Ελληνικό τηλεσκόπιο μετρά τη θερμοκρασία από προσκρούσεις μετεωριτών. Temperature of lunar flashes measured for the first time

A professional observatory in Greece has begun recording flashes created when bits of interplanetary debris strike the Moon. So far the NELIOTA project has captured 22 impacts on the Moon. Colors indicate the estimated temperature of each strike, from 1,770 K (dull red) to 3,730 K (white). Credit: ESA / Chrysa Avdellidou

Μια Ελληνίδα ερευνήτρια μέτρησε για πρώτη φορά τη θερμοκρασία των λάμψεων από προσκρούσεις μετεωριτών στη Σελήνη με το τηλεσκόπιο του Κρυονερίου, στο πλαίσιο του προγράμματος παρατήρησης NELIOTA της ESA και του Εθνικού Αστεροσκοπείου Αθηνών.

Chrysa Avdellidou. Research Fellow in NELIOTA project: ESA-funded observational campaign of lunar impact flashes, using the upgraded 1.2 m Kryoneri telescope in Peloponnese (Greece).

Όταν μικρά σώματα -μετέωρα και μικροί αστεροειδείς- πέφτουν πάνω στην επιφάνεια της Σελήνης με απίστευτα μεγάλες ταχύτητες, δημιουργούν αστραπιαίες λάμψεις φωτός που είναι ορατές από τη Γη. Τώρα, για πρώτη φορά, η Δρ Χρύσα Αβδελίδου του Ευρωπαϊκού Οργανισμού Διαστήματος (ESA), μέτρησε τη θερμοκρασία αυτών των καυτών λάμψεων, χρησιμοποιώντας ένα ελληνικό τηλεσκόπιο.

Η ανακάλυψη θα βοηθήσει τους επιστήμονες να μάθουν περισσότερα πράγματα για τα αντικείμενα που πέφτουν στη Γη και πώς μπορεί να επηρεασθούν οι δορυφόροι. Ουσιαστικά, χάρη στο NELIOTA, οι αστρονόμοι χρησιμοποιούν το φεγγάρι ως ένα γιγάντιο εργαστήριο για τη μελέτη των προσκρούσεων σωμάτων και των λάμψεων που αυτά παράγουν.

The NELIOTA project records about a quarter of the lunar disk. Here an impact flash (right edge below center) punctuates the lunar night. Credit: NELIOTA project

Η ESA παρακολουθεί τα ουράνια αντικείμενα (Νear-Εarth Οbjects ή NEOs), δηλαδή τους αστεροειδείς, κομήτες και μετεωρίτες, που μπορεί να πέσουν στη Γη. Για το σκοπό αυτό, μελετά τη συχνότητα και την κατανομή της πτώσης των μετεωριτών και άλλων τέτοιων μικρών αντικειμένων στην επιφάνεια της γειτονικής Σελήνης. Οι επιστήμονες, με τη βοήθεια του NELIOTA, θέλουν να μάθουν πόσο συχνά πέφτουν τέτοια σώματα και πόσο απειλητικά μπορεί να γίνουν για ένα δορυφόρο σε τροχιά γύρω από τη Σελήνη ή για μια μελλοντική διαστημική αποστολή της ESA.

Since March 2017, the NELIOTA project has been monitoring the dark side of the Moon for flashes of light caused by tiny pieces of rock striking the moon's surface. Credit: NELIOTA project

Τέτοια μετέωρα και μικροί αστεροειδείς που πέφτουν στη Γη, καίγονται στην προστατευτική ατμόσφαιρά της δημιουργώντας «πεφταστέρια», κάτι που όμως δεν συμβαίνει στο φεγγάρι, το οποίο έχει μόνο ένα υπερβολικά λεπτό στρώμα αερίων γύρω του. Χωρίς μια πυκνή ατμόσφαιρα να επιβραδύνει τα μετέωρα, τα οποία ζυγίζουν από μερικά γραμμάρια έως μερικά κιλά, αυτά χτυπούν τη Σελήνη με ταχύτητα 20 έως 70 χιλιομέτρων το δευτερόλεπτο, αφήνοντας μια στιγμιαία λάμψη.

Η Δρ Χρύσα Αβδελίδου, η οποία έκανε σχετική ανακοίνωση στο ετήσιο συνέδριο της Αμερικανικής Αστρονομικής Εταιρείας στη Γιούτα, υπολόγισε ότι οι θερμοκρασίες των λάμψεων από τις προσκρούσεις είναι μεταξύ των 1.700 και 3.700 βαθμών Κέλβιν (κατά προσέγγιση 1.425 έως 3.430 βαθμούς Κελσίου). Η μέτρηση της θερμοκρασίας της λάμψης επιτρέπει να υπολογισθεί η μάζα και άρα το μέγεθος του σώματος που έπεσε στη Σελήνη. Οι έως τώρα παρατηρήσεις της συμφωνούν με τις θεωρητικές μελέτες, όπως δήλωσε στο Αθηναϊκό και Μακεδονικό Πρακτορείο Ειδήσεων.

Το NELIOTA στο Κρυονέρι

Since March 2017, the refurbished 1.2m Kryoneri telescope near the Greek town of Kryoneri has been used for the NELIOTA project. Credit: Theofanis Matsopoulos

Το πρόγραμμα NELIOTA (Near-earth object Lunar Impacts and Optical TrAnsients) ξεκίνησε φέτος τον Μάρτιο, χρησιμοποιώντας το αναβαθμισμένο διαμέτρου 1,2 μέτρων τηλεσκόπιο του Εθνικού Αστεροσκοπείου Αθηνών σε υψόμετρο 900 μέτρων, στο όρος Κυλλήνη Κορινθίας (με επιστημονική υπεύθυνη την Άλκηστη Μπονάνου) για να παρατηρεί σε δύο μήκη κύματος τις διάσπαρτες αμυδρές λάμψεις πάνω στη Σελήνη.

Από το Κρυονέρι Κορινθίας στο τηλεσκόπιο που βρίσκεται σε υψόμετρο 930 μέτρων, οι "Φύλακες της Σελήνης" παρακολουθούν το ουράνιο σώμα και καταγράφουν τις προσκρούσεις μετεωροειδών πάνω της. Η Ελλάδα ήταν αυτή που επιλέχθηκε από την Ευρωπαϊκή Διαστημική Υπηρεσία να υλοποιήσει το πρόγραμμα NELIOTA.

Το τηλεσκόπιο διαχωρίζει το εισερχόμενο από τη Σελήνη φως σε δύο κατευθύνσεις και χρησιμοποιεί δύο ψηφιακές κάμερες τελευταίας τεχνολογίας για την καταγραφή των δεδομένων με ταχύτητα 30 καρέ ανά δευτερόλεπτο. Ένα αυτοματοποιημένο λογισμικό αναλύει το βίντεο της παρατήρησης και εντοπίζει τις τυχόν λάμψεις στην επιφάνεια της Σελήνης. Οι κάμερες είναι εφοδιασμένες με κατάλληλα φίλτρα, που επιτρέπουν την εκτίμηση της θερμοκρασίας των λάμψεων της πρόσκρουσης.

A sequence of frames, taken every 33 milliseconds (left to right), shows how a lunar impact flash disappears quickly in visible light (top pair) but lingers longer when recorded in near-infrared light. Credit: NELIOTA project

Το τηλεσκόπιο έχει ήδη καταγράψει 22 τέτοια συμβάντα και σε αυτά βασίσθηκαν οι αναλύσεις της Δρ Αβδελίδου. «Το τηλεσκόπιο έχει δύο μάτια: το ένα παρατηρεί στο ερυθρό φως και το άλλο στο υπέρυθρο. Συνδυάζοντας τα δεδομένα από τις δύο κάμερες, μπορούμε να μετρήσουμε τη θερμοκρασία των σεληνιακών λάμψεων, πράγμα που κάναμε για πρώτη φορά», εξηγεί. Οι λάμψεις αυτές διαρκούν ελάχιστα, από 43 έως 182 χιλιοστά του δευτερολέπτου, καθώς το σημείο της πρόσκρουσης παραμένει καυτό για λίγο ακόμη, αφότου η ορατή λάμψη έχει πια σβήσει.

«Γνωρίζοντας τη θερμοκρασία», προσθέτει, «μπορούμε καλύτερα να εκτιμήσουμε την πυκνότητα του προσκρούοντος σώματος, πράγμα που μας δίνει ενδείξεις σχετικά με την προέλευσή του. Προέρχεται από αστεροειδείς ή από κομήτες; Εφόσον αυτοί οι δύο έχουν διαφορετική σύνθεση και πυκνότητα, οι μετρήσεις που κάνουμε, μας βοηθούν να απαντήσουμε στο ερώτημα αυτό».

Ένα άλλο μυστήριο που ελπίζουν να λύσουν οι επιστήμονες μέσω του NELIOTA, είναι ο φυσικός μηχανισμός που παράγει τις σελήνιακές λάμψεις. «Ελπίζουμε ότι τα νέα δεδομένα, που είναι ελεύθερα διαθέσιμα για όλη την επιστημονική κοινότητα, θα μας βοηθήσουν να βελτιώσουμε την κατανόησή μας για το τι συμβαίνει, όταν ένα σώμα από αστεροειδή χτυπά τη Σελήνη με τέτοια μεγάλη ταχύτητα και πώς η ενέργειά του κατανέμεται», λέει η ελληνίδα ερευνήτρια.

Συνεργασία με το LRO της NASA

This is a composite image of the lunar nearside taken by the Lunar Reconnaissance Orbiter in June 2009, note the presence of dark areas of maria on this side of the moon. Credit: NASA

Παράλληλα, χρησιμοποιεί τα στοιχεία του δορυφόρου Lunar Reconnaissance Orbiter (LRO) της NASA για να προσδιορίσει τη σύνθεση κάθε σώματος που πέφτει στη Σελήνη. Τα στοιχεία του LRO και του NELIOTA μπορούν να συνδυασθούν για να εντοπισθούν τα σημεία όπου έχουν συμβεί μεγάλες προσκρούσεις.

«Το επόμενο βήμα της δουλειάς μου», λέει η Δρ Αβδελίδου, «είναι να βρω αυτούς τους κρατήρες και είμαι ήδη σε επικοινωνία με συναδέλφους από την Αμερική, οι οποίοι εργάζονται πάνω στα δεδομένα της αμερικανικής αποστολής LRO, που φωτογραφίζει την επιφάνεια της Σελήνης».

Στο μεταξύ, έχει επεκτείνει τη μελέτη των λάμψεων από τις προσκρούσεις μέσω προσομοίωσής τους στο εργαστήριο. Η Δρ Αβδελίδου είναι επισκέπτρια ερευνήτρια στο Κέντρο Αστροφυσικής και Πλανητικής Επιστήμης του Πανεπιστημίου του Κεντ στο Καντέρμπουρι, όπου -σε συνεργασία με τον Δρ Μαρκ Πράις- χρησιμοποιεί ένα υλικό που είναι ανάλογο της επιφάνειας της Σελήνης. Με ένα «όπλo» εκτοξεύει μικρά βλήματα βασάλτη, με ταχύτητες 0,5 έως 6 χιλιομέτρων ανά δευτερόλεπτο, και μετά καταγράφει το παραγόμενο φως της λάμψης.

Πηγές: http://news.in.gr/science-technology/article/?aid=1500170821 – http://www.skyandtelescope.com/astronomy-news/new-high-end-search-for-lunar-impacts/ - http://neliota.astro.noa.gr/?AspxAutoDetectCookieSupport=1 - https://phys.org/news/2017-10-temperature-lunar.html

Τα στρείδια ακούν! Oysters close their shells in response to low-frequency sounds

Αν και δεν έχουν αυτιά, αντιλαμβάνονται πολλούς θορύβους μέσα στο νερό και επηρεάζονται άμεσα από αυτούς. Oysters rapidly close their shells in response to low-frequency sounds characteristic of marine noise pollution, according to a study. This is an image of electric oyster MolluSCAN eye project. Credit: Jean-Charles Massabuau

Δεν έχουν αυτιά ούτε διαθέτουν ακουστικό σύστημα. Παρ’ όλα αυτά τα στρείδια ακούν και ανταποκρίνονται στους διάφορους θορύβους, όπως ανακάλυψαν ερευνητές από τη Γαλλία. Τα ευρήματα υποδηλώνουν ότι, αντίθετα με όσα πιστεύαμε ως τώρα, η ακοή ενδέχεται να είναι μια αίσθηση διαδεδομένη σε όλα τα μαλάκια. Επίσης θέτουν ακόμη πιο επιτακτικά το ζήτημα της θαλάσσιας ηχορύπανσης: ο θόρυβος που προκαλείται από τις ανθρώπινες δραστηριότητες έχει ήδη αποδειχθεί ότι «τρελαίνει» τις φάλαινες και τους φυσητήρες, ίσως όμως οι αρνητικές επιδράσεις του στον υποβρύχιο κόσμο να είναι τελικά περισσότερο εκτεταμένες από ό,τι νομίζαμε.

(A) Schematic view of the experimental setup. Is: loudspeaker position, mpcg: multiplate current generator, o: oysters equipped with electrodes, tb: tennis ball, w, wooden board, sb: sandbox; (tb, w and sb compose a vibration absorber).

Οι ερευνητές από το Πανεπιστήμιο του Μπορντό στη Γαλλία εξέθεσαν 32 στρείδια του Ειρηνικού (Crassostrea gigas) σε μια σειρά από θορύβους διαφορετικής έντασης και συχνότητας – από 10 ως 20.000 hertz. Τα στρείδια κλείνουν το όστρακό τους όταν αισθάνονται απειλή ή στρες, έτσι οι επιστήμονες είχαν εφαρμόσει στις θυρίδες τους μικροσκοπικά επιταχυνσιόμετρα ώστε να μετρούν την παραμικρή κίνησή τους. Τα αποτελέσματα της μελέτης, η οποία δημοσιεύθηκε στην επιθεώρηση «PLoS», έδειξαν ότι τα στρείδια ανταποκρίνονται στους ήχους, και μάλιστα σε ένα εύρος συχνοτήτων από 10 έως 1000 Hz.

«Καμπανάκι» για τροφή και για κινδύνους

Most marine noise pollution is due to cargo boats, and most of the noise from shipping is at low sound frequencies that oysters 'hear' best. By contrast, small leisure boats, jet skis and water bikes produce sounds that are too high for oysters to 'hear'.

Όπως εξήγησε ο Ζαν-Σαρλ Μασαμπιό, επικεφαλής της μελέτης, τα στρείδια δεν ακούν με τον ίδιο τρόπο που ακούμε εμείς αλλά μάλλον συλλαμβάνουν τις δονήσεις που δημιουργούν τα κύματα του ήχου στο νερό με τη στατοκύστη τους, ένα όργανο το οποίο καταγράφει κινήσεις και δονήσεις. Αυτού του είδους η ακοή, τόνισε ο επιστήμονας, τους προσφέρει ποικίλα πλεονεκτήματα, από την ανεύρεση τροφής – που έρχεται με τα κύματα – ως την αποφυγή των θηρευτών.

«Τα αποτελέσματά μας δείχνουν ότι στα ρηχά νερά θα πρέπει να ακούν τα κύματα που σπάζουν στην ακτή και τα ρεύματα που προκαλούνται στο νερό» είπε ο κ. Μασαμπιό «οπότε μπορούν να ανοίγουν για να δεχθούν την τροφή που αυτά μεταφέρουν». Επίσης, πρόσθεσε, θα πρέπει να ακούν τους κεραυνούς, κάτι το οποίο εξηγεί γιατί, όπως έχει παρατηρηθεί, τα στρείδια γεννούν τα αυγά τους κατά τη διάρκεια καταιγίδων με αστραπές και βροντές. «Ίσως αυτό να είναι ένα “σήμα” για τον συγχρονισμό της ωοτοκίας» εξήγησε, υπογραμμίζοντας ότι τα στρείδια θα πρέπει επίσης να ακούν τα ρεύματα που προκαλούν στο νερό οι θηρευτές τους καθώς πλησιάζουν. «Οι αστακοί και τα ψάρια, που τρέφονται με νεαρά στρείδια, παράγουν ήχους στο εύρος των συχνοτήτων που ακούν τα στρείδια» ανέφερε.

Οι επιστήμονες επισημαίνουν ότι τα στρείδια είναι πιο ευαίσθητα στις συχνότητες μεταξύ των 10 και 200 hertz – αυτές ακριβώς στις οποίες κινούνται οι ήχοι που παράγονται από τα πλοία, την εξερεύνηση με εκρηκτικά, τις σεισμικές μελέτες και τις ανεμογεννήτριες. Όλα αυτά, τονίζουν, ενδέχεται να «μπερδεύουν» τα στρείδια και να διαταράσσουν την ισορροπία τους. Περαιτέρω μελέτες θα δείξουν αν κάτι τέτοιο ισχύει, όμως θεωρούν σχεδόν βέβαιο ότι οι επιπτώσεις της υποβρύχιας ηχορύπανσης δεν περιορίζονται στις φάλαινες και στα άλλα κητώδη, όπως έχει φανεί ως τώρα. «Αυτό που δείχνουμε εδώ είναι ότι το πρόβλημα είναι μάλλον ένα πολύ πραγματικό πρόβλημα για πολύ περισσότερα ζώα από ό,τι φανταζόμαστε» υπογράμμισε ο κ. Μασαμπιό.

Πηγές: Mohcine Charifi, Mohamedou Sow, Pierre Ciret, Soumaya Benomar, Jean-Charles Massabuau. The sense of hearing in the Pacific oyster, Magallana gigas. PLOS ONE, 2017; 12 (10): e0185353 DOI: 10.1371/journal.pone.0185353 - http://www.tovima.gr/science/medicine-biology/article/?aid=910870

Παρατηρήθηκε ένας κομήτης-επισκέπτης από άλλο ηλιακό σύστημα. Astronomers Spot First-Known Interstellar “Comet”

This animation shows the path of A/2017 U1, which is an asteroid -- or perhaps a comet -- as it passed through our inner solar system in September and October 2017. From analysis of its motion, scientists calculate that it probably originated from outside of our solar system. Credits: NASA/JPL-Caltech

Στις 18 Οκτωβρίου το τηλεσκόπιο Pan-STARRS στη Χαβάη εντόπισε ένα ταχέως κινούμενο αντικείμενο που ονομάστηκε C/2017 U1, αφού είχε πραγματοποιήσει την πλησιέστερη προσέγγισή του στον ήλιο. Την επόμενη εβδομάδα οι αστρονόμοι έκαναν 34 ξεχωριστές παρατηρήσεις του αντικειμένου και διαπίστωσαν ότι έχει μια παράξενη τροχιά, που σχηματίζει γωνία με τα επίπεδα των τροχιών των πλανητών και δεν περιφέρεται γύρω από τον ήλιο. Πέρασε πλησιέστερα στη Γη στις 14 Οκτωβρίου σε απόσταση περίπου 24.000.000 χιλιομέτρων.

A/2017 U1 is most likely of interstellar origin. Approaching from above, it was closest to the Sun on Sept. 9. Traveling at 27 miles per second (44 kilometers per second), the comet is headed away from the Earth and Sun on its way out of the solar system. Credits: NASA/JPL-Caltech

Οι περισσότεροι κομήτες ακολουθούν ελλειπτικές τροχιές γύρω από τον ήλιο, προερχόμενοι είτε από τη ζώνη Kuiper πέρα από τον Ποσειδώνα είτε από το μακρινό νέφος του Oort, και επιστρέφουν σε τακτά χρονικά διαστήματα. Όμως, ο κομήτης C/2017 U1 διαθέτει υπερβολική τροχιά και δεν πρόκειται να επιστρέψει ποτέ. Η τροχιά του δείχνει σαν να ξεκίνησε από την κατεύθυνση του αστερισμού Λύρα, πάνω από το σχετικά επίπεδο ηλιακό σύστημα. Ο κομήτης πέρασε κοντά από τον ήλιο και στη συνέχεια θα διαφύγει έξω από το πλανητικό μας σύστημα. Θα είναι ορατός με ισχυρά τηλεσκόπια για άλλες δυο εβδομάδες.

O κομήτης C/2017 U1 όπως φωτογραφήθηκε στις 21 Οκτωβρίου από το τηλεσκόπιο Τenagra στην Arizona. Here's how the PanSTARRS "comet" (A/2017 U1) looked on October 21st as recorded at Tenagra Observatory near Rio Rico, Arizona. The images span 9 minutes, during which time the telescope tracked the object's motion, so background stars appear trailed. Each field is 3 arcminutes wide with north up. Credit: Paulo Holvorcem & Michael Schwartz

Ο κομήτης C/2017 U1 κινείται με ταχύτητα 26 χιλιόμετρα ανά δευτερόλεπτο και με την ταχύτητα αυτή σε 10 εκατομμύρια χρόνια θα έχει διασχίσει στον διαστρικό χώρο απόσταση 8.200.000.000.000.000 χιλιόμετρα — πάνω από 850 έτη φωτός.

Πηγές: https://www.nasa.gov/feature/jpl/small-asteroid-or-comet-visits-from-beyond-the-solar-system - http://www.skyandtelescope.com/astronomy-news/astronomers-spot-first-known-interstellar-comet/ - https://physicsgg.me/2017/10/26/

Νέο εργαλείο επεξεργασίας του DNA. A step forward in DNA base editing

Θα ενισχύσει τις προσπάθειες πρόληψης κληρονομικών και άλλων γενετικών παθήσεων. Harvard and Broad Institute researchers have developed a DNA base editor that transforms A•T base pairs into G•C base pairs, and could one day be used to treat many common genetic diseases. Credit: Susannah Hamilton

Επιστήμονες στις ΗΠΑ ανακοίνωσαν ότι ανέπτυξαν ένα βελτιωμένο «εργαλείο» επεξεργασίας του γονιδιώματος, που επιτρέπει την επιλεκτική και άμεση τροποποίηση και επιδιόρθωση μεμονωμένων «γραμμάτων» (βάσεων) στο ανθρώπινο DNA. Κάτι ανάλογο πέτυχε μια άλλη επιστημονική ομάδα με το συγγενικό και επίσης ζωτικό μόριο του RNA, χωρίς να απαιτείται έτσι επέμβαση στο γονιδίωμα.

Τα μεμονωμένα γενετικά ελαττώματα ευθύνονται περίπου για τις μισές μεταλλάξεις που σχετίζονται με ασθένειες, από την εκ γενετής τύφλωση και τη δρεπανοκυτταρική αναιμία ως την κυστική ίνωση και διάφορες μεταβολικές διαταραχές. Ο νέος «επεξεργαστής βάσεων» (base editor) αναμένεται να διευκολύνει τις θεραπευτικές «χειρουργικές» παρεμβάσεις στο γονιδίωμα των ασθενών.

Οι μηχανές

An adenine base editor changes an A to I and nicks DNA to induce the cell to convert I to G and T to C. 3' and 5' are DNA termini. Editor is more efficient than CRISPR at single-base changes and makes fewer unwanted alterations.  Credit: Adapted from Nature.

Η μέθοδος βασίζεται σε μοριακές «μηχανές» πρωτεϊνών (ένζυμα), που είναι δυνατό να προγραμματισθούν κατάλληλα, ώστε να αναδιατάξουν τα άτομα μιας βάσης DNA, δημιουργώντας έτσι μια διαφορετική βάση μέσα στο γονιδίωμα των ζωντανών κυττάρων. Με αυτό τον τρόπο, μπορούν να αντικατασταθούν ξεχωριστά και επιλεκτικά και οι τέσσερις βάσεις του DNA, χωρίς να προξενηθεί ζημιά στο «μόριο της ζωής». Η διπλή έλικα του DNA αποτελείται από τέσσερις αζωτούχες χημικές βάσεις ή «γράμματα»: την αδενίνη (A), τη γουανίνη (G), την κυτοσίνη (C) και τη θυμίνη (Τ). Μέχρι τώρα οι επιστήμονες ήσαν ικανοί να μετατρέπουν τα ζεύγη βάσεων G-C σε Τ-Α.

Τα ζεύγη

With the arrival of a new class of single-nucleotide editors, researchers can target the most common type of pathogenic SNP in humans. ISTOCK, BEHOLDINGEYE

Με τη νέα μέθοδο, που έχει την ονομασία "Adenine Base Editor" (ABE), είναι δυνατό να μετατραπούν επίσης τα ζεύγη Α-Τ σε G-C. Σχεδόν οι μισές από τις συνολικά περίπου 32.000 παθογόνες μεταλλάξεις σε κάποια βάση ή σε ζεύγος βάσεων αφορούν την μετατροπή ενός ζεύγους G-C σε Α-Τ. Η νέα τεχνική προσφέρει τη δυνατότητα να διορθωθεί το πρόβλημα, με την επαναφορά του ζεύγους A-T σε G-C. Με οδηγό ένα μόριο RNA και με τη βοήθεια μιας τροποποιημένης τεχνικής CRISPR-Cas9, η νέα μέθοδος αρχικά αναδιατάσσει τα άτομα στη βάση αδενίνη (Α), ώστε αυτή να μετατραπεί σε γουανίνη (G). Στη συνέχεια, τα κύτταρα καθοδηγούνται να ολοκληρώσουν και να μονιμοποιήσουν την αλλαγή, ώστε όλο το ζεύγος Α-Τ να γίνει G-C. To νέο γενετικό εργαλείο είναι πιο ακριβές από την τεχνική CRISPR. Όπως είπαν οι ερευνητές, «το CRISPR είναι σαν ψαλίδι, αλλά οι επεξεργαστές βάσεων μοιάζουν με μολύβια».

Τα πειράματα έδειξαν ότι το νέο γενετικό εργαλείο δουλεύει τόσο σε κύτταρα βακτηρίων όσο και ανθρώπων. Στα ανθρώπινα κύτταρα μέχρι στιγμής η αποτελεσματικότητά του είναι της τάξης του 50%, δηλαδή μπορεί να διορθώσει την μετάλλαξη στις μισές περίπου περιπτώσεις. Το ποσοστό αυτό είναι υψηλότερο από άλλες μεθόδους επεξεργασίας των βάσεων του γονιδιώματος που υπάρχουν σήμερα, ενώ η νέα τεχνική δεν φαίνεται να έχει σχεδόν καθόλου ανεπιθύμητες παρενέργειες (π.χ. τυχαίες διαγραφές ή προσθήκες στο DNA).

Η τεχνική

First authors Holly Rees (left), David Liu, and Nicole Gaudell. Photo by Casey Atkins

Οι ερευνητές του Πανεπιστημίου Χάρβαρντ και του κοινού με το ΜΙΤ Ινστιτούτου Broad, με επικεφαλής τον καθηγητή χημείας και μοριακής βιολογίας Ντέηβιντ Λίου, που έκαναν τη σχετική δημοσίευση στην επιθεώρηση «Nature», χρησιμοποίησαν τη νέα τεχνική για να θεραπεύσουν μια κληρονομική πάθηση που οδηγεί σε επικίνδυνη αύξηση των επιπέδου σιδήρου στο αίμα. Δήλωσαν πάντως ότι θα χρειασθούν περαιτέρω έλεγχοι για την ασφάλεια και αποτελεσματικότητα της νέας τεχνικής, προτού αξιοποιηθεί κλινικά για τη θεραπεία γενετικών παθήσεων.

Τροποποίηση του RNA

Scientists extend the capabilities of the CRISPR-Cas system to include precise manipulations of RNA sequences in human cells. A new “REPAIR” system edits RNA, rather than DNA. Image: Broad Communications, Susanna M. Hamilton

Σε μια συναφή εξέλιξη, επιστήμονες στις ΗΠΑ τροποποίησαν την ισχυρή τεχνική γενετικής επεξεργασίας CRISPR, ώστε να είναι η εφικτή πλέον η τροποποίηση όχι μόνο του DNA αλλά και του «ξαδέρφου» του, του μορίου RNA, του «αγγελιαφόρου της ζωής», το οποίο μεταφέρει τις εντολές των γονιδίων για τη δημιουργία των πρωτεϊνών. Η τροποποίηση του RNA αντί του DNA, η οποία επιτρέπει να γίνονται μεταβολές στα προϊόντα των γονιδίων, χωρίς να αλλάζουν τα ίδια τα γονίδια, δίνει σημαντικά πλεονεκτήματα και πρόσθετες δυνατότητες για την θεραπεία των γενετικών παθήσεων, μέσω επέμβασης σε μεταλλάξεις που προκαλούνται στο επίπεδο του RNA.

Οι ερευνητές, με επικεφαλής τον μοριακό βιολόγο Φανγκ Ζενγκ του Ινστιτούτου Broad των πανεπιστημίων Χάρβαρντ και ΜΙΤ, που έκαναν τη σχετική δημοσίευση στην επιθεώρηση «Science», χρησιμοποίησαν τη νέα τεχνική για να θεραπεύσουν μια κληρονομική μορφή αναιμίας στα ανθρώπινα κύτταρα. Οι επιστήμονες ανέφεραν ότι η μέθοδός τους με την ονομασία REPAIR (RNA Editing for Programmable A to I Replacement), που τροποποιεί επιμέρους «γράμματα» του RNA, έχει αποτελεσματικότητα της τάξης του 20% έως 40%, αλλά σε μερικές περιπτώσεις αγγίζει και το 90%.

Πηγές: Nicole M. Gaudelli et al, Programmable base editing of A•T to G•C in genomic DNA without DNA cleavage, Nature (2017). DOI: 10.1038/nature24644 - http://science.sciencemag.org/content/early/2017/10/24/science.aaq0180.full - http://www.tovima.gr/science/medicine-biology/article/?aid=910678

Η μέδουσα των πάγων. Rare Footage Captures Giant Jellyfish Living Under Arctic Ice

Εντοπίστηκε ένα είδος που ακμάζει στα παγωμένα νερά της Αρκτικής. Scientists spotted this huge jellyfish (Chrysaora melanaster) dragging a crustacean with one of its tentacles under the sea ice covering the Chukchi Sea off the north coast of Alaska. Credit: Andrew Juhl and Craig Aumack

Μια ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα ανακάλυψη έκαναν ερευνητές του αμερικανικού Πανεπιστημίου Κολούμπια σε αποστολή εξερεύνησης θαλάσσιων περιοχών της Αρκτικής. Στην θάλασσα Chukchi που βρίσκεται ανάμεσα στην Αλάσκα και την Σιβηρία οι ερευνητές ανακάλυψαν ένα είδος μέδουσας που όχι απλά καταφέρνει να επιβιώνει μέσα στα παγωμένα νερά της θάλασσας αλλά φαίνεται ότι κυριολεκτικά ακμάζει σε αυτό το περιβάλλον.

Chrysaora melanaster jellyfish, also called northern sea nettle, may thrive during cold winters, when sea ice is thick and long lasting. The ice may shield the jellyfish from winter storms, and low temperatures reduce their metabolism enough for them to survive on relatively little food. Credit: Earth Institute, Columbia University

Πρόκειται για το είδος Chrysaora melanaster που όπως φαίνεται από τις πρώτες παρατηρήσεις η μέδουσα αυτή νιώθει άνετα και αυξάνει τους πληθυσμούς της την χειμερινή περίοδο όταν το πάχος των πάγων είναι μεγάλο. Σύμφωνα με τους ερευνητές οι μεγάλοι αδιαπέραστοι πάγοι προστατεύουν τις μέδουσες από τις χειμωνιάτικες καταιγίδες επιτρέποντας τους να αναπτυχθούν.

Credit: Earth Institute, Columbia University

Οι ερευνητές εκτιμούν ότι οι μέδουσες έχουν βρει τρόπο να μειώνουν τον μεταβολισμό τους σε σημείο τέτοιο ώστε να μπορούν να επιβιώνουν με την ελάχιστη δυνατή τροφή. Οι ειδικοί αναφέρουν ότι οι κλιματικές αλλαγές με την αύξηση των θερμοκρασιών και την συνεχή μείωση των θαλάσσιων πάγων είναι πιθανό να δημιουργήσει προβλήματα επιβίωσης στην μέδουσα αυτή.

Πηγές: https://www.livescience.com/60765-rare-footage-jellyfish-under-arctic-ice.html - http://www.tovima.gr/science/medicine-biology/article/?aid=910688 - http://www.int-res.com/abstracts/meps/jb5/av13/

Βρέθηκαν απολιθώματα των αρχαιότερων δέντρων στη Γη ηλικίας 374 εκατ. ετών. Fossils from the world's oldest trees reveal complex anatomy never seen before

Η μελέτη του κορμού έφερε στο φως ένα δίκτυο αγγείων (ξύλωμα) πολύ πιο περίπλοκο από ό,τι στα σημερινά φυτά. Intricate web of woody strands inside 374-million-year-old tree trunks point to most complicated trees to have ever grown on Earth. This is an illustrative transverse plane through the small trunk, showing the three naturally-fractured parts. Credit: Xu and Berry, 2017

Τα πρώτα δέντρα που αναπτύχθηκαν στον πλανήτη μας, φαίνεται πως ήσαν και τα πιο πολύπλοκα - περισσότερο από ό,τι είναι τα σημερινά δέντρα. Αυτό αποκαλύπτουν δύο απολιθώματα ενός δέντρου ηλικίας 374 εκατομμυρίων ετών, τα οποία βρέθηκαν σε μια απομονωμένη περιοχή στη βορειοδυτική Κίνα και διαθέτουν μια απρόσμενα πολύπλοκη ανατομία στο εσωτερικό τους.

Fossilized slices of a 374-million-year-old tree reveal a hollow core surrounded by numerous bundles of woody strands called xylem (the larger black spots), with soft tissue (in gray) between. The smaller black dots are roots. Credit: Dr. Chris Berry/Cardiff University

Η μελέτη του κορμού έφερε στο φως ένα δίκτυο αγγείων (ξύλωμα) πολύ πιο περίπλοκο από ό,τι στα σημερινά φυτά. Πώς και γιατί συνέβη αυτό, αποτελεί μυστήριο για τους επιστήμονες.

Το ξύλωμα μεταφέρει νερό και θρεπτικές ουσίες από τις ρίζες του φυτού προς τα κλαδιά και τα φύλλα του. Στα περισσότερα σημερινά δέντρα το ξύλωμα σχηματίζει ένα ενιαίο κεντρικό κύλινδρο στον οποίο προστίθενται νέοι δακτύλιοι κάθε χρόνο κάτω από τον φλοιό, ενώ σε μερικά άλλα δέντρα το ξύλωμα αποτελείται από ξυλώδη αγγεία που είναι ενσωματωμένα σε μαλακότερους σπογγώδεις ιστούς σε όλο τον κορμό. Όμως στα πρώτα δέντρα το ξύλωμα μοιάζει να ήταν ακόμη πιο πολύπλοκο.

An illustration of cladoxylopsid trees, in this case Calamophyton trees that lived in what is now Germany. Credit: Peter Geisen

Οι ερευνητές από την Κίνα, τη Βρετανία και τις ΗΠΑ, που έκαναν τη σχετική δημοσίευση στο περιοδικό της Εθνικής Ακαδημίας Επιστημών των ΗΠΑ (PNAS), ανακάλυψαν ότι το πανάρχαιο δέντρο ύψους οκτώ έως 12 μέτρων που έμοιαζε με φοίνικα (με την επιστημονική ονομασία Xinicaulis lignescens) διέθετε πολλά επιμέρους ξυλώματα στο εξωτερικό στρώμα του κορμού του, το οποίο είχε πάχος πέντε εκατοστών. Το εσωτερικό τμήμα του κορμού του, ο οποίος είχε συνολική διάμετρο περίπου 70 εκατοστών, ήταν τελείως κούφιο.

A simplified model of the ancient tree's vascular system. The black lines represent the xylem strands that carry water from the roots to the rest of the tree, the blue shows the supportive strands and the orange shows the roots. The supportive strands (blue) would tear and then heal as the tree grew. Credit: Xu and Berry, 2017

Τα κάθετα αγγεία του ξυλώματος ήσαν διατεταγμένα με πολύ οργανωμένο τρόπο και διασυνδεμένα οριζόντια μεταξύ τους, θυμίζοντας δίκτυο διασταυρούμενων σωληνώσεων ύδρευσης. Αντί όλο το δέντρο να προσθέτει ένα ακόμη δακτύλιο κάθε χρόνο που περνούσε (κάτι που σήμερα επιτρέπει τη δεντροχρονολόγηση), στα πρώτα δέντρα κάθε αγγείο του ξυλώματος ανέπτυσσε το δικό του ξεχωριστό δακτύλιο, σαν να υπήρχε ένα μεγάλο δίκτυο μίνι-δέντρων μέσα σε κάθε δέντρο.

Καθώς τα επιμέρους αγγεία μεγάλωναν και ο όγκος τους αυξανόταν, μαζί τους διευρυνόταν η διάμετρος όλου του δέντρου. Ταυτόχρονα, στο κάτω μέρος του δέντρου, ξυλώδη αγγεία προεξείχαν όλο και περισσότερο από τα πλάγια του κορμού, σχηματίζοντας μια επίπεδη βάση.

  

«Δεν υπάρχει άλλο γνωστό δέντρο στην ιστορία της Γης, που να έχει ποτέ κάνει κάτι τόσο απίστευτα περίπλοκο. Είναι τρελό ότι τα αρχαιότερα δέντρα είχαν και την πιο πολύπλοκη ανάπτυξη», δήλωσε ένας από τους ερευνητές, ο παλαιοντολόγος Κρις Μπέρι της Σχολής Γεωεπιστημών του βρετανικού Πανεπιστημίου του Κάρντιφ.

Τα δέντρα κυριαρχούσαν στη Γη κατά τη Δεβόνια περίοδο πριν από 419 έως 358 εκατομμύρια χρόνια. Σχημάτισαν τα πρώτα δάση και έπαιξαν ρόλο-κλειδί στην απορρόφηση του διοξειδίου του άνθρακα από την ατμόσφαιρα, στην οποία επίσης πρόσθεσαν οξυγόνο. Επηρέασαν έτσι καθοριστικά το κλίμα του πλανήτη μας και δημιούργησαν ευνοϊκές συνθήκες για την ανάπτυξη άλλων μορφών ζωής.

Πηγές: Hong-He Xu, Christopher M. Berry, William E. Stein, Yi Wang, Peng Tang, Qiang Fu. Unique growth strategy in the Earth’s first trees revealed in silicified fossil trunks from China. Proceedings of the National Academy of Sciences, 2017; 201708241 DOI: 10.1073/pnas.1708241114 - ΑΠΕ - ΜΠΕ

Γιώργος Ιωάννου, «Η σειρήνα»

Ο Λευκός Πύργος καμουφλαρισμένος στη διάρκεια του 2ου παγκόσμιου πολέμου.

Όταν έστησαν τη σειρήνα πάνω στο γειτονικό σπίτι, μούδιασε η καρδιά μας και σκοτείνιασε, θαρρείς, το φως στην αυλή. Μέρα και νύχτα αυτήν είχαμε στο μυαλό μας - αυτήν και τον πόλεμο. Ως κι οι καβγάδες σταμάτησαν για ένα διάστημα στη συγκατοικία κι αντίθετα φούντωσαν τα ψιθυρίσματα για την πολιτική και τους βομβαρδισμούς. Μα, όταν μια μέρα έκαναν δοκιμαστικό συναγερμό και ούρλιαξε, μαζί με τις άλλες, κι η σειρήνα μας, ψήλωσε πια ο νους μας απ' το φόβο αλλά κι απ' το κρυφό καμάρι.

Second Italo-Ethiopian War. Evidence of Italian use of mustard gas used against Ethiopian forces at Dolo. Blistered hands of a victim were caused by mustard gas. Jan. 1936. CSU Archives/Everett Collection

Απ' τον καιρό που η Ιταλία είχε βάλει πόδι στην Αρβανιτιά, είμασταν όλοι βέβαιοι πως οι Ιταλοί μια μέρα θα μας χτυπήσουν και πως την πόλη μας, οπωσδήποτε, θα τη βομβαρδίσουν. Εκείνο που φοβόμασταν απ' όλα πιο πολύ ήταν τα αέρια. Οι Ιταλοί είχαν ρίξει αέρια και στην Αβησσυνία. Μαζευόμασταν τα παιδιά και μιλούσαμε ξεφρενιασμένα για διάφορους τύπους αερίων που ακούγαμε. Εκτός από κείνα που σου φέρνουν ασφυξία, υπήρχαν κι εκείνα που σου καίνε το δέρμα. Μόλις πατήσεις έδαφος ποτισμένο με το αέριο αυτό, καίγονται τα ποδάρια σου. Εγώ είχα καταλήξει στο συμπέρασμα πως σε μια τέτοια περίπτωση θα πρέπει ν' αλλάζεις συνεχώς παπούτσια. Και είχα ένα μόνο ζευγάρι. γι' αυτό άλλωστε δεν έπαιζα μπάλα. Άλλοι μιλούσαν για κάτι μπόμπες πεντακοσίων κιλών, που τρυπούσαν, λέει, και το παχύτερο τσιμέντο, μα απ' αυτές δεν είχανε οι Ιταλοί παρά μονάχα οι Γερμανοί και οι Εγγλέζοι.

Τώρα, μου φαίνεται πως ήταν ωραίο το καλοκαίρι εκείνο του '39, μονολότι δεν πήγαμε στη Φλώρινα για την καθιερωμένη παραθέρισή μας. Τα πράγματα είχαν αρχίσει για καλά να σφίγγουν κι η μιζέρια ήταν παντού ολοφάνερη. Στις ταβέρνες τα γραμμόφωνα έπαιζαν ωστόσο το αλληγορικό εκείνο τραγουδάκι, που λίγο αργότερα το απαγόρεψαν οι αρχές:

Όταν ένα σύκο μένει,

μη ζυγώνεις, Πολυξένη, στη συκιά,

γιατί ο δράκος σε προσμένει

να σου κάνει μια δουλειά πολύ κακιά...

Μετά την απαγόρεψη, ο κόσμος είπε πως η γυναίκα του τότε δικτάτορα την έλεγαν Πολυξένη. Αυτό δεν ήταν σωστό, όπως αργότερα διαπίστωσα, σημασία όμως έχει πως σκέφτεται ο κοσμάκης σε τέτοιες περιπτώσεις. Τα ίδια περίπου άκουσα ότι έλεγαν, όταν ο Πάγκαλος - άλλος εκείνος - απαγόρεψε τις κοντές φούστες. Δήθεν η γυναίκα - του είχε στραβά ποδάρια. Τρέχα να βρεις άκρη...

Η στρατιωτική εκπαίδευση των σκαπανέων – μικρών μαθητών από την ΕΟΝ.

Στο μεταξύ, όλο το καλοκαίρι, στη Νεολαία μας κάμναν μαθήματα πρώτων βοηθειών και μεγάλες πορείες. Μας μάθαιναν επίσης ν' ανοίγουμε ορύγματα. Ήμουν πολύ ταχτικός στις απογευματινές αυτές συγκεντρώσεις, ύστερα από ένα βρομόξυλο που έφαγα απ' τον ίδιο το φαλαγγάρχη μας. Με πίεζε επίσης κι ο πατέρας μου, που φοβόταν για τη δουλειά του. Γυρνούσα σπίτι σκοτεινά πια. Όλη η γειτονιά καθισμένη στις εξώπορτες κουτσομπόλευε και συζητούσε σιγανά για τον πόλεμο. Είχαμε μια σαλκιμιά, ριχτή στα κάγκελα σαν κισσός, κι ήταν η πόρτα μας ωραία για ρομάντζα. Έτρωγα σταφύλι και ψωμί, ντομάτα ή καρπούζι, κι ανέβαινα στα μισοσκότεινα να κοιμηθώ. Γκαζόλαμπα δεν πολυανάβαμε το καλοκαίρι για οικονομία και για τα κουνούπια. Ήδη την ελονοσία την είχα αρπάξει.

Καθώς προσπαθούσα να κοιμηθώ, άκουγα στην πόρτα τις γριές με τις βαριές ανατολίτικες φωνές τους να λένε αναστενάζοντας πως ίσως να ήρθε ο καιρός που θα πλέψει στην Πόλη το μοσχάρι στο αίμα. Τότε άγγελος Κυρίου θα φωνάξει δυνατά: «Σταματείστε τη σφαγή! Ιδού άνθρωπος ωραίος - και ξανθός και ρωμαλέος». Και θα βάλει τον πρίγκιπα απ' το ξανθό γένος στο θρόνο το βυζαντινό.

Μ' αυτά και μ' αυτά μ' έπαιρνε ο ύπνος. Άλλωστε, σηκωνόμουν πολύ πρωί γιατί κάθε μέρα προτού φάω το πρωινό μου, διάβαζα υποχρεωτικά ολόκληρη την αγία επιστολή:

«....κατηραμένος και αφορισμένος και ασυγχώρητος ο λάρρυγας όπου καταλύει Τετάρτην και Παρασκευήν κρέας και οψάριον άνευ σωματικής ασθενείας. Στοχασθήτε ότι θέλω ανοίξει τους καταρράκτας του ουρανού να βρέξω νερό κοχλάτο εις τας δέκα Φεβρουαρίου και κανείς δεν θα ηξεύρει και εις τας οκτώ Απριλίου αίμα και πυρ να κατακαύσω τας αμπέλους σας και τα χωράφια και τα χόρτα και θέλω ρίψει θηρία πτερωτά και ανήμερα να σας καταφάγουν και να φωνάζετε ο εις τον άλλον: εβγήτε σεις οι αποθαμένοι να έμβρωμεν ημείς οι ζωντανοί διότι δεν ημπορούμε να υποφέρωμεν την οργήν του παντοκράτορος Θεού και τον θυμόν του.»

Απορώ πως δεν τρελάθηκα τότε.

Ένα δειλινό ήρθε η είδηση πως ο γερμανικός στρατός όρμησε εναντίον της Πολωνίας. Όλη η συγκατοικία βγήκε απ' τα δωμάτια στη μεγάλη σάλα. Ο πόλεμος, που τόσο δε θέλαμε να αρχίσει. Ένας τσαγκάρης, ανόητα αριστερός, πετούσε απ' τη χαρά του. «Η Γερμανία είναι δικιά μας», φώναζε. Πήγε στο δωμάτιό - του κι έβαλε δυνατά πια στο γραμμόφωνο το «Βόλγα, Βόλγα», που πάνω στο σκοπό του τραγουδιόταν ο ύμνος της τρίτης διεθνούς «Είμαστε όλοι αδέρφια, στα κρυφά στα φανερά...».

Το βραδάκι ανέβηκα στο Κουλέ - Καφέ κι άκουσα σ' ένα καφενείο την ελληνική εκπομπή του Βερολίνου. Ήταν η μόνη ξένη εκπομπή, που μπορούσε ν' ακούγεται δυνατά σε δημόσιους χώρους. Μου φαίνονταν όλα σκοτεινιασμένα. Κόσμος πολύς είχε μαζευτεί. Όπως σκαρφάλωναν για τα σπίτια τους κατάκοποι με τα ζεμπίλια στα χέρια, σταματούσαν κι άκουγαν φαρμακωμένοι. Η καημένη η Πολωνία σαρώνονταν απ' τους Γερμανούς.

Παιδιά σε συσσίτιο του Ιστιοπλοϊκού Ομίλου Θεσσαλονίκης κατά την περίοδο της Γερμανικής κατοχής. Μια από τις σημαντικότερες αιτίες θανάτου την περίοδο της Γερμανικής κατοχής, ήταν η πείνα και η εξάντληση. Σύμφωνα με τις καταγραφές θανάτων στο Ληξιαρχείο της Θεσσαλονίκης, την χειρότερη χρονιά, το 1942, σημειώθηκαν 1.785 θάνατοι από πείνα και εξάντληση (2.292 στην ευρύτερη περιοχή). Από αυτούς οι 895 ήταν μη Εβραίοι, οι 773 Εβραίοι και οι υπόλοιποι δεν δηλώθηκαν. Κατά φύλο, το 27,8% είναι γυναίκες και το 72,2% άντρες. Οι περισσότεροι θάνατοι ηλικιακά δηλώθηκαν σε νεογέννητα (περίπου 130) και σε ηλικίες από 45 μέχρι 70.

Στη Νεολαία άρχισαν να μας διδάσκουν πως να σπέρνουμε στις αυλές μας πατάτες, ντομάτες, καλαμπόκια και κάθε είδους ζαρζαβατικό. Επίσης πως να τρέφουμε κότες και κουνέλια. Οι αρχές προηγουμένως κυνηγούσαν τις κότες. έτσι άδικα των αδίκων είχαμε σφάξει και τη δικιά μας, που γεννούσε ωραία μεγάλα αυγά. Τώρα είχε αλλάξει η σχετική κοτοπολιτική. Απ' τα πάρκα είχαν ξεριζώσει τα λουλούδια κι είχαν σπείρει όλο λαχανικά. Μου άρεζαν πιο πολύ τα φυτά αυτά απ' τα λουλούδια. Στα μπακάλικα είχαν κάνει την εμφάνισή τους τρόφιμα με νέα ονόματα, όπως το σιτόρυζο, που δεν ήταν τίποτε άλλο από στάρι χοντραλεσμένο, μπλουγούρι δηλαδή, ενώ το πραγματικό ρύζι κι η ζάχαρη είχαν ανέβει σε ύψη αστρονομικά. Τότε διαδόθηκε πως στην Αθήνα ένας άξιος ηθοποιός βγήκε στη σκηνή και ρώτησε αναπάντεχα τον κόσμο:

-Να το πω; Να το πω;

-Να το πεις, του φώναξαν από κάτω, έτοιμοι να γελάσουν.

-Θα το πω κι ας το πιω, είπε εκείνος, εννοώντας το ρετσινόλαδο. Και συνέχισε:

Με - τάξι, Με - τάξι,

το ψωμί πήγε δεκάξι

και το λάδι θα πετάξει.

Χάλασε ο κόσμος στο χειροκρότημα. Φυσικά, οι πανταχού παρόντες αμέσως τον βούτηξαν. Κι ασφαλώς θα το ήπιε ο άνθρωπος το απαίσιο ρετσινόλαδο. "Ν' αγιάσει το στοματάκι του", κρυφολέγαμε εμείς, δημοκρατικοί ως το κόκαλο.

Στη σειρήνα είχαν βάλει πια βάρδιες, πολίτες της αεράμυνας, που σκύβαν από πάνω και πείραζαν τα κορίτσια στην αυλή. Ο κόσμος είχε αρχίσει να συνηθίζει την κατάσταση, απόδειξη πως έγιναν στην συγκατοικία μερικοί καβγάδες του καλού καιρού.

Μια καινούρια συγκάτοική μας, η επιλεγόμενη Χαρτού ή Μπαλαφούσκα - έριχνε τα χαρτιά κι ήταν πολύ χοντρή - άνοιξε πόλεμο σχεδόν μ' όλο το σπίτι. Στο τέλος, βγήκε στην αυλή με μια ταμπέλα τσίγκινη, που έγραφε, θαρρώ, «Πιλοποιείον», και χτυπώντας την σαν ντέφι την έδειχνε γύρω τριγύρω σ' όλο το κοινό για να δούνε πόσο σπουδαίος ήταν ο μακαρίτης ο άντρας της. Όμως η αυτοαποκαλούμενη «θεία του σπιτιού», η θεία δηλαδή του σπιτιού, η θεία δηλαδή του απουσιάζοντος σπιτονοικοκύρη, αμφισβήτησε τη γνησιότητα της ταμπέλας, οπότε έγινε πια χαλασμός Κυρίου. Τον επόμενο χρόνο και οι δυο αυτές γριές πέθαναν απ' την πείνα. Με τέτοια και με άλλα περνούσε ο καιρός, ενώ ο πόλεμος απλωνόταν στην Ευρώπη.

Στις τέσσερις του Αυγούστου έγινε στην κεντρική πλατεία η καθιερωμένη γιορτή, όπου και πήγαμε δια τον φόβον των ιουδαίων. Ηθοποιοί του βασιλικού θεάτρου με λιγωμένες φωνές και ξεκαρδιστικές χειρονομίες παρέστησαν διάφορα σκετς, για τη χώρα που σώζεται την τελευταία στιγμή απ' του λύκου το στόμα, για τον ελληνικό λαό που αρμενίζει πια σε πελάγη ευτυχίας και γαλήνης, και άλλα πασίγνωστα θέματα κάθε ολοκληρωτικής προπαγάνδας. Πάνω στα τείχη άναψε για τελευταία φορά η σχετική επιγραφή, καμωμένη με λαμπιόνια πολλά.

Φωτογραφία του ιταλικού υποβρυχίου Delfino που τορπίλισε το καταδρομικό «Έλλη» στην Τήνο στις 15 Αύγουστου 1940.

Όμως στη γιορτή της Μεγαλόχαρης βγήκαν ξαφνικά απ' τα παράθυρα του αντικρυνού σπιτιού, όπου υπήρχε ραδιόφωνο δώδεκα λυχνιών, και μας φώναξαν πως είπε το Λονδίνο ότι στο λιμάνι της Τήνου ένα υποβρύχιο βούλιαξε το καταδρομικό μας «Έλλη». Μουδιάσαμε. Ώστε ήρθε κιόλας ο πόλεμος; Την επομένη οι λογοκρινόμενες εφημερίδες είχαν πολλά και διάφορα για τον τορπιλισμό, τσιμουδιά όμως για την εθνικότητα του υποβρυχίου.

Μαύρα προαισθήματα μας κύκλωναν. Μια θεία μου ήρθε τρομαγμένη και μας είπε πως η κότα της λάλησε σαν πετεινός. Μια γνωστή μας πάλι έλεγε πως όλη τη νύχτα ούρλιαζε άγρια έξω από το σπίτι της κάποιο πράγμα, που σκυλί δεν ήταν. Πάντως ο μπακάλης κι ο φούρναρης έπαψαν ξαφνικά να μας δίνουν βερεσέ. Αυτό ήταν ένα γεγονός αναμφισβήτητο.

Εκείνες τις νύχτες έπεφταν άστρα πολλά. Η γιαγιά μου διηγήθηκε τότε πως είδε ένα άσχημο όνειρο. Το είχε ξαναδεί λίγες μέρες προτού οι Τούρκοι βάλουν σφαγή στο χωριό της. Ονειρεύτηκε τον ψηφιδωτό παντοκράτορα της εκκλησιάς της πατρίδας της να ξεκολλάει ξαφνικά απ' τον τρούλο και να πέφτει πάνω στο δάπεδο κι από πίσω του ν' ακολουθούν εκατομμύρια άστρα σαν σπίθες.

Το μέγεθος της καταστροφής του Ι.Ν. του Αγ. Δημητρίου μετά την πυρκαγιά του 1917. Πηγή: Δήμος Θεσσαλονίκης

Τα σημάδια πλήθαιναν συνεχώς. Καλόγεροι μιλούσαν τη νύχτα στις γωνιές των δρόμων. Εικόνες δάκρυζαν ή μετακινούνταν. Στις εκκλησιές γίνονταν δεήσεις κι αγρυπνίες. Έγινε μια και στον Άγιο Δημήτριο. Εμείς τα παιδιά πήγαμε περισσότερο για να παίξουμε και να φάμε στις γωνιές σπόρια, μα σιγά σιγά το δέος μας συνεπήρε. Ο Άγιος Δημήτριος ήταν καμένος τότε κι η αγρυπνία γίνονταν σχεδόν μες στα χαλάσματα. Σε μια στιγμή το πλήθος όλο είχε γονατίσει και ψιθύριζε, ενώ ο παπάς δέονταν με σπαραγμό υπέρ της ειρήνης του κόσμου. Εγώ, θυμάμαι, παρακαλούσα για δύο πράγματα: να μη γίνει πόλεμος και να γίνω καλά απ' την ελονοσία, που με τυραννούσε. Παρόλα αυτά σε λίγες μέρες έπαθα πλευρίτιδα, κι ώσπου να το καταλάβω βρέθηκα σε μια κλινική, όπου με τάραξαν στις παρακεντήσεις.

Ένα πρωί, μόλις είχα γίνει καλά, ακούσαμε στο δρόμο ζωηρές φωνές. Μια γειτονοπούλα με την εφημερίδα στα χέρια φώναζε δυνατά: «Η Ιταλία μας κήρυξε τον πόλεμο». Ήταν μια τόση δα ειδησούλα στην τελευταία σελίδα. Την έβλεπες και δεν μπορούσες να το πιστέψεις. Σε λίγο, όμως, άρχισαν αλλεπάλληλα παραρτήματα και το πιστέψαμε για καλά. Συνεργεία τοιχοκολλούσαν με μεγάλη βιασύνη τη διαταγή επιστρατεύσεως. Οι νέοι άντρες κατηφόριζαν παρέες παρέες για το πενήντα σύνταγμα να ντυθούνε. Ο πατέρας μου, που λόγω της δουλειάς του φαντάρος δεν πήγαινε, πήρε ένα μπουκάλι κονιάκ και μας πότιζε όλους με το ζόρι. Είχε ανοίξει τα παράθυρα και κερνούσε τους περαστικούς. Λόγια μεγάλα δεν ακούγονταν, είναι αλήθεια, όμως κανένας δεν έβαζε με το νου του πως μπορούσαν οι Ιταλοί να βρεθούν μια μέρα μπροστά μας.

Μετά το μεσημέρι άρχισαν να περνούν απ' την Αγίου Δημητρίου οι φάλαγγες των επιστρατευμένων. Μόλις ακούγαμε τραγούδια, τρέχαμε στη γωνιά για να χειροκροτήσουμε. Γυναίκες και παιδιά πέφταν μέσα στη γραμμή και τους φιλούσαν.

Όταν όμως πήρε να νυχτώνει μας έπιασε απελπισία. Τα φώτα του δήμου δεν άναψαν και στο σπίτι δεν μπορούσαμε ν' ανάψουμε φως, αν δεν βάζαμε στα παράθυρα κουβέρτες. Που να ξέραμε πως οι Ιταλοί δεν ήταν σε θέση να βομβαρδίσουνε τη νύχτα. Αργότερα θέλαμε μόνο συννεφιά ή σκοτάδι.

ΤΟ ΚΑΤΑΦΥΓΙΟ (ΟΡΥΓΜΑ) ΤΩΝ ΣΑΡΑΝΤΑ ΕΚΚΛΗΣΙΩΝ.

Την τέταρτη ή πέμπτη μέρα έγινε ένας συναγερμός κατά τις έντεκα το πρωί. Κατεβήκαμε στο υπόγειο κι αμέσως μια συγκάτοικη - μας έδωσε να βάλουμε μπαμπάκι στ' αυτιά μας. Στον υγρό τοίχο, τον περπατημένο απ' τους γυμνοσάλιαγκες, απλωνόταν ένα φιδοπουκάμισο. Ήταν το τελευταίο φιδοπουκάμισο του ιερού φιδιού του σπιτιού. Ώσπου να πούμε «μην το πειράζεις», ένα παιδί το ξεκόλλησε. Ο συναγερμός έληξε χωρίς αποτέλεσμα.

Η ΑΓΙΑ ΣΟΦΙΑ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΜΕΤΑ ΤΟ ΒΟΜΒΑΡΔΙΣΜΟ ΤΗΣ 9/2/1941.

Σε καμιά ώρα δεύτερος συναγερμός. Αυτή τη φορά τρέξαμε σ' ένα δίπατο σπίτι, που έλεγαν πως είναι πιο γερό. Ήταν στο υπόγειο κόσμος πολύς. Ξαφνικά ακούστηκε μια μακρινή έκρηξη κι ύστερα συνέχεια άλλες που ζύγωναν. Ακούγαμε ολοκάθαρα τα βαριά αεροπλάνα να έρχονται κατά - πάνω μας. Πρέπει να πετούσαν πολύ χαμηλά. Ο κόσμος γονατισμένος έλεγε προσευχές, γυναίκες τσίριζαν. Είδα τη σκιά ενός αεροπλάνου απ' το παραθυράκι. Ένα απαίσιο σφύριγμα ακούστηκε κι ύστερα μια έκρηξη πολύ κοντά μας. Το παν πήγε κι ήρθε. τζάμια έσπασαν, χώματα μπουκάρισαν απ' το δρόμο. Ύστερα έγινε γαλήνη. Θα ήταν η τελευταία μπόμπα - τους. Σε λίγο οι σειρήνες μακρινές σήμαναν λήξη. Η δικιά - μας όμως δεν ακούγονταν. Η μπόμπα είχε πέσει στην αυλή - μας κι είχε ρημάξει τα πάντα ένα γύρω.

Το βράδυ, σε ξένο κρεβάτι, αγκαλιά με παιδιά ξένα κυριεύτηκα ξαφνικά απ' το γλυκύτερο τράνταγμα που είχα νιώσει ποτέ μέχρι τότε. Ένα παχύρρευστο υγρό κολλούσε μες στα σκέλια - μου. Σειρήνες σήμαιναν τερπνά λήξη μέσα στο μισοϋπνι - μου. Είχα γίνει για καλά έφηβος πλέον.

Γιώργος Ιωάννου, «Η σειρήνα», Πεζογραφήματα: «Η Σαρκοφάγος», Αθήνα, εκδ. Ερμής, 1976, σσ. 118-125.