήματα.

Ernst Stückelberg, Sappho, 1897.

Πίσω από το γεγονός ότι η Σαπφώ θεωρήθηκε ομοφυλόφιλη βρίσκονται οι αττικοί κωμωδιογράφοι οι οποίοι αναζητούσαν προσωπικότητες προς σάτιρα σε γνωστά πρόσωπα του παρελθόντος. 

Pierre-Narcisse Guérin, Sappho On The Leucadian Cliff, 1800s, Hermitage Museum.

Το βέβαιο είναι ότι μεγάλωσε σε μια κοινωνία όπου οι γυναίκες είχαν την ευκαιρία να αρθρώνουν λόγο και να ασχολούνται με τις τέχνες και πως είχε σαφώς δηλωμένες πολιτικές πεποιθήσεις, γεγονός που την ανάγκασε για ένα διάστημα να εξοριστεί στη Σικελία.

Το ποίημα

Alcaeus and Sappho. Side A of an Attic red-figure kalathos, ca. 470 BC. From Akragas (Sicily). Brygos Painter. Alcée et Sappho. Face A d'un kalathos attique à figures rouges, v. 470 av. J.-C. Provenance : Akragas (Sicile). Peintre de Brygos.

Μα πάντα φλυαρείς ότι θα έρθει ο Χάραξος /

με το καράβι πλήρες. Τούτο - νομίζω - το ξέρει /

ο Δίας και όλοι οι θεοί, Εσύ δεν πρέπει αυτό /

να το στοχάζεσαι καθόλου, / αλλά να στέλνεις και να με παρακαλάς / την Ήρα τη βασίλισσα θερμά να ικετεύω / ο Χάραξος εδώ να φτάσει, / το πλοίο σου φέρνοντας, / και να μας βρει αβλαβείς. Όλα τα άλλα / στους θεούς ας τα αφήσουμε. / Γοργά η νημεμία έρχεται / μετά από μεγάλο ανέμου φύσημα. /

Αν θέλει ο βασιλιάς του Ολύμπου, / ήδη θεό βοηθό στα βάσανα τους / έστειλε κι εκείνοι ευλογημένοι /

και τρισόλβιοι θα 'ναι. / Εμείς, αν μεγαλώσει /

ο Λάριχος και γίνει επιτέλους άντρας, / από πολύ βαριά αθυμία / γοργά θα απαλλαγούμε

Sappho and Alcaeus by Lawrence Alma-Tadema. On view at The Walters Art Museum. In 1870, the Dutch-born, Belgian-trained artist Alma-Tadema moved to London, where he found a ready market among the wealthy middle classes for paintings re-creating scenes of domestic life in imperial Roman times. In this work, however, he turns to early Greece to illustrate a passage by the ancient Greek poet Hermesianax (active ca. 330 BC) preserved in Atheneaus, Deipnosophistae, "Banquet of the Learned," book 2, line 598. On the island of Lesbos (Mytilene), in the late 7th century BC, Sappho and her companions listen rapturously as the poet Alcaeus plays a "kithara". Striving for verisimilitude, Alma-Tadema copied the marble seating of the Theater of Dionysos in Athens, although he substituted the names of members of Sappho's sorority for those of the officials incised on the Athenian prototype.

The Telegraph has a translation of the Brothers Poem!

Still, you keep on twittering that Charaxos

comes, his boat full. That kind of thing I reckon

Zeus and his fellow gods know; and you mustn’t

make the assumption;

rather, command me, let me be an envoy

praying intensely to the throne of Hera

who could lead him, he and his boat arriving

here, my Charaxos,

finding me safely; let us then divert all

other concerns on to the lesser spirits;

after all, after hurricanes the clear skies

rapidly follow;

and the ones whose fate the Olympian ruler

wants to transform from troubles into better –

they are much blessed, they go about rejoicing

in their good fortune.

As for me, if Larichos reaches manhood,

[if he could manage to be rich and leisured,]

he would give me, so heavy-hearted, such a

swift liberation.

Πηγή: The Archaeology News Network, ΤΑ ΝΕΑ.

Η σουρεαλίστρια Remedios Varo. Remedios Varo, a female surrealist

Caravan

Αινιγματική και ασφυκτικά κλειστοφοβική και ταυτόχρονα ανάλαφρη και διάφανη η Remedios Varο... Γεννήθηκε το 1908 στη Καταλωνία και πέθανε το 1963 στο Μεξικό.

Ladies' Suit, 1957

In 1908, Remedios Varo was born into a complicated family setting in the small town of Gerona, Spain. Her mother was a deeply religious woman, committed to Catholic spirituality, while her father was an atheist engineer, whose life was built on reason, mathematics, and free thinking. These two forces, the mystical and scientific, greatly influenced Remedios's work throughout her artistic career. When she was nine, the Varo family moved to Madrid, where Remedios was formally educated at a religious school; however, at night she stealthily read science books and taught herself to use her father's engineering tools. At age sixteen, Remedios escaped the world of the convent to attend the Academia de San Fernando in Madrid, where she was a classmate of Salvador Dali until he was expelled for recalcitrance.

Farewell, 1958

"In clear contrast with the surrealist tendencies seeking 'liberation' from the underground depths of unconscious desire, the art of Remedios Varo projects itself toward the opposite extreme: toward the supra-conscious understanding of a 'superior' reality... Remedios consciously "constructs" an idealized world in which harmony and sublimity reign." Juliana Gonzales, art historian.

The World Beyond

At age twenty-two, Remedios's artistic career began to take off. She participated in her first group exhibition, married fellow artist Gerardo Lizarraga (with whom she stayed married for only two years), and moved to Barcelona with him. With the outbreak of the Spanish Civil War in 1936, Varo decided to move to Paris with the poet Benjamin Peret, who was a close companion of the so-called father of Surrealism, Andre Breton. With Peret by her side, Remedios was brought into Breton's circle of Surrealist artists, yet she often felt overshadowed by Peret's presence and notoriety. Because of her gender, she was never considered an integral member of the Surrealist group; on the fringe, she participated in Surrealist shows only occasionally. It was partly due to her marginalization and partly due to her inability to relinquish complete control over her artistic creations, that many art historians, and even Remedios herself, did not consider her to be a strict Surrealist.

Varo's artistic style--part surrealistic, part realistic--truly blossomed when she fled Nazi-occupied France and moved to Mexico in 1941. About her move to Mexico, Varo remarked "I came to Mexico searching for the peace that I had not found, neither in Spain because of the revolution nor in Europe because of the terrible war. For me it was impossible to paint amidst such anguish." Although she initially felt like an exile, Remedios found home in Mexico, and she realized that she ultimately experienced more artistic and intellectual freedom there than she had anywhere in Europe. "I can see that my life" she said, "not only in material or emotional terms, but also my intellectual life, is here in [this] land I sincerely love with all its faults, shortcomings, and hardships." It was her deep love for Mexico that kept her from returning to Paris with Peret in 1947, and instead pushed her to explore another Latin-American country, Venezuela, where her mother and brother Rodrigo then lived. Rodrigo was chief of epidemiology for the Ministry of Public Health in Venezuela, and under his tutelage, Remedios began studying and drawing mosquitoes for a campaign against malaria. Again, her artistic work dipped into the scientific realm.

Exploring River of The Source Orinonoco

In the early 1950's Remedios returned to Mexico and married Walter Gruen, an Austrian political refugee, and at this time she pledged to devote her life entirely to painting. It was then that her style fully matured to include its unique brand of symbolism and iconography: women with heart-shaped faces that mimic her own, and slit-like eyes that convey a sense of loneliness and a lack of fulfillment. This loneliness is highlighted again and again as Varo paints her characters trapped in one environment or another, whether it be a tower in the sky, like in Celestial Pablum, a room without a door, or even a chair that seems to have a magical power that forces its victims to stay put, like in Mimetismo, which is currently in the Museo de Arte Moderno in Mexico City. In all of her works, one senses the artist's own isolation; yet this seclusion is coupled with internal revelation and astonishment that takes the form of a mysterious ray of light or patches of luminosity on the canvas. This combination of isolation and revelation is mirrored in Remedios's overall juxtaposition of whimsy and precision, a blend that many art historians find unsettling. Varo uses her scientific knowledge to paint scenes that place scientifically accurate machinery in an unrealistic fantasy world. Essay by Lauren A Kaplan.

Fantastic animal, 1959

Allegory of Winter, 1948

Rheumatic pain

Plant, 1960

Unexpected view

Aurora, 1962

Homo rodans, 1959

Floral bouquet with birds, 1960

Gypsy and harlequin, 1947       

Premonition, 1953

Harmony, 1956

This portrait of Doña María was painted by Remedios just two years after she entered the Academia de San Fernando.  Salvador Dalí, the Surrealist painter, was also a student of the Academia in Madrid, around the time frame Varo attended.  (Kaplan 29)

Plant architecture, 1962

Vagabond

Witch going to the Sabbath, 1957

Lady Godiva, 1959

The World, 1958

Christmas turkey

Malaria, 1947

Garden of love, 1951

Cats Paradise, 1955

As the Volante, 1962

The battle

The task

By Aquarium, 1961

The Pollution of the Water

Creation with astral rays, 1955

The rich, 1958

Pain, 1948

Trasitoen Espiral

Creation of the Birds

The Message, 1935

Lunar reflection

The emigrants

Still life Reslicitando, 1963

Eyes on the table, 1938

Tightrope walkers, 1944

The Juggler

Visit to the plastic surgeon, 1960

Cold, 1948

The Labrador, 1958

Rheumatic pain, 1948

Towards The Tower

"In Surrealism, the artist attempts to depict a time/space that is somewhere in between reality and dreaming. Varo accomplished this goal, but was dissatisfied with the traditional role of women in Surrealist painting: female as the muse or object.  In her work, she shifted the role of woman to embody the heroine, explorer, and creator." (Congdon, 291)

O Octavio Paz της αφιέρωσε το ποίημα του "Remedios Varo’s Appearances and Disappearances"

With the visible violence of wind scattering

clouds, but with greater delicacy, as if she

painted with her eyes rather than with her

hands, Remedios sweeps the canvas clean and

heaps up clarities on its transparent surface.

In their struggle with reality, some painters

violate it or cover it with signs, explode it

or bury it, flay it. Remedios volatizes it:

it is not blood but light that flows through

its body.

She slowly paints lightening-quick apparitions.

Appearances are the shadows of archetypes.

Remedios does not invent: she remembers.

Except that these appearances resemble nothing

and no one.

Sea voyages within a precious stone.

A speculative painting, a mirror-image painting:

not the world in reverse, but the reverse

of the world.

The art of leviatation: the loss of gravity,

the loss of seriousness. Remedios laughs,

but her laughter echoes in another world.

Space is not an expanse but a magnet attracting

Appearances. A woman’s hair… the strings

of a harp… the sun’s rays streaming down

… the strings of a guitar. The world seen

as music: listen to Remedios’s lines.

The secret theme of her work: harmony… lost

equality.

In Appearance she paints Disappearance.

Roots, fronds, rays, locks of hair, flowing

beards, spirals of sound: threads of death,

of life, of time. The weft is woven and un-

woven: the unreality that we call life, the

unreality that we call death… only the canvas

is real. Remedios the anti-Moira.

She does not paint time, but the moments when

time is resting.

In her world of stopped clocks, we hear the

flow of substances, the circulation of shadow

and light: time ripening.

Forms seek their own form, form seeks its own

dissolution.

- Octavio Paz