Ποιον προστάτευαν οι Σφίγγες και οι Καρυάτιδες. Who will protected by the Sphinxes and Caryatids

Το υπουργείο Πολιτισμού έδωσε στη δημοσιότητα ένα σκίτσο αναπαράστασης του τύμβου στην Αμφίπολη. Το σκίτσο παρουσιάζει την πρώτη αξονομετρική σχεδιαστική αναπαράσταση του ταφικού μνημείου, από τον αρχιτέκτονα κ. Μ. Λεφαντζή με τους δύο διαφραγματικούς τοίχους επί των οποίων φέρονται, στον μεν πρώτο οι Σφίγγες, στο δε δεύτερο οι Καρυάτιδες. Οι αρχαιολογικοί κύκλοι διαπιστώνουν πως οι ημιανάγλυφες αυτές Καρυάτιδες είναι αρχαϊστικές, δηλαδή μιμούνται τις αρχαϊκές, μια τάση που παρατηρείται στα τέλη του 2ου αι. π.Χ. The Greek Ministry of Culture released an axonometric representation of the burial monument. Today, the first design axonometric representation of the burial monument was presented by the architect of the Ministry of Culture Mr. M. Lefantzis. On one can see two diaphragm walls. The first is where the Sphinxes were found while the second wall is where the two Caryatids are located.

Δύο Καρυάτιδες από μάρμαρο Θάσου κοσμούν τον πεσσό πάνω από τη θύρα του νεκρικού θαλάμου, που παραμένει κλειστή από δεύτερο σφραγιστικό τοίχο. Two tall and beautiful women were discovered while Greek archaeologists were excavating a massive Alexander the Great-era tomb in the Greek region of Serres. The kicker? They're actually massive stone guardians meant to keep intruders from entering the inner chamber's of the tomb. (Photo : Greek Ministry of Culture)

Καρυάτιδες στον τάφο της Αμφίπολης; Μέχρι τώρα ξέραμε τις Καρυάτιδες (Κόρες από τις Καρυές της Σπάρτης) της Κλασικής Εποχής, που στηρίζουν την πρόσταση του Ερεχθείου (421-415 π.Χ.) αντί για κίονες. Υπάρχουν και οι άλλες Καρυάτιδες στο Θησαυροφυλάκειο των Σιφναίων στους Δελφούς, οι οποίες είναι Αρχαϊκής Εποχής (525 π.Χ.).

Οι Καρυάτιδες της Αμφίπολης φέρουν «κίστη» στο κεφάλι, όπως η περίφημη Καρυάτιδα που στήριζε τη στέγη των μικρών Προπυλαίων της Ελευσίνας.

Εξαιρετική είναι επίσης και η Καρυάτιδα που στήριζε τη στέγη των μικρών Προπυλαίων της Ελευσίνας, η οποία φέρει πάνω στο κεφάλι της μια «κίστη», δηλαδή ένα ιερό κιβώτιο διακοσμημένο με σύμβολα της ελευσινιακής λατρείας (παπαρούνες, ροζέτες, στάχυα), όπως αυτό που φέρουν πάνω στα κεφάλια τους και οι Καρυάτιδες της Αμφίπολης. Πρέπει να πούμε ότι Καρυάτιδες στην αρχιτεκτονική ονομάζονται οι ολόγλυφες ή ανάγλυφες Κόρες που στηρίζουν και διακοσμούν πύλες, προσόψεις, γείσα, ζωφόρους, σκεπές κ.ά. Απαντώνται στην αρχαία αρχιτεκτονική σε μνημεία ιωνικού ρυθμού, όπως είναι και αυτό της Αμφίπολης. Στο δωρικό ρυθμό προτιμούσαν να τοποθετούν ανδρικά γεροδεμένα κορμιά.

Μόνο στο θρακικό τάφο Sveshtari της Βουλγαρίας έχουν βρεθεί Καρυάτιδες.

Καρυάτιδες σε ταφικό μνημείο στον ελλαδικό χώρο, και μάλιστα σε μακεδονικό τάφο, δεν έχουν ξαναδεί οι αρχαιολόγοι. Από αυτή την άποψη είναι μοναδικές. Παρόμοιες όμως Καρυάτιδες έχουν βρεθεί στο θρακικό τάφο Sveshtari, 2,5 χλμ. από το ομώνυμο χωριό στα βόρεια της Βουλγαρίας.

The interior of Thracian Tomb of Sveshtari. Discovered in 1982 in a mound, this 3rd century BC Getic tomb reflects the fundamental structural principles of Thracian cult buildings. The tomb's architectural decor is considered to be unique, with polychrome half-human, half-plant caryatids and painted murals. The ten female figures carved in high relief on the walls of the central chamber and the decorations of the lunette in its vault are the only examples of this type found so far in the Thracian lands. It is a remarkable reminder of the culture of the Getae, a Thracian people who were in contact with the Hellenistic and Hyperborean worlds, according to ancient geographers. In 2012, Archaeologists uncovered a significant treasure near the village. The treasure included a golden ring, 44 female figure depictions and 100 golden buttons, found in 150 tombs from the 4th century BC. It has been suggested that it is part of the site of the Getan city of Helis.

Ο τάφος αυτός θεωρήθηκε σπάνιο δείγμα του πολιτισμού των Γετών, ενός θρακικού φύλου που είχε επαφές με τον ελληνιστικό κόσμο, γι' αυτό ανακηρύχθηκε το 1985 μνημείο παγκόσμιας πολιτιστικής κληρονομιάς της UNESCO. Πρόκειται για βασιλικό τάφο (3ου αι. π.Χ.) πιθανόν του Γέτη βασιλιά Δρομιχαίτη.

Δεν πρέπει ωστόσο να λησμονούμε ότι στην περιοχή, αρχικά στα δυτικά του Στρυμόνα, κατοικούσαν οι Οδομάντες ή Οδόμαντες ή Οδομαντοί, ένας αρχαίος θρακικός λαός, οι οποίοι αργότερα εξαπλώθηκαν ώς το Παγγαίο όρος, εκμεταλλευόμενοι τα χρυσωρυχεία μαζί με τους Πίερες και τους Σάτρες, στην περιοχή που ονομαζόταν Οδομαντίδα ή Οδομαντική. Ο βασιλιάς των Οδομάντων Πόλλης, όταν ο Αθηναίος στρατηγός Κλέων εκστράτευσε στη Θράκη (422 π.Χ.) ήταν πρόθυμος να ενισχύσει το αθηναϊκό στράτευμα με πολλούς μισθοφόρους. Όμως αργότερα περιήλθαν κι αυτοί στο κράτος του Φιλίππου του Β'.

Με γλυκό πρόσωπο αποδίδονται, όπως ήταν και οι αρχαϊκές Καρυάτιδες. Amphipolis: The western caryatid.

Η αρχαιολογική ομάδα της Αμφίπολης δεν φαίνεται να κάνει προς το παρόν συσχετισμούς ή να δίνει ερμηνείες. Ωστόσο, αρχαιολογικοί κύκλοι διαπιστώνουν πως οι ημιανάγλυφες αυτές Καρυάτιδες είναι αρχαϊστικές, δηλαδή μιμούνται τις αρχαϊκές, μια τάση που παρατηρείται στα τέλη του 2ου αι. π.Χ. Πάντως το 168 π.Χ. η Μακεδονία κατελήφθη από τους Ρωμαίους.

Τι γνωρίζουμε για τις Καρυάτιδες

Amphipolis: The eastern caryatid’s face is missing.

Οι δύο Κόρες, από τις οποίες μόνο η μία σώζει σχεδόν ακέραιο το πρόσωπό της, φέρουν πλούσιους βοστρύχους που καλύπτουν τους ώμους τους, ενώτια και χειριδωτό (με μανίκια) χιτώνα, ενώ υπάρχουν ίχνη κόκκινου και μπλε χρώματος. Μια ακόμα ενδιαφέρουσα παράμετρος είναι τα δυο χέρια τους, το δεξί της μίας και το αριστερό της άλλης, τα οποία, αν και δεν σώζουν το μεγαλύτερο μέρος τους, έχουν φανερή κατεύθυνση: «Ήταν προτεταμμένα, ώστε με την κίνηση τους να αποτρέπουν συμβολικά εκείνους οι οποίοι θα επιχειρούσαν την είσοδο στον τάφο και ήταν ένθετα. Ακολουθείται, δηλαδή, η ίδια τεχνική, όπως στις κεφαλές και στα φτερά των Σφιγγών» πληροφορεί το ΥΠΠΟΑ. Τα τμήματα παλάμης και τα μικρότερα θραύσματα από τα δάκτυλά τους που βρέθηκαν ανάμεσα στα αμμώδη χώματα, αφήνουν ανοιχτό το ενδεχόμενο να εντοπιστούν κι άλλα μέρη τους.

Οι πέντε από τις έξι Καρυάτιδες κοσμούν το Μουσείο Ακρόπολης.

Τι γνωρίζουμε όμως για τον τύπο αυτό των γλυπτών, με διασημότερους εκπροσώπους τις έξι Κόρες που στήριζαν την οροφή της νότιας πρόστασης του Ερεχθείου και οι οποίες σήμερα βρίσκονται οι πέντε «ξαναγεννημένες» με τη βοήθεια της σύγχρονης τεχνολογίας στο Μουσείο της Ακρόπολης και η έκτη, που αφαίρεσε βίαια ο Έλγιν το 1801, στο Βρετανικό Μουσείο; Σύμφωνα με την επικρατέστερη άποψη, οι Καρυάτιδες ταυτίζονται με τις νεαρές κοπέλες από τις Καρυές της Λακωνίας, που χόρευαν με καλάθια στο κεφάλι σε τελετουργίες προς τιμήν της Καρυάτιδος Αρτέμιδος. Οι γυναικείες μορφές τους χρησιμοποιήθηκαν στην αρχαία αρχιτεκτονική -κυρίως στον ιωνικό ρυθμό- αντί για κίονες, ενώ το «ανδρικό» τους αντίστοιχο είχε τη μορφή του Άτλαντα.

The Caryatids of the Erechtheion reflect the sculpture of "elaborate style" of the last quarter of the 4th century B.C. In the book "Akropolis through its Museum," professor Panos Valavanis notes that "the architectural role of the daughter is served by their stance (axial skeleton), their heavy clothing (vertical external aspects of the veil as streaks of columns), the complicated and voluminous hairstyle (for strengthening the support of the head), and a kind of basket on the head". He also says that the six statues were projects of different sculptures who copied a pattern, possible a work of Phidias's students or even of Callimachus, while he is not excluding that each daughter had clothing of different colors. One of the most convincing explanations for their symbolic nature is that they are Libation Bearers, who were attributing values to the ancient king of Cecrops city, whose tomb was located just below the south porch of the Erechtheion.

Όπως αναφέρουν οι πληροφορίες, οι Καρυάτιδες του Ερεχθείου αντικατοπτρίζουν τη γλυπτική του «πλούσιου ρυθμού» του τελευταίου τέταρτου του 4ου αι. π. Χ., στο δε βιβλίο των Εκδόσεων Καπόν «Η Ακρόπολη μέσα από το Μουσείο της», ο καθηγητής Πάνος Βαλαβάνης σημειώνει «ότι ο αρχιτεκτονικός ρόλος των κορών υπηρετείται από τη στάση τους (αξονικός σκελετός), τα βαριά τους ενδύματα (κατακόρυφες εξωτερικές πτυχές του πέπλου σαν ραβδώσεις κιόνων), την περίπλοκη και ογκώδη κόμμωσή τους (για την ενίσχυση του αδύναμου για στήριξη αυχένα), και ένα είδος καλαθιού στο κεφάλι που λειτουργεί ως κιονόκρανο». Ο ίδιος, δε, πληροφορεί ότι τα έξι αγάλματα αποτελούσαν έργα διαφορετικών γλυπτών που αντέγραψαν κάποιο πρότυπο, πιθανόν έργο μαθητών του Φειδία ή ακόμη και του Καλλίμαχου, ενώ δεν αποκλείει κάθε μία Κόρη να έφερε διαφορετικά χρώματα στην ενδυμασία της. Από τις πιο πειστικές ερμηνείες για τον συμβολικό τους χαρακτήρα, είναι ότι πρόκειται για χοηφόρους, που απέδιδαν τιμές στον αρχαίο βασιλιά της πόλης Κέκροπα, ο τάφος του οποίου βρισκόταν ακριβώς κάτω από τη νότια πρόσταση του Ερεχθείου.

Από τον θησαυρό των Σιφνίων σώζονται η ζωφόρος, το ανατολικό αέτωμα, το περίθυρο και οι Καρυάτιδες (πηγή: Μουσείο Δελφών). Precursors of the Caryatids of the Erechtheion, considered the Daughters that adorned the Treasure Siphnian, which is dated shortly before 525 B.C. and is one of the most impressive monuments in the sanctuary of Delphi. Instead of columns, two daughters supported the entablature of the building (the statues are exhibited in the Museum of Delphi), while one retains much of the trunk and head, with a basket decorated with embossed Dionysian scene with maenads and Silenus. Their clothes must have been colored (red, blue, green, ocher and gold color) for more sensationalism.

Πρόδρομες μορφές των Καρυάτιδων του Ερεχθείου θεωρούνται οι Κόρες που στόλιζαν τον Θησαυρό των Σιφνίων, ο οποίος χρονολογείται λίγο πριν το 525 π. Χ. και είναι ένα από τα εντυπωσιακότερα μνημεία στο ιερό των Δελφών. Αντί για κίονες, δύο Κόρες στήριζαν τον θριγκό του κτιρίου (τα αγάλματα εκτίθενται στο Μουσείο των Δελφών), ενώ η μία διατηρεί μεγάλο μέρος του κορμού και το κεφάλι με τον κάλαθο διακοσμημένο με ανάγλυφη διονυσιακή σκηνή μαινάδων και σιληνών. Τα ενδύματά τους πρέπει να ήταν κι αυτά χρωματισμένα (με κόκκινο, μπλε, πράσινο, ώχρα και χρυσαφί χρώμα) για περισσότερο εντυπωσιασμό.

Caryatid Attica, Greece, 54 – 48 BC. The inhabitants of the village still regard [this sculpture] with a very high degree of veneration. They attributed to its presence the fertility of the land, and it was for this reason that they heaped around it the manure intended for their fields. E D Clarke, 1801. Two other Caryatids, of the first century B.C., adorned and supported the small entrance of the Sanctuary of Demeter at Eleusis. Vast in size, one is a central exhibit in the museum of Eleusis, while the second is in the Fitzwilliam Museum in Cambridge.

Δύο άλλες Καρυάτιδες, του 1ου αι. π. Χ. αυτή τη φορά, στόλιζαν και στήριζαν τα μικρά προπύλαια του Ιερού της Δήμητρας της Ελευσίνας. Τεράστιες σε μέγεθος, η μία αποτελεί κεντρικό έκθεμα του μουσείου της Ελευσίνας, ενώ η δεύτερη βρίσκεται στο Fitzwilliam Museum του Cabridge.

Η «Κιστοφόρος Κόρη» (πηγή: Μουσείο της Ελευσίνας). The "Cistophoric Daughter," as it is known the Caryatid in the Greek museum, bears in her head a Keystone, a cylindrical container that was used for storing food, which the Cistophoric hold in the mystery cults, such as those of Eleusis. The Caryatid which is located in Cambridge museum, carries the same decorative pattern with the emigrant sister, while her story is quite common with the story of the Caryatid grabbed by Elgin: It was done about the same period with the sack of the Acropolis from Edward Clark, Cambridge doctorate, specialist in mineralogy, who achieved the transfer of the giant marble Cistophoric Caryatid from Eleusis in England.

Η «Κιστοφόρος Κόρη», όπως είναι γνωστή η Καρυάτιδα του ελληνικού μουσείου, φέρει στην κεφαλή της την κίστη, ένα κιβώτιο κυλινδρικού σχήματος που χρησίμευε για τη φύλαξη τροφών και το οποίο κρατούσαν στις μυστηριακές λατρείες, όπως αυτές των Ελευσινίων, οι κιστοφόροι. Η Καρυάτιδα που βρίσκεται στο μουσείο του Κέιμπριτζ, φέρει κι αυτή το ίδιο διακοσμητικό μοτίβο με την ξενιτεμένη αδελφή της, ενώ η ιστορία της έχει αρκετά κοινά με την Καρυάτιδα που άρπαξε ο Έλγιν: Έγινε περίπου την ίδια περίοδο με τη λεηλασία στην Ακρόπολη από τον περιηγητή Έντουαρντ Κλαρκ, διδάκτωρ του Kέιμπριτζ, ειδικό στην ορυκτολογία, ο οποίος πέτυχε τη μεταφορά από την Ελευσίνα της κολοσσιαίας μαρμάρινης Kαρυάτιδας-Kιστοφόρου στην Αγγλία. Μια ιστορία που «πρωταγωνιστεί» στο αρχαιολογικό ντοκιμαντέρ της Ελένης Στούπου-Κατσαμούρη «Το παράξενο πεπρωμένο της αρπαγείσας κόρης», το οποίο κέρδισε το βραβείο μικρού μήκους στο Διεθνές Φεστιβάλ Αρχαιολογικών Ταινιών της Αμιένης το 2010.

Οι «Μαγεμένες» της Θεσσαλονίκης εκτίθενται στο Μουσείο του Λούβρου.

Τέλος, οι «Μαγεμένες» της Θεσσαλονίκης, οι ανάγλυφες παραστάσεις που κοσμούσαν κάποτε τις δυο πλευρές των πεσσών μιας κορινθιακής κιονοστοιχίας, έχει επικρατήσει να ονομάζονται ως οι «Καρυάτιδες» της πόλης. Νεότερες από τις προηγούμενες (είναι ρωμαϊκές, των τελών του 2ου αι. μ.Χ.), αλλά με παρόμοια ιστορία υφαρπαγής να τις συνοδεύουν, οι «Μαγεμένες» εκτίθενται σήμερα στο μουσείο του Λούβρου. Τα οκτώ ανάγλυφα απεικόνιζαν μυθολογικές μορφές που σχετίζονταν με τη λατρεία του Διονύσου, όπως του ίδιου του θεού, της Αριάδνης, του Γανυμήδη, της Αύρας και του Διόσκουρου. Αργότερα οι Χριστιανοί τις ονόμασαν «Είδωλα», ενώ οι Ισπανοεβραίοι της πόλης «Las Incantadas», δηλαδή οι Μαγεμένες. Βρίσκονταν κοντά στην Αρχαία Αγορά, δίπλα από τα Λουτρά Παράδεισος. Το 1864 αφαιρέθηκαν και μεταφέρθηκαν στη Γαλλία, με την άδεια των οθωμανικών αρχών, από τον Γάλλο παλαιογράφο Εμανουέλ Μίλερ. Η ιστορία τους έγινε ακόμα ένα αρχαιολογικό ντοκιμαντέρ, με τίτλο «Οι Μαγεμένες» (2010), μια παραγωγή του Αρχαιολογικού Ινστιτούτου Μακεδονικών και Θρακικών Σπουδών (https://www.youtube.com/watch?v=RdrNgPkENwU).

Πηγή: http://www.enet.gr/, Έθνος. 

Τιτανόσαυρος ο… Αφρικανός. New Species Of Titanosaurian Dinosaur Found In Tanzania

Καλλιτεχνική απεικόνιση του Rukwatitan bisepultus και του περιβάλλοντος που ζούσε στην Αφρική όπου ανακαλύφθηκε. This artistic rendering shows a deceased Rukwatitan bisepultus individual and the initial floodplain depositional setting from which the holotypic skeleton was recovered. Image credit: MARK WITTON (UNIVERSITY OF PORTSMOUTH)

Τον γύρο του κόσμου έκανε την περασμένη εβδομάδα η είδηση της ανακάλυψης στην Αργεντινή ενός άγνωστου μέχρι σήμερα είδους Τιτανόσαυρου στο οποίο ανήκουν οι μεγαλύτεροι σε μέγεθος δεινόσαυροι που πάτησαν το πόδι τους στη Γη. Παλαιοντολόγοι από τις ΗΠΑ ανακάλυψαν στην Τανζανία ένα νέο είδος τιτανόσαυρου. Η ανακάλυψη είναι σημαντική γιατί έχουν εντοπισθεί ελάχιστα απολιθώματα τιτανόσαυρων στην αφρικανική ήπειρο. Επίσης φαίνεται ότι αυτός ο δεινόσαυρος διαθέτει μοναδικά χαρακτηριστικά στον κόσμο των τιτανόσαυρων.

Ξεχωριστός

Members from the excavation team applying plaster jackets to protect and transport several ribs and a humerus of Rukwatitan. Image credit: ERIC GORSCAK (OHIO UNIVERSITY)

Την ανακάλυψη έκαναν παλαιοντολόγοι του Πανεπιστημίου του Οχάιο σε ένα απόκρημνο σημείο του λεκανοπέδιου Rukwa που βρίσκεται στα νοτιοδυτικά της Τανζανίας. Στη συνέχεια την ανάλυση και μελέτη των ευρημάτων ανέλαβε ομάδα ειδικών διαφόρων ειδικοτήτων (βιολόγοι, καθηγητές ανατομίας κ.α) του ιδίου πανεπιστημίου.

The pieces of the skeleton recovered of Rukwatitan bisepultus within a silhouette of the animal. The bar equals 1 meter. Image credit: Eric Gorscak, Ohio University.

Οι ερευνητές ονόμασαν το νέο είδος Rukwatitan bisepultus, ζούσε πριν από περίπου 100 εκ. έτη και ήταν μεσαίου μεγέθους τιτανόσαυρος. Ο συγκεκριμένος δεινόσαυρος παρουσιάζει μεγάλο ενδιαφέρον επειδή όπως φαίνεται από τις πρώτες μελέτες των απολιθωμάτων δείχνουν ότι διέθετε ορισμένα χαρακτηριστικά που δεν διέθεταν οι τιτανόσαυροι που ζούσαν σε άλλες περιοχές του πλανήτη.

Παγιδευμένος

With the aid of branches and rope encased in plaster, the team prepares to carry a jacket that contains three articulated cervical (neck) vertebrae. Image credit: ERIC GORSCAK (OHIO UNIVERSITY)

Οι ερευνητές εικάζουν ότι τα ιδιαίτερα περιβαλλοντικά και μορφολογικά στοιχεία των περιοχών που ζούσε αυτός ο δεινόσαυρος επηρέασε την εξέλιξη του και ανέπτυξε χαρακτηριστικά διαφορετικά από τους υπολοίπους της οικογένειας των τιτανόσαυρων. Ο Rukwatitan bisepultus ζούσε σε μια περιοχή την οποία περιέβαλαν έρημοι, οροσειρές και μεγάλα κανάλια νερού με αποτέλεσμα να περιορίζεται η κίνηση του, γεγονός που είχε ως αποτέλεσμα να προσαρμοστεί εξελικτικά σε αυτές τις συνθήκες… εγκλωβισμού. Η ανακάλυψη δημοσιεύεται στην επιθεώρηση «Vertebrate Paleontology».

Στίβεν Χόκινγκ: Το σωματίδιο του Θεού θα καταστρέψει το Σύμπαν. Stephen Hawking: 'God particle' could destroy the universe

Ο διάσημος αστροφυσικός υποστηρίζει τη θεωρία σύμφωνα με την οποία το μποζόνιο Χιγκς θα καταστρέψει κάποτε τον Κόσμο. Stephen Hawking wrote that the recently-found Higgs boson 'God particle' could destroy the universe.

Τα φώτα της δημοσιότητας συγκεντρώνει για μια ακόμη φορά ο διάσημος αστροφυσικός Στίβεν Χόκινγκ, που ως γνωστόν είναι παράλυτος και επικοινωνεί μέσω ειδικά σχεδιασμένου για αυτόν τον σκοπό υπολογιστή.

O Στίβεν Χόκινγκ κατά την παρουσίαση του βιβλίου στο οποίο «προφητεύει» το τέλος του Σύμπνατος από το... μποζόνιο Χιγκς. Stephen Hawking and Garik Israelian in Southampton. Starmus Festival and Stephen Hawking launch the book "Starmus, 50 Years of Man in Space".

Ο Χόκινγκ προλογίζει το βιβλίο «Starmus, 50 Years of Man in Space» στο οποίο περιέχονται δοκίμια και διαλέξεις του φεστιβάλ αστρονομίας Starmus που διεξάγεται τα τελευταία χρόνια στα Κανάρια Νησιά. Ο Βρετανός επιστήμονας κάνει σε αυτόν τον πρόλογο κάνει ειδική αναφορά στο περίφημο μποζόνιο Χιγκς, το επονομαζόμενο «σωματίδιο του Θεού», υποστηρίζοντας ότι είναι πιθανό να προκαλέσει την καταστροφή του Σύμπαντος.

Κοσμική ανανέωση

The cyclic universe theory is a model of cosmic evolution according to which the universe undergoes endless cycles of expansion and cooling, each beginning with a “big bang” and ending in a “big crunch”.

Ο Χόκινγκ είναι όπως φαίνεται υποστηρικτής της θεωρίας του λεγόμενου «κυκλικού Σύμπαντος». Πρόκειται για μια θεωρία που αναπτύχθηκε στα τέλη της δεκαετίας του 1990 σύμφωνα με την οποία υπάρχει ένας αέναος κύκλος δημιουργίας συμπάντων.

Simulated data from the Large Hadron Collider particle detector shows the Higgs boson produced after two protons collide. The theory of a Higgs boson doomsday, where a quantum fluctuation creates a vacuum "bubble" that expands through space and wipes out the universe, has existed for a while. However, scientists don't think it could happen anytime soon. Credit: CERN

Η θεωρία αυτή βασίζεται στην ιδέα ενός κοσμικού «κενού» ή ενός «ασταθούς κενού» όπως το ονομάζουν οι ειδικοί. Σύμφωνα με αυτή τη θεωρία εκτός από τον τρισδιάστατο κόσμο που εμείς βιώνουμε και αντιλαμβανόμαστε υπάρχει και ένας ακόμη τρισδιάστατος κόσμος που δεν μπορούμε να δούμε και να αντιληφθούμε.  Τους δύο κόσμους χωρίζει μια τέταρτη διάσταση που λειτουργεί ως ένα αδιαπέραστος κοσμικός φράχτης. Σε αυτόν τον φράχτη όμως υπάρχει ένα κενό, μικρό μεν αλλά ικανό, όταν δημιουργηθούν οι κατάλληλες συνθήκες, να επιτρέψει την αλληλεπίδραση των δύο κόσμων με τρόπο τέτοιον που τελικά να οδηγήσει στην αντικατάσταση του δικού μας σύμπαντος.

Η φυσαλίδα-σκούπα

Proton-proton collisions at the Large Hadron Collider show events consistent with the Higgs boson particle. Credit: CERN/CMS/Taylor, L; McCauley, T.

Η συμπαντική εναλλαγή γίνεται σύμφωνα με αυτή τη θεωρία μέσω μιας φυσαλίδας που κβαντικές διακυμάνσεις δημιουργούν σε κάποιο κενό του υπαρκτού Σύμπαντος. Αυτή η φυσαλίδα αρχίζει να μεγαλώνει και καθώς μεγαλώνει «καταπίνει» τον χώρο, δηλαδή το Σύμπαν, στο όποιο δημιουργήθηκε επιτρέποντας έτσι σε ένα νέο Σύμπαν να εγκατασταθεί στη θέση του προηγούμενου.

British scientist Peter Higgs predicted the God Particle in the early 1960s but it was only found in 2012.

Η θεωρία αυτή δεν είχε βρει πολλούς υποστηρικτές στην επιστημονική κοινότητα μέχρις ότου το 2012 επετεύχθη ο εντοπισμός του μποζονίου Χιγκς, του ιερού δισκοπότηρου της Φυσικής.

The God Particle could destabilise at high energy, threatening the universe, but the Cern particle accelerator is too slow to cause such a problem.

 Πρόσφατες αναλύσεις υποδεικνύουν ότι το μποζόνιο Χιγκς διαθέτει ενέργεια 126 δισεκατομμύρια ηλεκτροβόλτ (eV), ή αλλιώς ότι έχει 126 φορές μεγαλύτερη μάζα από το πρωτόνιο. Αυτό σημαίνει ότι το σύμπαν μπορεί να είναι θεμελιωδώς ασταθές αφού για να είναι σταθερό θα έπρεπε (θεωρητικώς) η ενέργεια του μποζονίου Χιγκς να είναι περίπου 130 δισ. eV. Αυτή η εξέλιξη έφερε στο προσκήνιο τη θεωρία του κυκλικού Σύμπαντος με αρκετούς επιστήμονες, ανάμεσα τους και μεγάλα ονόματα όπως ο Χόκινγκ, να τη βρίσκουν ιδιαίτερα ελκυστική και να θεωρούν πιθανό το μποζόνιο Χιγκς να προκαλέσει το τέλος του Σύμπαντος (μας).

Αργεί ακόμη…

Βέβαια ακόμη και αν το κυκλικό Σύμπαν είναι τελικά ένα υπαρκτό φαινόμενο οι επιστήμονες αναφέρουν ότι είμαστε ασφαλείς για πάρα πολλά δισεκατομμύρια έτη. Όπως αναφέρουν ακόμη και αν αυτή η καταστροφική φυσαλίδα έκανε την εμφάνιση της σήμερα η επέκταση της στο Σύμπαν θα γινόταν με την ταχύτητα του φωτός (αν δεχτούμε τη θεωρία της σχετικότητας του Αϊνστάιν) και έτσι θα χρειαζόταν περί τα δέκα δις έτη μέχρι να φτάσει στο ηλιακό μας σύστημα. Έτσι και αλλιώς η Γη θα έχει καταστραφεί πολύ νωρίτερα αφού υπολογίζεται ότι σε 4,5 δισ. έτη ο Ήλιος που θα βρίσκεται τότε στη φάση του «κόκκινου γίγαντα» θα μετατρέψει τον πλανήτη μας σε ένα πυρακτωμένο βράχο ή θα διογκωθεί τόσο πολύ που τελικά θα τον καταπιεί.

Το μποζόνιο Χιγκς

The Higgs boson particle is thought to be part of the mechanism that gives matter its mass, but scientists do not fully understand it yet.

Ό,τι υπάρχει στο Σύμπαν πιστεύεται ότι χωρίζεται σε δύο κατηγορίες στοιχειωδών σωματιδίων. Η πρώτη είναι τα φερμιόνια, τα οποία είναι συστατικά της ύλης. Η δεύτερη είναι τα μποζόνια, τα οποία λειτουργούν ως φορείς των φυσικών δυνάμεων και των αντίστοιχων πεδίων τους. Το φωτόνιο, για παράδειγμα, μεταδίδει την ηλεκτρομαγνητική δύναμη στη μορφή φωτός και είναι φορέας του ηλεκτρομαγνητικού πεδίου.

Το μποζόνιο του Χιγκς είναι το σωματίδιο που αντιστοιχεί στο πεδίο του Χιγκς, το οποίο προσδίδει μάζα στην ύλη. Είναι στοιχειώδες σωματίδιο, δηλαδή δεν έχει εσωτερική δομή και δεν αποτελείται από άλλα, συστατικά σωματίδια. Παρόλα αυτά, είναι εξαιρετικά ασταθές και όταν σχηματιστεί καταρρέει σχεδόν ακαριαία και δίνει άλλα υποατομικά σωματίδια. Αν και λέγεται και γράφεται ευρέως ότι το μποζόνιο του Χιγκς δίνει στα στοιχειώδη σωματίδια τη μάζα τους, αυτό δεν είναι απόλυτα σωστό. Τη μάζα τη δίνει το πεδίο του Χιγκς, το οποίο δεν τη δημιουργεί εκ του μηδενός αλλά την εμπεριέχει από πριν ως ενέργεια.

Τη στιγμή που εμφανίστηκε το Σύμπαν, τα στοιχειώδη σωματίδια δεν είχαν μάζα. Αυτό άλλαξε ένα τρισεκατομμυριοστό του δευτερολέπτου αργότερα, όταν εμφανίστηκε το πεδίο του Χιγκς, λέει η θεωρία, την οποία πρότειναν τη δεκαετία του 1960 οι Χιγκς και Ενγκλέρ και άλλοι θεωρητικοί φυσικοί.

Άφαντα τα γονίδια της εξυπνάδας. Intelligence inheritance – three genes that add to your IQ score

Η μεγαλοφυΐα του Αϊνστάιν βγάζει τη γλώσσα στους ερευνητές που αναζητούν τα γονίδια της ευφυΐας. Intelligence, cognitive ability or cognitive performance is usually measured by a battery of tests that aim to quantify skills such as memory and analytical ability. There is loads of variation between people in how they perform on such tests, and these differences can be due to genetic and environment factors, and their interplay. In research published in the Proceedings of the National Academy of Science (PNAS) today, we show three genetic variants in humans that can account for a couple of IQ points – but before you get excited, these are only three variants out of likely thousands. The theoretical physicist Albert Einstein sticks his tongue out while leaving his 72nd birthday celebration on 14 March 1951. Sasse's oft-parodied photograph has appeared on everything from mugs and posters to t-shirts and mouse mats. Photograph: Arthur Sasse/ AFP

«Δεν βρήκαμε τίποτα» παραδέχονται οι ερευνητές μιας από τις μεγαλύτερες μελέτες που έχουν πραγματοποιηθεί ως σήμερα για τα γονίδια της υψηλής νοημοσύνης. Προηγούμενες μελέτες σε ομοζυγωτικούς και ετεροζυγωτικούς διδύμους έχουν δείξει, σχεδόν πέρα από κάθε αμφιβολία, ότι η υψηλή νοημοσύνη έχει ισχυρό γενετικό υπόβαθρο.

Η νέα έρευνα δείχνει τώρα να επιβεβαιώνει τις υποψίες ότι το υψηλό IQ έχει μεν ισχυρή γενετική βάση, πρέπει όμως να επηρεάζεται από πολλά διαφορετικά γονίδια, καθένα από τα οποία έχει μικρή μόνο επίδραση, και όχι από λίγα γονίδια που θα ήταν εύκολο να εντοπιστούν.

Τα νέα ευρήματα

Andy Warhol, Dix portraits de juif du XXe siècle, Albert Einstein, 1980, 101,6x101,6 cm. Νέα μελέτη αναφέρει ότι το IQ είναι προϊόν ενός σύνθετου μηχανισμού. There’s no one universal ‘intelligence gene’ but many thousands each contributing a small increment – and here are three.

Η τελευταία μελέτη παρουσιάζεται από την «Κοινοπραξία Γενετικού Συσχετισμού Κοινωνικών Επιστημών», μια διεθνή ερευνητική ομάδα που εξετάσει τη σχέση των γονιδίων με τις γνωσιακές ικανότητες και τη συμπεριφορά.

Οι ερευνητές εξέτασαν γενετικά δεδομένα σε 106.000 άτομα, από τα οποία τα 24.000 είχαν υποβληθεί σε τεστ νοημοσύνης. Εντόπισαν μόνο τρεις γενετικές ποικιλομορφίες που σχετίζονται με τα χρόνια εκπαίδευσης και με το IQ, αν και η επίδρασή τους ήταν εξαιρετικά μικρή.

Καθεμία από τις τρεις ποικιλομορφίες εκτιμάται ότι αντιστοιχεί σε αύξηση μόλις 0,3 μονάδων στο τεστ IQ. Αυτό σημαίνει ότι οι άνθρωποι που φέρουν και τις τρεις ποικιλομορφίες σε δύο αντίγραφα η καθεμία (ένα από τον πατέρα και ένα από τη μητέρα) θα ήταν μόλις 1,8 μονάδες εξυπνότερος σε σχέση με κάποιον που δεν φέρει καμία από τις ποικιλομορφίες. 

Είναι προφανές ότι οι τρεις ποικιλομορφίες που αναγνωρίστηκαν δεν είναι δυνατό να εξηγήσουν την ποικιλότητα της νοημοσύνης στο γενικό πληθυσμό, αναφέρει η ερευνητική κοινοπραξία στην αμερικανική επιθεώρηση «PNAS». «Δεν βρήκαμε τίποτα» παραδέχεται στο δικτυακό τόπο του Nature ο Ντάνιελ Μπέντζαμιν του Πανεπιστημίου Cornell στη Νέα Υόρκη, ένας από τους σχεδιαστές της μελέτης. Όπως εκτιμά ο ερευνητής, ο μεγάλος αριθμός και η μικρή επίδραση των γονιδίων που συνδέονται με τη νοημοσύνη σημαίνει ότι ο εντοπισμός τους θα απαιτήσει πολύ μεγαλύτερες μελέτες, με τουλάχιστον ένα εκατομμύριο συμμετέχοντες.

Οι μισοί εξωπλανήτες περιφέρονται γύρω από δύο άστρα. Half of all exoplanet host stars are binaries

Καλλιτεχνική απεικόνιση εξωπλανητών σε δυαδικό αστρικό σύστημα. Artist’s concept of exoplanets in a two-stars system. Credit: NASA/JPL-Caltech/T. Pyle

Σύμφωνα με μία νέα έρευνα που δημοσιεύει το περιοδικό Astrophysical Journal, τα δυαδικά αστρικά συστήματα είναι εξίσου πιθανό να φιλοξενούν πλανήτες με τα ηλιακά συστήματα που έχουν στο κέντρο τους ένα άστρο, όπως το δικό μας.

Η έρευνα στηρίζεται σε δεδομένα από το διαστημικό τηλεσκόπιο Κέπλερ, το οποίο για τέσσερα χρόνια παρακολούθησε 150.000 άστρα ερευνώντας για πλανήτες εκτός του Ηλιακού μας Συστήματος. Μέχρι σήμερα, έχει επιβεβαιωθεί η ύπαρξη περισσότερων από 1.500 εξωπλανητών από τα δεδομένα του Κέπλερ, ενώ υπάρχει ακόμη μία λίστα από 7.000 πιθανά αντικείμενα που θα μπορούσαν μελλοντικά να αποδειχθούν πλανήτες.

Μία ομάδα αστρονόμων του πανεπιστημίου του Κονέκτικατ, προσπαθώντας να απαντήσει στο ερώτημα του πόσοι εξωπλανήτες βρίσκονται σε τροχιά γύρω από δυαδικά άστρα, υπολόγισε πως τουλάχιστον ένα 40 με 50% του συνολικού αριθμού των εξωπλανητών ανήκει σε αυτή την κατηγορία.

The Kepler field of view, located between two bright stars in the summer triangle, rising over the WIYN telescope in southern Arizona.

Για την έρευνά τους οι αστρονόμοι χρησιμοποίησαν το τηλεσκόπιο WIYN στην Αριζόνα των ΗΠΑ και το Gemini στη Χαβάη, εστιάζοντας σε μερικά από τα άστρα που είχε χαρακτηρίσει το Κέπλερ ως πιθανούς τόπους για την ύπαρξη εξωπλανητών.

Κάνοντας χρήση μίας μεθόδου που αποκαλείται στιγματική απεικόνιση, κατά την οποία οι ψηφιακές εικόνες που λάμβαναν επεξεργαζόντουσαν από ένα ειδικό λογισμικό με ανεπτυγμένους αλγορίθμους, οι ερευνητές ήταν σε θέση να αποκτήσουν εικόνες με ευκρίνεια μεγαλύτερη ακόμη και από αυτή του διαστημικού τηλεσκοπίου Χάμπλ.

Με τη μέθοδο αυτή, ήταν ανίχνευσαν αχνά άστρα με 125 φορές μικρότερη λάμψη από το συνοδό τους, καταφέρνοντας να αποδείξουν πως ήταν τελικά πάρα πολλά τα πλανητικά συστήματα με δύο άστρα στο κέντρο τους.

«Είναι πολύ ενδιαφέρον πως τα πλανητικά συστήματα με περισσότερα από ένα άστρο φαίνεται πως είναι πολύ λιγότερο σπάνια από ότι πιστεύαμε πριν μερικά χρόνια», δήλωσε σχετικά ο Έλιοτ Χορτς, αστροφυσικός στο πανεπιστήμιο του νότιου Κονέκτικατ, ο οποίος ηγήθηκε της έρευνας.

Το περιβάλλον στο οποίο βρίσκεται ένας πλανήτης που περιφέρεται γύρω από δύο άστρα είναι καταρχάς εχθρικό: και μόνο οι παλιρροϊκές δυνάμεις από την αντιμαχόμενη βαρύτητα των δύο ήλιων θα μπορούσε να αποβεί καταστρεπτική για ένα πλανήτη, τεμαχίζοντάς τον στην κυριολεξία.

Η ζωή, σύμφωνα με τους επιστήμονες, θα μπορούσε να αναπτυχθεί σε έναν πλανήτη σαν τον Tatooine του Luke Skywalker. Kepler has discovered a number of circumbinary planets, that is, a planet that orbits both stars in very close binary systems. There also exist exoplanets that are known to orbit one of the stars in very wide binary systems. If the two stars are very close to each other and the planet far away, a circumbinary planet will be reminiscent of Tatooine in Star Wars.

Ωστόσο η εικόνα ενός ηλιοβασιλέματος με δύο ήλιους, παρόμοια με αυτή από τον πλανήτη Τατουίν από τον πόλεμο των άστρων, θα ήταν αναμφισβήτητα ένα πολύ ξεχωριστό θέαμα.

Ιωάννης Θ. Κακριδής: «Γιατί διδάσκουμε Αρχαία Ελληνικά στα παιδιά»

Λεπτομέρεια του κρατήρα του Δερβενίου. Détail du cratère de Derveni, vase grec, bronze et étain, 350 avant J.-C., H. 90,5 cm, Musée archéologique de Thessalonique (Grèce). The art Archive/Alamy

Αληθινά λυπούμαι που τον καιρό αυτό είμαι αναγκασμένος να βρίσκομαι μακριά από την Ελλάδα, κι έτσι στερήθηκα τη χαρά να πάρω μέρος στο Συνέδριο αυτό, που σκοπό έχει να μελετήσει τις βασικές αρχές των νέων θεσμών που αποφάσισε το Υπουργείο Παιδείας στην προσπάθειά του ν’ ανυψώσει μέσα στ’ άλλα και τη Μέση Εκπαίδευση. Τίποτε δεν μπορεί ν’ αντικαταστήσει την παρουσία του ανθρώπου. Αν, παρ’ όλους τους δισταγμούς, αποφάσισα στο τέλος να καταγράψω μερικές μου σκέψεις και να παρακαλέσω να διαβαστούν μπροστά στην ολομέλεια του Συνεδρίου, αυτό έγινε γιατί δεν ήθελα ν’ απουσιάζω ολωσδιόλου από μια τόσο μεγάλη συγκέντρωση συναδέλφων-για ένα θέμα μάλιστα τόσο σημαντικό για τη μελλοντική προκοπή του τόπου μας.

Επαναστατικό είναι το νέο εκπαιδευτικό σύστημα από πολλές πλευρές. Η πιο επαναστατική από όλες τις καινοτομίες του είναι ίσως η απόφαση, στο τριτάξιο Γυμνάσιο οι αρχαίοι Έλληνες κλασικοί να διδάσκονται από μετάφραση, και μόνο στην τελευταία τάξη να δίνεται μια γενική εισαγωγή στους νόμους του αρχαίου αττικού λόγου. Ο νεωτερισμός αυτός δημιουργεί ένα πλήθος προβλήματα στην πραχτική του εφαρμογή, προκαλεί όμως και καθαρά θεωρητικές απορίες. Το μεγάλο πρόβλημα, που είναι φυσικό να βασανίζει τον καιρό αυτό το φιλόλογο του Γυμνασίου, είναι αν το νέο σύστημα θα μπορέσει ν’ ανταποκριθεί στο βασικό σκοπό της διδασκαλίας των αρχαίων Ελληνικών, τη στιγμή που ο αρχαίος λόγος θα πάψει ν’ ακούγεται αυτούσιος στο Γυμνάσιο.

Γιατί αλήθεια διδάσκουμε τα αρχαία ελληνικά στα παιδιά που θέλουμε να μορφώσουμε, σε τόσο πολλές ώρες μάλιστα;

Τρεις είναι οι κύριοι λόγοι που μας υποχρεώνουν να βοηθήσουμε τα παιδιά μας να επικοινωνήσουν όσο γίνεται περισσότερο με τον αρχαίο κόσμο.

Ζαν Ωγκύστ Ντομινίκ Ένγκρ, Η αποθέωση του Ομήρου (γαλ. L'Apothéose d'Homère), 1827. Ελαιογραφία σε καμβά, 386 × 512 εκ., Λούβρο, Παρίσι.

Πρώτα απ’ όλα, γιατί είμαστε κι εμείς Έλληνες. Από τον καιρό του Ομήρου ως σήμερα έχουν περάσει κάπου δυο χιλιάδες εφτακόσια χρόνια. Στους αιώνες που κύλησαν οι Έλληνες βρεθήκαμε συχνά στο απόγειο της δόξας, άλλοτε πάλι στα χείλια μιας καταστροφής ανεπανόρθωτης-νικήσαμε και νικηθήκαμε αμέτρητες φορές· δοκιμάσαμε επιδρομές και σκλαβιές· αλλάξαμε θρησκεία· στους τελευταίους αιώνες η τεχνική επιστήμη μετασχημάτισε βασικά τη μορφή της ζωής μας· και όμως κρατηθήκαμε Έλληνες, με την ίδια γλώσσα-φυσικά εξελιγμένη-, με τα ίδια ιδανικά, τον ίδιο σε πολλά χαραχτήρα και με ένα πλήθος στοιχεία του πολιτισμού κληρονομημένα από τα προχριστιανικά χρόνια. Στον πνευματικό τομέα κανένας λαός δεν μπορεί να προκόψει, αν αγνοεί την ιστορία του, γιατί άγνοια της ιστορίας θα πει άγνοια του ίδιου του ίδιου του εαυτού του. Είμαι Έλληνας, συνειδητός Έλληνας, αυτό θα πει, έχω αφομοιώσει μέσα μου την πνευματική ιστορία των Ελλήνων από τα μυκηναϊκά χρόνια ως σήμερα.

Η αρπαγή της Ευρώπης, πίνακας του Τιτσιάνο. Titian, The Rape of Europa, ca. 1560-62. Oil on canvas, 178 cm × 205 cm, Isabella Stewart Gardner Museum, Boston.

Ο δεύτερος λόγος που μας επιβάλλει να γνωρίσουμε την αρχαία πνευματική Ελλάδα είναι ότι είμαστε κι εμείς Ευρωπαίοι. Ολόκληρος ο Ευρωπαϊκός πολιτισμός στηρίζεται στον αρχαίο Ελληνικό, με συνδετικό κρίκο τον ρωμαϊκό. Με τους άλλους Ευρωπαίους μας δένει βέβαια και ο Χριστιανισμός, όσο και να μας χωρίζουν ορισμένα δόγματα. Μα και ο Χριστιανισμός έπρεπε να δουλευτεί πρώτα με την Ελληνική σκέψη, για να μπορέσει ν’ απλώσει έπειτα στον ευρωπαϊκό χώρο. Η ρίζα του πολιτισμού των Ευρωπαίων όλων είναι ο αρχαίος ελληνικός στοχασμός και η τέχνη, γι’ αυτό δεν μπορεί να τα αγνοεί κανείς, αν θέλει να αισθάνεται πως πνευματικά ανήκει στην Ευρώπη.

Έλληνας οπλίτης και Πέρσης πολεμιστής μονομαχούν. Greek hoplite (right) and Persian warrior (left) depicted fighting, on an ancient kylix, 5th century BC.

Μα ο κυριότερος λόγος που δεν επιτρέπεται οι νέοι μας ν’ αγνοούν την αρχαίαν Ελλάδα είναι άλλος: στην Ελλάδα για πρώτη φορά στα χρονικά του κόσμου ανακαλύφτηκε ο άνθρωπος ως αξία αυτόνομη, ο άνθρωπος που θέλει να κρατιέται ελεύθερος από κάθε λογής σκλαβιά, και υλική και πνευματική. Μέσα στους λαούς που περιβάλλουν τον ελληνικό χώρο στα παλιά εκείνα χρόνια υπάρχουν πολλοί με μεγάλο πολιτισμό, πάνω απ’ όλους οι Αιγύπτιοι και οι Πέρσες. Οι λαοί όμως αυτοί ούτε γνωρίζουν ούτε θέλουν τον ελεύθερο άνθρωπο. Το απολυταρχικό τους σύστημα επιβάλλει στα άτομα να σκύβουν αδιαμαρτύρητα το κεφάλι μπροστά στο βασιλέα και στους θρησκευτικούς αρχηγούς. Η ελεύθερη πράξη και η ελεύθερη σκέψη είναι άγνωστα στον εξωελληνικό κόσμο. Και οι Έλληνες; Πρώτοι αυτοί, σπρωγμένοι από μια δύναμη που βγαίνει από μέσα τους και μόνο, την δεσποτεία θα την μεταλλάξουν σε δημοκρατία, και από την άβουλη, ανεύθυνη μάζα του λαού θα πλάσουν μια κοινωνία από πολίτες ελεύθερους, που καθένας τους να νιώθει τον εαυτό του υπεύθυνο και για τη δική του και για των άλλων την προκοπή. Ο στοχασμός είναι κ’ αυτός ελεύθερος για τα πιο τολμηρά πετάματα του νου και της φαντασίας. Ο Έλληνας είναι ο πρώτος, που ενώ ξέρει πως δεν μπορεί ατιμώρητα να ξεπεράσει τα σύνορα του ανθρώπου και να γίνει θεός, όμως κατέχεται από μια βαθιά αισιοδοξία για τις ανθρώπινες ικανότητες και είναι γεμάτος αγάπη για τον άνθρωπο, που τον πιστεύει ικανό να περάσει τις ατέλειές του και να γίνει αυτό που πρέπει να είναι ο τέλειος άνθρωπος.

Αττική μελανόμορφη υδρία, συγγενικής τεχνοτροπίας με την "Ομάδα των Τυρρηνικών". Η Θέτιδα παραδίδει στον Αχιλλέα τα όπλα του, με συνοδεία Νηρηίδων. Το όνομα της φιγούρας πίσω από τον Αχιλλέα αναγράφεται: είναι ο Οδυσσέας. Η σκηνή οπλισμού του Αχιλλέα είναι αμφιλεγόμενη, καθώς δεν είναι ξεκάθαρο αν πρόκειται για τον πρώτο οπλισμό του πριν την αναχώρηση για την Τροία, ή για τον δεύτερο, μετά τον θάνατο του Πάτροκλου. 6ος αι. π.Χ. (575-550 π.Χ. περίπου). Thetis gives her son Achilles his weapons newly forged by Hephaestus, detail of an Attic black-figure hydria, ca. 575 BC–550 BC.

Αυτή η πίστη στον τέλειον άνθρωπο, συνδυασμένη με το βαθύ καλλιτεχνικό αίσθημα που χαρακτηρίζει την ελληνική φυλή, δίνει στον αρχαίον Έλληνα τον πόθο και την ικανότητα να πλάσει πλήθος ιδανικές μορφές σε ό,τι καταπιάνεται με το νου, με τη φαντασία και με το χέρι: στις απέριττες μορφές που σχεδιάζουν οι τεχνίτες στα αγγεία της καθημερινής χρήσης, στη μεγάλη ζωγραφική, στην πλαστική του χαλκού και του μαρμάρου, πάνω απ’ όλα στο λόγο τους, και τον πεζό και τον ποιητικό.

Αττικός μελανόμορφος αμφορέας με λαιμό. Αποδίδεται στον "Ζωγράφο του Αντιμένη". Στην μπροστινή όψη ο Αίαντας μεταφέρει τον νεκρό Αχιλλέα. Ο ήρωας πλαισιώνεται από έναν τοξότη (πιθανώς ο Ερμής) και μια γυναικεία φιγούρα (πιθανώς η Αθηνά). 6ος αι. π.Χ. (530-510 π.Χ. περίπου). Ajax carrying the dead Achilleus, protected by Hermes (on the left) and Athena (on the right). Side 1 from an Attic black-figure neck-amphora, ca. 520-510 BC.

Αυτόν τον κόσμο θέλουμε να δώσουμε στα παιδιά μας, για να μορφωθούν· για να καλλιεργήσουν τη σκέψη τους αναλύοντας τη σκέψη των παλιών Ελλήνων· για να καλλιεργήσουν το καλλιτεχνικό τους αίσθημα μελετώντας ό,τι ωραίο έπλασε το χέρι και η φαντασία των προγόνων τους· για να μπορέσουν κι αυτοί να νιώσουν τον εαυτό τους αισιόδοξο, ελεύθερο και υπεύθυνο για τη μοίρα του ανθρώπου πάνω στη γη· προπαντός για να φουντώσει μέσα τους ο πόθος για τον τέλειον άνθρωπο.

Ας γυρίσουμε τώρα στο πρόβλημα που μας απασχολεί: από τη μια έχουμε το παλιό σύστημα, που επιβάλλει τη γνωριμία των αρχαίων κλασικών από τα πρωτότυπα κείμενα· το νέο σύστημα από την άλλη, που θέλει ν’ αντικαταστήσει τα πρωτότυπα με τις μεταφράσεις στο νέο Γυμνάσιο, που αντιστοιχεί με τις τρεις πρώτες τάξεις του παλιού. Ποιο από τα δυο εξυπηρετεί πιο πρόσφορα τους σκοπούς του Ανθρωπιστικού σχολείου;

Ο Επίκουρος (341 π.Χ. - 270 π.Χ.) ήταν αρχαίος Έλληνας φιλόσοφος. Ίδρυσε δική του φιλοσοφική σχολή, εν ονόματι Κήπος του Επίκουρου, η οποία θεωρείται από τις πιο γνωστές σχολές της ελληνικής φιλοσοφίας. Portrait d'Épicure, copie romaine d'un original hellénistique, British Museum.

Ποια ήταν τα αποτελέσματα του παλαιού συστήματος; Ας το ομολογήσουμε εμείς πρώτοι, οι φιλόλογοι, που τόσα χρόνια παλεύουμε στο Γυμνάσιο τον σισύφειο αγώνα να φέρουμε τον αρχαίο κόσμο κοντά στα παιδιά μας: Τα αποτελέσματα είναι μηδαμινά, μπροστά μάλιστα στον κόπο που καταβάλλουν και οι καθηγητές και οι μαθητές. Ας βάλουμε το χέρι στην καρδιά κι ας αναρωτηθούμε, σε πόσα παιδιά, απ’ αυτά που δεν ήταν να σπουδάσουν φιλολογία στο Πανεπιστήμιο, κατορθώσαμε να μεταδώσουμε τόσην οικείωση με την αρχαία γλώσσα και τόσον ενθουσιασμό για το κάλλος και την πυκνή ουσία του αρχαίου λόγου, ώστε φεύγοντας από το Γυμνάσιο, για να σπουδάσουν μιαν άλλην επιστήμη, θα θελήσουν κάποτε να καταφύγουν στο αρχαίο κείμενο, για να πλουτίσουν τον εσωτερικό τους κόσμο. Ξέρουν οι σύνεδροι φιλόλογοι, ας είναι και δέκα παιδιά καθένας τους, από τις χιλιάδες που πέρασαν από τα χέρια τους; Φοβούμαι πως και ο αριθμός αυτός είναι υπερβολικός. Με ποιο δικαίωμα τότε απασχολούμε αμέτρητες ώρες όλα τα παιδιά της Ελλάδας στο Γυμνάσιο, για να ωφεληθούν ελάχιστοι;

Θα μου προβληθεί ίσως μια αντίρρηση στους συλλογισμούς αυτούς: για τις ατελέστατες γνώσεις της αρχαίας ελληνικής παράδοσης που αποκομίζουν τα παιδιά μας από το Γυμνάσιο μπορεί να μη φταίει και τόσο το σύστημα, όπως δεν φταίει για την γενικά ελαττωματική κατάρτιση των μαθητών. Πλήθος άλλοι παράγοντες συντελούν στη θλιβερή αυτή κατάσταση: η πληθώρα των μαθητών μέσα σε μια τάξη· η έλλειψη από μεγάλες αίθουσες διδασκαλίας· η συστέγαση δυο Γυμνασίων σ’ ένα χτίριο· η επιβάρυνση των καθηγητών με πολλές ώρες διδασκαλίας και πολλά διορθώματα· η απουσία συστηματικών μεταπανεπιστημιακών επιμορφωτικών σπουδών, έτσι που να μπορούν οι λειτουργοί της Μέσης να συμπληρώνουν τις γνώσεις τους και να κατατοπίζονται στα νέα πορίσματα της επιστήμης τους· η απουσία ερμηνευτικών εκδόσεων και βοηθητικών βιβλίων για τον καθηγητή· τα εξωσχολικά ενδιαφέροντα των παιδιών· ο κινηματογράφος και το ραδιόφωνο, και πολλά έχουν δυσκολέψει αφάνταστα το έργο των εκπαιδευτικών στο σχολείο και γι’ αυτό τους είναι αδύνατο ν’ αποδώσουν ό,τι μπορούν και θέλουν. Αν τα εμπόδια αυτά βγουν από τη μέση, γιατί να μη κρατηθούμε στο παλιό, καθιερωμένο σύστημα της διδασκαλίας των αρχαίων κλασικών από το πρωτότυπο; Αν πάλι δεν βγουν από τη μέση τι έχουμε να περιμένουμε και με το νέο σύστημα; Το κάτω κάτω εμείς πάλι θα διδάσκουμε με τις μεγάλες ή μέτριες ικανότητές μας.

Αττικός μελανόμορφος αμφορέας. Αποδίδεται στον "Ζωγράφο της Αιώρας". Σκηνή από τη Νέκυια (Οδύσσεια λ): o μνησίκακος Αίας, η Περσεφόνη που επιβλέπει το Σίσυφο να σπρώχνει την πέτρα στον Κάτω Κόσμο. 6ος αι. π.Χ. (530 π.Χ.). Nekyia: Persephone supervising Sisyphus pushing his rock in the Underworld. Side A of an Attic black-figure amphora, ca. 530 BC. From Vulci.

Η αντίρρηση αυτή είναι σωστή, ως ένα βαθμό όμως μόνο. Δεν υπάρχει αμφιβολία πως πολλοί είναι οι παράγοντες που έχουν συντελέσει στην παρακμή του Γυμνασίου-τόσο μάλιστα, ώστε ελάχιστοι απόφοιτοί του να φεύγουν με μια συγκροτημένη κάπως σκέψη, με τις απαιτούμενες για έναν μορφωμένο άνθρωπο γενικές γνώσεις και με την ικανότητα να διατυπώνουν τους στοχασμούς και τα αισθήματά τους με ειρμό και χωρίς ασυχώρετα ορθογραφικά και συνταχτικά λάθη. Ακόμα δεν υπάρχει αμφιβολία πως το Κράτος, τώρα που συνειδητοποίησε τη σημασία της παιδείας και θέλει να τη βγάλει από το τέλμα, όπου τόσα χρόνια λίμναζε, θα κοιτάζει με κάθε τρόπο να παραμερίσει και τους άλλους παράγοντες που αναστέλλουν την πρόοδο της παιδείας.

Οπωσδήποτε, για να μπορέσουμε να κρίνουμε δίκαια τα δύο συστήματα είναι ανάγκη να αντιπαραθέσουμε τους σκοπούς που επιδιώκουν και τα μέσα που χρησιμοποιούν, με την προϋπόθεση πως εφαρμόζονται σε σχολεία που από κάθε άλλη άποψη λειτουργούν ικανοποιητικά.

Demosthenes Practising Oratory by Jean-Jules-Antoine Lecomte du Nouy (1842–1923). Demosthenes used to study in an underground room he constructed himself. He also used to talk with pebbles in his mouth and recited verses while running. To strengthen his voice, he spoke on the seashore over the roar of the waves.

Τι χαρακτηρίζει ιδιαίτερα το σύστημα που ίσχυε ως σήμερα; Πρώτα πρώτα βέβαια η πεποίθηση πως οι ανθρωπιστικές σπουδές, για να οδηγήσουν στο επιθυμητό αποτέλεσμα, πρέπει να γίνονται με τη μελέτη των κλασικών από το πρωτότυπο. Δεύτερο χαρακτηριστικό του παλιού συστήματος είναι η επιθυμία να γνωρίσουν οι μαθητές όσο γίνεται περισσότερους κλασικούς. Το αποτέλεσμα είναι να στριμώχνονται μέσα στον ίδιο σχολικό χρόνο τέσσερες και πέντε συγγραφείς, διαφόρων μάλιστα εποχών και συχνά με μεγάλες διαφορές στη γλώσσα. Τι κοινό έχει π.χ. η γλώσσα του Δημοσθένη με του Ομήρου, που ερμηνεύονταν παράλληλα στην Δ’ τάξη; Έπειτα, καθώς η ιστορία της ελληνικής γραμματείας δεν διδασκόταν πραγματικά ούτε υπάρχει γυμνασιακό εγχειρίδιο γραμματολογίας, το ανακάτωμα από συγγραφείς που ανήκουν στον 8ο, στον 5ο, και στον 4ο αιώνα είναι φυσικό να μεγαλώνει τη σύγχυση.

O Αριστοτέλης διδάσκει τον Αλέξανδρο. Éducation d'Alexandre par Aristote de Charles Laplante.

Ένα δεύτερο αποτέλεσμα του συστήματος αυτού είναι να ερμηνεύονται στα παιδιά πέντε-δέκα το πολύ σελίδες από κάθε κλασικό, και πριν καλά-καλά κατορθώσουν κάτι να καταλάβουν από τη γλώσσα, την τέχνη και τη σκέψη του ενός να έρχεται να τον εκτοπίσει ο άλλος με τις δικές του δυσκολίες. Και να σκέφτεται κανείς πως πριν από λίγα χρόνια σοφοί παιδαγωγοί είχαν αποφασίσει ν’ αυξήσουν τον αριθμό των αρχαίων συγγραφέων που ερμηνεύονται στο Γυμνάσιο με την προσθήκη των επιστημόνων, του Αριστοτέλη, του Θεοφράστου κ.ά.

Απ’ τα ίδια τα πράγματα, όσον ιδεώδεις και αν είναι οι άλλοι όροι του σχολείου, όσο ικανός ο καθηγητής, όσο έξυπνα και μελετηρά τα παιδιά του, είναι αδύνατο να καταχτηθούν κατά κάποιο τρόπο μέσα σ’ ένα χρόνο ο Αρριανός, ο Ισοκράτης, ο Λυσίας και ο Ηρόδοτος, ή -σε άλλη τάξη- ο Πλάτωνας, ο Θουκυδίδης, ο Όμηρος και ο Ευριπίδης.

Ο επιτάφιος του Περικλή. Πίνακας του Φίλιππ φον Φολτζ. The Age of Pericles, Philipp von Foltz, 1853.

Πόσο ακατόρθωτα είναι τα πράγματα που γυρεύει το αναλυτικό πρόγραμμα του παλιού Γυμνασίου το καταλαβαίνει κανείς, άμα σκεφτεί πως για την ερμηνεία του Επιταφίου του Περικλή -ενός από τα πιο δύσκολα κείμενα- δίνει τρεις βδομάδες μόνο καιρό. Τι να πρωτοκάνει μέσα στο διάστημα αυτό ο καθηγητής; Το κύριο έργο του θα πρέπει αναγκαστικά να περιοριστεί στην προσπάθεια να παραμεριστούν κάπως οι γλωσσικές δυσκολίες-αν παραμεριστούν κ’ αυτές. Καιρός για εμβάθυνση στο περιεχόμενο, στις πνευματικές, στις ηθικές και στις αισθητικές αξίες δεν βρίσκεται, ή κι αν βρεθεί, θα είναι ελάχιστος.

Μειονέχτημα του παλαιού συστήματος είναι και ότι με τους πολλούς συγγραφείς που ορίζει από το πρωτότυπο, αποκλείεται να δώσει σύνολα. Φυσικά, κανενός τύπου Γυμνάσιο δεν μπορεί να δώσει ολόκληρο το έργο ενός συγγραφέα, ακόμα λιγότερο ένα λογοτεχνικό είδος σε όλο του το πλάτος. Ο τύπος όμως του Γυμνασίου που ίσχυε ως σήμερα δεν πρόφταινε να δώσει ούτε καν μια μεγάλη ενότητα από ένα συγγραφέα, ούτε καν ένα γραμματειακό είδος στους κύριους εκπροσώπους του. Ακόμα και ο Επιτάφιος, που αποτελεί μια κλειστή θαυμαστή ενότητα, πόσο διαφορετικό χρώμα παίρνει για όποιον διαβάζει τη συνέχεια της ιστορίας του Θουκυδίδη, το ξέσπασμα του θανατικού στην Αθήνα, το θάνατο που Περικλή και τον χαρακτηρισμό του από τον ιστορικό!

Η απαίτηση να γνωρίσουν τα παιδιά μας στο Γυμνάσιο τους κλασικούς από το πρωτότυπο, συνδυασμένη με την επιθυμία να γνωρίσουν όσο γίνεται πιο πολλούς κλασικούς, ένα μόνο αποτέλεσμα μπορεί να έχει: να δίνει μόνο αποσπάσματα, ξεσκλίδια, χωρίς οργανική ενότητα, βιαστικά διαβασμένα, μισοκατανοημένα, αχώνευτα. Είναι λοιπόν ν’ απορήσει κανείς αν τα παιδιά μας φεύγοντας από το Γυμνάσιο δεν θέλουν ούτε ν’ ακούσουν για τους αρχαίους κλασικούς;

Η σφαγή των μνηστήρων από τον Οδυσσέα και τον Τηλέμαχο, το 330 π.Χ., Λούβρο. Ερυθρόμορφος κωδονόσχημος κρατήρας. Βρέθηκε στην Καμπανία. Αποδίδεται στον "Ζωγράφο του Ιξίωνα". Στηνκύρια όψη του αγγείου η σκηνή της μνηστηροφονίας: η σφαγή των μνηστήρων από τον Οδυσσέα, τον Τηλέμαχο και τον Εύμαιο (δεξιά). Ο Οδυσσέας τεντώνει το τόξο του και σκοτώνει τους μνηστήρες διαδοχικά. Οι μνηστήρες (δώδεκα) βρίσκονται ακόμη σε κλίνες του συμποσίου είναι πανικόβλητοι ενώ κάποιοι είναι ήδη νεκροί. Τα σώματα των μνηστήρων, τα οποία καταλαμβανουν τα 2/3 της παράστασης απεικονίζονται σε διάφορες έντονες στάσεις. Ο Τηλέμαχος γονατιστός προστατεύεται με ασπίδα. Ο Εύμαιος με άσπρη γενειάδα κρατά κάποιο αντικείμενο το οποίο χρησιμοποιεί ως όπλο. Mnêstêrophonía: slaughter of the suitors by Odysseus, Telemachus and Eumeus (right). Side A from a Campanian (Capouan?) red-figure bell-krater, ca. 330 BC.

Πόσες μορφές μυθικές του αρχαίου ελληνικού κόσμου φωτίζουν το δρόμο των νέων μας, όταν έχουν αφήσει τα μαθητικά θρανία; Της Αντιγόνης, ναι, αν ο καθηγητής πρόφτασε να δώσει την ερμηνεία ολόκληρης της τραγωδίας, πράγμα αμφίβολο· το ίδιο και της Ιφιγένειας του Ευριπίδη. Ας πάρουμε όμως τον Όμηρο: στον παλιό τύπο του Γυμνασίου ερμηνεύονται μόνο η πρώτη και η έκτη ραψωδία της Οδύσσειας. Ας υποθέσουμε πως ο καθηγητής πρόφτασε να διδάξει και τις δυο ραψωδίες. Στην πρώτη ο μαθητής θα γνωρίσει τον Τηλέμαχο, μοναχά όμως σαν άπραγο ακόμα έφηβο· στην έκτη θα γνωρίσει τον Οδυσσέα, μοναχά όμως σαν ναυαγό· το πολύ να καταλάβει και την εξυπνάδα του κάπως, από το λόγο που απευθύνει στη Ναυσικά-τίποτε άλλο! Ούτε ο Οδυσσέας ούτε ο Τηλέμαχος δίνονται στα παιδιά μας σαν μορφές ολοκληρωμένες.

Ο Αχιλλέας σέρνει τον νεκρό Έκτορα στο άρμα του. Μελανόμορφη λήκυθος, 490 π.Χ. από την Ερέτρια. Μουσείο του Λούβρου. Achilles dragging the body of Hector. Attic white-ground lekythos.

Στην πέμπτη τάξη του παλιού Γυμνασίου θα διδαχτεί η πρώτη και η έκτη ραψωδία της Ιλιάδας. Στην έκτη δεν γίνεται κανένας λόγος για τον Αχιλλέα. Μένει μόνο η πρώτη, για να γνωρίσει ο μαθητής τη μορφή του μεγάλου ήρωα. Θα τη γνωρίσει όμως μισερή και παραμορφωμένη: έναν Αχιλλέα που το πάθος της εκδίκησης για την αδικία που του έγινε τον σπρώχνει να διαβιβάσει με τη μητέρα του την παράκληση στο Δία να δώσει τη νίκη στους αντίμαχους των Ελλήνων. Δεν ξέρω αν στην τελευταία τάξη προφτάνουν οι συνάδελφοι να διδάξουν κάτι από τις τελευταίες ραψωδίες της Ιλιάδας. Και πάλι όμως, για να ολοκληρωθεί η μορφή του Αχιλλέα θα έπρεπε να διαβάσουν και τις Λιτές στην ένατη ραψωδία, ακόμα όλη την ενότητα που αρχίζει με την έξοδο του Πάτροκλου στον πόλεμο, στη δέκατη έκτη ραψωδία, ως το τέλος της Ιλιάδας, όταν ο Αχιλλέας, συμφιλιωμένος με το βασιλιά της Τροίας, θα του παραδώσει το νεκρό σώμα του Έκτορα, για να το θάψει. Τότε, τότε μόνο ο κατ’ εξοχήν Έλληνας ήρωας θα μπορούσε να φωτίσει τις ψυχές των νέων με όλη του την παλικαριά και την μεγαλοφροσύνη.

Γκυστάβ Μορώ, «Ησίοδος και Μούσα», 1891. Gustave Moreau, Hesiod and the Muse, 1891.

Ένα ακόμη μειονέχτημα του παλιού συστήματος· ήθελε βέβαια να δώσει όσο πιο πολλούς κλασικούς μπορούσε. Μα οι ώρες της διδασκαλίας των αρχαίων Ελληνικών δεν ήταν και απεριόριστες. Έτσι τα παιδιά μας έφευγαν από το Γυμνάσιο χωρίς να έχουν γνωρίσει τον Ησίοδο, τον Αισχύλο, τον Μένανδρο, τον Πλούταρχο. Καθώς μάλιστα η ιστορία της αρχαίας ελληνικής γραμματείας δεν διδασκόταν συστηματικά, ο απόφοιτος του Γυμνασίου, κι αν είχε ακούσει κάτι για τον Αισχύλο, μια φορά τους άλλους τους αγνοούσε και ως ονόματα.

Δεν εξαντλήσαμε όμως τα μειονεκτήματα του Γυμνασίου του παλιού τύπου: Οι έξι τάξεις αποτελούσαν στο Γυμνάσιο αυτό μιαν ενότητα· όπως και για τ’ άλλα μαθήματα, το πρόγραμμά του για τα αρχαία Ελληνικά ολοκληρωνόταν μόνο όταν ο μαθητής τελείωνε και την τελευταία τάξη. Ποιος όμως συλλογιόταν τα παιδιά που από λόγους διάφορους αναγκαζόταν ν’ αφήνουν το σχολειό, πριν ολοκληρώσουν τις γυμνασιακές σπουδές τους; Και δεν ήταν λίγα τα παιδιά αυτά. Από τις επίσημες στατιστικές μαθαίνουμε πως ύστερα από την τρίτη τάξη, μόλις τα πενήντα πέντε στα εκατό συνέχιζαν στην τέταρτη. Ας αφήσουμε τα άλλα μαθήματα κ’ ας δούμε γι’ αυτά τα μισά σχεδόν παιδιά της Ελλάδας τι αποκόμιζαν από τον αρχαίο κόσμο, όταν άφηναν μισοτελειωμένο το Γυμνάσιο, για να ριχτούν στον αγώνα της ζωής: μια ατελέστατη γνώση της αρχαίας γλώσσας και μερικά σπαράγματα κειμένου από 5-6 πεζογράφους. Για τα 45% από τα παιδιά μας δεν υπάρχει ούτε καν η μικρή ωφέλεια, που έχουν από τους κλασικούς όσοι τελειώνουν τις γυμνασιακές σπουδές τους. Σκοτώθηκαν κι αυτά και οι δάσκαλοί τους, για να μάθουν την αρχαία γλώσσα και για να γνωρίσουν όχι και πολύ σπουδαίους συγγραφείς, έξω από τον Ηρόδοτο: τον Λουκιανό, τον Ξενοφώντα, τον Λυσία, τον Ισοκράτη, ό,τι γνώρισαν και από αυτούς! Και έφυγαν από το σχολείο και αγνοώντας απόλυτα την Ιλιάδα, το Θουκυδίδη, τον Σοφοκλή, τον Ευριπίδη, τον Πλάτωνα!

Πρωτοαττικό αγγείο από την Αίγινα, γνωστό ως η πρόχους των Κριών. Παριστάνεται η φυγή του Οδυσσέα και των συντρόφων του από τη σπηλιά του Κύκλωπα Πολύφημου με τη βοήθεια των κριαριών. 7ος αι. π.Χ. (650 π.Χ. περίπου).

Και το νέο σύστημα; Μια και θα λείψει τώρα η δυσκολία της γλώσσας, τα παιδιά μας θα μπορούν να χαρούν τους παλιούς κλασικούς – πιο σωστά θα έλεγα: να χαρούν ορισμένους κλασικούς σε μεγαλύτερο πλάτος και βάθος. Γιατί, κατά τη γνώμη μου, είναι ολέθριο το σύστημα στην ίδια τάξη να διδάσκονται παράλληλα πολλοί συγγραφείς, που ανήκουν σε διάφορες εποχές και σε διάφορα λογοτεχνικά είδη. Στην πρώτη τάξη του Γυμνασίου θα έλεγα να διδαχτούν μόνο Οδύσσεια και Ηρόδοτο, όλο το χρόνο, και τίποτε άλλο. Έτσι τα παιδιά θα προφτάσουν να γνωρίσουν από το έργο του Ομήρου τουλάχιστο 10 ραψωδίες· μα και τις υπόλοιπες θα τις διαβάσουν μόνα τους, γιατί θα έχουν αγαπήσει τον ποιητή: πρώτα πρώτα γιατί θα μιλάει στη γλώσσα τους· έπειτα γιατί ο καθηγητής θα έχει τώρα όλο τον καιρό και ιστορικά να τοποθετήσει τον Όμηρο και για τη θρησκεία του να μιλήσει, και για τη μυθολογία του, και για τα ήθη και έθιμα της εποχής του, προπαντός για τη μεγάλη του τέχνη-όλα τα προβλήματα που γοητεύουν τους νέους. Ενώ ως τώρα, τόσο λίγη ύλη που τους δίναμε, ούτε μπορούσαμε, μα ούτε και τον καιρό είχαμε να τους οδηγήσουμε σε τέτοιους προβληματισμούς. Τους βασανίζαμε με την ομηρική, γεμάτη ποικιλία, γραμματική και το λεξιλόγιο, χωρίς να τα μαθαίνουν κι αυτά!

Christophe Thomas Degeorge, The Slaughter of the Suitors by Odysseus and Telemachus, 1812.

Τώρα θα μπορέσουν να παρακολουθήσουν και όλη την πορεία της «παιδείας» του Τηλέμαχου, από τον πρωτόβγαλτο έφηβο της πρώτης ραψωδίας ως τη στιγμή του, άντρας πια, θα πολεμήσει στο πλευρό του πατέρα του. Και η μορφή του Οδυσσέα θα τους παρουσιαστεί σε όλο της το βάθος και το πλάτος: πώς ο ήρωας παλεύει-με την παληκαριά του και με την εξυπνάδα του-να γλιτώσει τους συντρόφους του από το χαμό· πώς αντιδρά με την πείρα του και την υπομονή του στις συφορές που του σωρεύουν οι θεοί και η μοίρα· πώς κερδίζει το σεβασμό και την αγάπη των Φαιάκων αγνώριστος ακόμα, αυτός που φτάνει στο νησί τους χωρίς να κρατάει τίποτε πάνω του, ούτε καν ένα κουρελιασμένο ρούχο, να κρύψει τη γύμνια του· πώς με την παλικαριά του και την εξυπνάδα του πάλι θα σκοτώσει τους μνηστήρες· πώς θα ξαναγυρίσει στη γυναίκα του ξεπερνώντας τόσες περιπέτειες και τόσους πειρασμούς.

Relief of Herodotus by Jean-Guillaume Moitte (1806), Louvre, Paris.

Το ίδιο θα χορτάσουν τώρα Ηρόδοτο τα παιδιά μας· θα τον γνωρίσουν όχι μόνο από τα κεφάλαια που δίνουν περιγραφές μαχών, αλλά και από εκεί που φωτίζει πρόσωπα και πράγματα με τα ατέλειωτα χαριτωμένα ανέκδοτά του. Θα τον χαρούν και όταν περιγράφει μιας χώρας τους θεούς, τους ανθρώπους, τα ζώα, τα βουνά και τα ποτάμια. Θα μπορέσουν ακόμα ως ένα σημείο να παρακολουθήσουν με ποιο τρόπο ο Ηρόδοτος κατόρθωσε να οργανώσει όλη την πολυποίκιλη ιστορική και εθνογραφική ύλη που είχε μαζέψει στα ταξίδια του.

Terracotta figurine of a theatrical mask representing Dionysos. Greek, Myrina, 2nd century BCE.

Σε μιαν άλλη τάξη του Γυμνασίου οι μαθηταί θα γνωρίσουν την τραγωδία, και τον Αισχύλο και τον Σοφοκλή και τον Ευριπίδη, δυο τρία έργα από τον καθένα, άλλα με περισσότερην ενβάθυνση και άλλα με απλή ανάγνωση.

Παράλληλα-και αυτό το θεωρώ απαραίτητο-θα δοθεί στα χέρια των παιδιών μια αρκετά διεξοδική ιστορία της αρχαίας λογοτεχνίας, γραμμένη απλά και επαγωγά, με άφθονες μεταφράσεις όχι για να τη μάθουν απέξω, αλλά για να μπορέσουν ν’ αποχτήσουν μια κάπως ολοκληρωμένη εικόνα της λογοτεχνικής δημιουργίας των αρχαίων Ελλήνων.

Έτσι το Ελληνόπουλο, φεύγοντας από το τριτάξιο Γυμνάσιο θα έχει ανθρωπιστική μόρφωση ασύγκριτα μεγαλύτερη από ό,τι σήμερα. Προπαντός θα έχει αγαπήσει τον αρχαίο κόσμο, και είναι βέβαιο πως θα έρχεται συχνότερα κοντά του από μεταφράσεις.

Μα η μετάφραση υστερεί πάντα μπροστά στο πρωτότυπο έργο. Ειδικά η αρχαία γλώσσα με την ποικιλία της, με την ευστροφία της, με την πλαστικότητά της, με τους πολλούς ονοματικούς προσδιορισμούς που διαθέτει (πτώσεις, μετοχές, απαρέμφατα) είναι αυτή καθ’ εαυτή ένα αγαθό μορφωτικό. Έπειτα μορφή και περιεχόμενο στο μεγάλο έργο δεν χωρίζονται, μόνο αποτελούν μια χημική ένωση δυσκολοξεδιάλυτη· ο μεγάλος συγγραφέας εκφράζεται και με τη μορφή.

Την ορθότητα των ισχυρισμών την ξέρω και εγώ πολύ καλά, ίσως καλύτερα από πολλούς. Νομίζω όμως πως ανήκει στη σοφία της ζωής να ξέρεις τι μπορεί να πετύχεις και να πετυχαίνεις, όχι να κυνηγάς τα αδύνατα και να μην κατορθώνεις τίποτε.

Και κάτι άλλο όμως: η μετάφραση έχει πολύ διαβληθεί στον τόπο μας· από τη μια από τους ανθρώπους που πιστεύουν πως ό,τι ευγενικό και ωραίο ειπώθηκε στην αρχαία Ελληνική γλώσσα, όταν μεταφραστεί στη γλώσσα του λαού μας, αναγκαστικά ασχημίζει και εκχυδαΐζεται. Από την άλλη υποπτεύονται τη μετάφραση εκείνοι που χρησιμοποίησαν ή είδαν τα παιδιά τους να χρησιμοποιούν τις φοβερές σχολικές, που λέγονται, μεταφράσεις, όπου δεν ξέρει κανείς τι κακοπαθεί περισσότερο, το νόημα του κειμένου ή η σημερινή μας γλώσσα. Τέλος και οι οργανωμένες σειρές εκδόσεων αρχαίων συγγραφέων από διάφορους λόγους δεν βοήθησαν και πολύ για ν’ αγαπηθεί η μετάφραση.

Scene from the tragedy Iphigenia in Tauris by Euripides. Roman fresco in Pompeii.

Η αλήθεια είναι πως μια μετάφραση, όταν γίνεται από άνθρωπο που ξέρει και την αρχαία και τη νέα μας γλώσσα καλά, κι ακόμα έχει συναίσθηση της σημασίας του έργου του, -μια καλή μετάφραση, κι αν δεν μπορεί να ισοσταθμίσει το πρωτότυπο, μια φορά δεν είναι και τόσο χωρίς αξία, όσο θέλουν να την παρουσιάζουν μερικοί. Μπορεί να μη δίνει τα 100 στα 100 από τις αξίες του πρωτότυπου έργου-και δεν μπορεί ποτέ να τα δώσει, τα 80 όμως μπορεί να τα δώσει. Αν ο μεταφρασμένος αρχαίος κλασικός δεν ήταν στοιχείο μορφωτικό μεγάλο κι αυτός, αν δεν επαίδευε κι αυτός με το περιεχόμενο που διατηρεί και με τη δική του μορφή, ας είναι και ατελέστερη, δεν θα έχαναν τον πολύτιμο καιρό τους τόσοι και τόσοι κλασικοί φιλόλογοι σε όλο τον κόσμο-στα τελευταία μάλιστα χρόνια οι πιο εκλεχτοί για να μεταφέρουν τ’ αρχαία κείμενα στη γλώσσα του καθένας. Αρχαία Ελληνικά, και καλά μάλιστα, δεν μπορεί να μαθαίνει όλος ο κόσμος, ούτε θα ήταν ικανός γι’ αυτό, τούτο όμως δεν μας δίνει το δικαίωμα να του στερήσουμε ολωσδιόλου την ανεξάντλητη και αναντικατάστατη πηγή της μόρφωσης, που είναι οι αρχαίοι Έλληνες κλασικοί.

Τα παιδιά μας που δεν θα συνεχίσουν τις σπουδές τους, φεύγοντας από το τριτάξιο Γυμνάσιο, για να ακολουθήσουν ένα επάγγελμα, ανήκουν στον κόσμο, που δεν θα ξέρει τ’ αρχαία Ελληνικά. Μα με την οικείωσή τους με τους αρχαίους κλασικούς, ας είναι και από τις μεταφράσεις, θα έχουν αποχτήσει κάτι πολύτιμο. Θα τους έχει ανοιχτεί η αυλαία σ’ έναν κόσμο θαυμαστό σε ομορφιά και σε σκέψη, και είμαι βέβαιος πως θα ξαναγυρίζουν σ’ αυτόν και αργότερα, πράγμα που δεν γίνεται σήμερα.

Hermann Karl Usener (October 23, 1834 – October 21, 1905) was a German scholar in the fields of philology and comparative religion.

Όσοι συνεχίσουν τις σπουδές τους στο Λύκειο, θα γνωρίσουν τους κλασικούς και από το πρωτότυπο, σε περισσότερες μάλιστα ώρες απ’ ό,τι σήμερα. Φτάνουν όμως τα τρία χρόνια; Κατά τη γνώμη μου για να μπεις βαθιά στα μυστικά του αρχαίου λόγου, δεν φτάνουν ούτε δέκα χρόνια σπουδής. Ο HERMANN, ο μεγάλος γερμανός φιλόλογος, έλεγε, λίγο πριν πεθάνει: UTINAM ESSEM BONUS GRAMMATICUS! Και όμως είχε φάει όλη του τη ζωή μελετώντας τα γραμματικά φαινόμενα της ελληνικής γλώσσας!

Για τα παιδιά μας που θα σπουδάζουν στο Λύκειο, τα τρία χρόνια φτάνουν· μια φορά θα μαθαίνουν καλύτερα την αρχαία ελληνική γλώσσα από ό,τι τη μαθαίνουν σήμερα. Πρώτα, πρώτα, γιατί θα είναι ωριμότερα, στα χρόνια, κι ακόμα γιατί ο αρχαίος κόσμος θα τους είναι οικείος πια από το Γυμνάσιο· και όχι μόνο οικείος, αλλά και αγαπητός.

Τύφλωση Πολύφημου. Θραύσμα κρατήρα μέσης πρωτοκορινθιακής περιόδου, από το Άργος. 7ος αι. π.Χ. (μέσα).

Το ξέρουν οι συνάδελφοι πως ένας από τους κυριότερους λόγους που το μάθημα των αρχαίων ελληνικών δεν προκόβει είναι γιατί τα παιδιά μας με τις δυσκολίες που αντικρίζουν στη γλώσσα δεν μπορούν να πλησιάσουν την ουσία των αρχαίων κειμένων και γι’ αυτό δείχνουν απόλυτη αδιαφορία, αν όχι και αποστροφή. Τώρα όμως, που ο νέος θα ξέρει από πριν το περιεχόμενο της Οδύσσειας, είναι εύκολο να του κινηθεί το ενδιαφέρον να γνωρίσει και τους αθάνατους στίχους του ίδιου του Ομήρου και να τους συγκρίνει με τους στίχους της μετάφρασης που ξέρει. Το ίδιο, όταν θα του είναι γνωστό το βάθος της σκέψης του Θουκυδίδη, δεν θ’ αδιαφορήσει, όταν ο καθηγητής του δείξει στο πρωτότυπο, πώς αυτό το βάθος εκφράζεται και με το μοναδικό ύφος του ιστορικού, με τη στιφνή του σύνταξη, με τη συσσώρευση ονοματικών προσδιορισμών, με τη δημιουργία δικών του λέξεων κ.λπ. Και της γλώσσας του Σοφοκλή θα μπορεί τώρα να εχτιμήσει καλύτερα την ομορφιά, έτσι που δεν θα γνωρίζει για πρώτη φορά τον τραγικό.

Ένας καινούργιος δρόμος χαράζεται για την ελληνική παιδεία, που υπόσχεται πολύ γονιμότερα αποτελέσματα. Χωρίς εμπόδια δεν θα είναι βέβαια και αυτός. Είναι όμως στο χέρι των φιλολόγων να παραμερίσουν τα εμπόδια και να εφαρμόσουν το καινούργιο σύστημα με πίστη και ενθουσιασμό. Και είμαι βέβαιος πώς δεν θα περάσουν πολλά χρόνια, που οι καλόπιστοι άνθρωποι θα ομολογήσουν, κι αυτοί ακόμα που σήμερα στέκουν κάπως δισταχτικοί μπροστά στο νέο σύστημα, πως με τα μέτρα αυτά έγινε ένα μεγάλο βήμα προς τα εμπρός στην παιδεία της πατρίδας μας.

Ι.Θ. Κακριδής: Γεννήθηκε στην Αθήνα το 1901. Σπούδασε στη Φιλοσοφική Σχολή του ΑΠΘ και έκανε μεταπτυχιακές σπουδές στην Αυστρία και τη Γερμανία. Ήταν Καθηγητής της Κλασικής Φιλολογίας, δημοτικιστής και υπέρμαχος του μονοτονικού συστήματος και εκδιώχθηκε από την πανεπιστημιακή του έδρα κατά τη διάρκεια της Κατοχής. Δίδαξε επί σειρά ετών στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, αλλά και σε ιδρύματα του εξωτερικού. Έφυγε από το ζωή το 1992, αφήνοντας πίσω του ένα πλούσιο συγγραφικό και μεταφραστικό έργο. 

Αναδημοσίευση από: Πύλη για την ελληνική γλώσσα.