Δήμητρα Μήττα, «Η απαγωγή»

Janet Hill, The Kidnapping of Edward Pink Part 20. © Janet Hill 

Πώς τα κατάφεραν και τον απομόνωσαν από το πλήθος; Πώς τον απομάκρυναν από τους άνδρες ασφαλείας του; Μια χούφτα χωριάτες, κι άλλες τόσες χωριάτισσες, αυτοί ήταν όλοι κι όλοι που το πέτυχαν. Περίπου συνομήλικοι και συνομίληκές του, αλλά καθόλου ίδιοι μ’ αυτόν. Αυτοί με σκαμμένα τα πρόσωπα από τον ήλιο, το δικό του φράπα από τις κρέμες ηλίου και νυχτός, τα νύχια τους βρώμικα από τη δουλειά στη γη, τα δικά του λουστραρισμένα, αυτοί με λασπωμένες λαστιχιένες μπότες, αυτός με πανάκριβα σκαρπίνια που αγκάλιαζαν μαλακά το πόδι σαν κάλτσες. Όσο για τις γυναίκες, αυτές του φάνηκαν χοντρές, με χαλαρωμένο το δέρμα, με τα βυζιά πεσμένα μέχρι κάτω τη γη, με κεφαλομάντηλα που έβλεπε σε παλιές φωτογραφίες και σε κανένα λαογραφικό  μουσείο που τύχαινε να εγκαινιάσει. Τι στο καλό… Σε χρονοκάψουλα είχε μπει; Αλήθεια, πόσα χρόνια πριν τον είχε φέρει; Πενήντα; Μπα, λίγα ήταν; Εβδομήντα; Εκατό;

Jean-François Millet (1814–1875), The Sower (1865-66), pastel and crayon on beige wove paper mounted on board (Conté crayon, wood-pulp board), 47.1 × 37.5 cm, Sterling and Francine Clark Art Institute, Williamstown, MA. Wikimedia Commons.

Πώς τον απομόνωσαν; «Από εδώ, κύριε πρωθυπουργέ, ελάτε και από εδώ να δείτε τα αμπέλια μας. Λίγο παρακάτω θα δείτε τις καινούριες εγκαταστάσεις. Με τις επιδοτήσεις που μας δώσατε τις κάναμε, να είστε καλά. Πρέπει οπωσδήποτε να τις δείτε. Καταργήσαμε και τα κανόνια, για να μην σπαταλάμε νερό που εξατμίζεται στον αέρα και βάλαμε σωληνάκια με τρύπες να βγαίνει σιγά σιγά το νερό και να μην χάνεται σταγόνα. Πολύτιμο το νεράκι κ. πρωθυπουργέ. Λίγο ακριβά τα φυτοφάρμακα, κάνε κάτι με τις τιμές, γιε μου –μου επιτρέπεις να σε λέω έτσι, δικό μας παλληκάρι είσαι, στην ηλικία του γιου μου, δεν ξέρω και πολλά γράμματα, αλλά τη γη την ξέρουμε καλά. Δεν θα με προσβάλεις, θα ’ρθεις και στο σπίτι μου να δοκιμάσεις το γλυκό σταφύλι. Και σε μας κ. πρόεδρε. Τι, εμάς δεν θα μας καταδεχτείς;». Και να τον χτυπούν στην πλάτη καλόκαρδα και αυτός να θέλει να βγάλει το κατάλευκο πουκάμισο και να το πετάξει πέρα –ποιος ξέρει τι βρωμιά θα είχαν αφήσει επάνω του με τις βρωμοπαλάμες τους.  Να το ένα, να το άλλο, έλα από εδώ, έλα και σε μας, σιγά σιγά τον απομάκρυναν από τον πολύ κόσμο και από τους σωματοφύλακες που αγωνίζονταν να τον φτάσουν αλλά αυτός έκανε νόημα να μην ανησυχούν, ευκαιρία ήταν να δείξει πως ήταν ένας από αυτούς, ότι δεν είχε ξεχάσει τις ρίζες των προγόνων του –ήταν βέβαια γαιοκτήμονες οι πρόγονοί του και όχι απλοί αγρότες αλλά τέλος πάντων. Τους άφησε ως και σε τρακτέρ να τον ανεβάσουν, «φόρα το καπέλο μη σε φάει ο ήλιος», του είπε ο οδηγός και του κοτσάρισε ένα ψάθινο ξεφτισμένο καπέλο, λεκιασμένο  «από τον τίμιο ιδρώτα του αγρότη», όπως έλεγε στις ομιλίες του στην ύπαιθρο. «Υπομονή», έλεγε στον εαυτό του, «προεκλογική περίοδος είναι, πρέπει να τους υπομείνω. Να βγω με το καλό, και μετά με περιμένουν τα σαλόνια στις Βρυξέλλες, τα παχιά χαλιά, οι αρωματισμένοι χώροι». Προς το παρόν, έπρεπε να είναι με τους… άλλους! Παρηγορήθηκε στη σκέψη ότι, να, σε λίγο θα γυρνούσε στο ξενοδοχείο και θα έμπαινε στη σάουνα για να απολυμανθεί.

Ξαναέκανε νόημα στους άνδρες της ασφάλειάς του να μην ανησυχούν, αλλά έλα που αυτοί κάτι έβλεπαν που δεν τους άρεζε. Τι; Τον πρωθυπουργό πάνω στο τρακτέρ –μόλις που τον διέκριναν από το ψάθινο καπέλο-, μπροστά του δύο άλλα τρακτέρ, από πίσω καμιά δεκαριά, ένα κονβόι τιμητικό για τον πρόεδρο της κυβέρνησης, που όμως έβγαινε από τον κεντρικό δρόμο και έμπαινε σε χωραφίσια μονοπάτια. Έ να μην του έδειχναν πώς είναι η δουλειά του αγρότη; Αποκομμένος από την ασφάλειά του, συνέχισε να χαιρετά όσους δούλευαν σκυμμένοι στα χωράφια. Έσπερναν ή έβγαζαν καρπούς από τη γη; Δεν θέλησε να ρωτήσει, για να μην φανεί η άγνοιά του σε αγροτικά ζητήματα. Στο μεταξύ, ο αέρας ή κάποιος που καθόταν πίσω τίναξε το καπέλο μακριά –ούτε από αυτό δεν μπορούσαν πια να τον ξεχωρίσουν οι δικοί του.

*** 

Frances Hodgkins (1869–1947), Broken Tractor (1942), gouache on paper, 38.1 x 57.1 cm, The Tate Gallery (Purchased 1943), London. © The Tate Gallery and Photographic Rights © Tate (2016)

Τις επόμενες μέρες υψηλόβαθμα στελέχη της αστυνομίας ανέκριναν όλους όσοι οδηγούσαν τρακτέρ. Οι πρώτοι είπαν ότι δεν είδαν τι γινόταν πίσω τους, ο επόμενος από το πρωθυπουργικό τρακτέρ δήλωσε πως έπαθε λάστιχο και ότι αναγκάστηκε να σταματήσει, οπότε σταμάτησαν και οι από πίσω του, καθώς δεν μπορούσαν να προσπεράσουν στο στενό μονοπάτι. Κανείς, λοιπόν, δεν μπορούσε να πει τι έγινε με το τρακτέρ του πρωθυπουργού, προς τα πού πήγε και πώς χάθηκε. Ήταν πια βέβαιο πως ο πρωθυπουργός είχε απαχθεί. Μάλιστα. Σύσσωμος ο πολιτικός κόσμος καταδίκασε την ενέργεια και περίμενε την προκήρυξη για την ανάληψη ευθύνης. Στο μεταξύ κατέφθασαν στη χώρα ξένες μυστικές υπηρεσίες, για να συνδράμουν στο έργο των τοπικών, επαρχιώτικων υπηρεσιών. Λύτρα θα ζητούσαν οι απαγωγείς ή ανταλλάγματα για επαναστάτες τρομοκράτες συντρόφους τους που ήταν φυλακισμένοι; Οι μέρες κυλούσαν, η προκήρυξη δεν ερχόταν, λύτρα και ανταλλάγματα δεν ζητιόντουσαν. Τι στην ευχή;

Η αλήθεια είναι ότι ο κ. πρωθυπουργός πράγματι είχε απαχθεί και βεβαίως ένιωθε τρομοκρατημένος παρά το γεγονός ότι οι απαγωγείς τον διαβεβαίωσαν για την ασφάλεια και τη σωματική του ακεραιότητα –«δεν θέλουμε το κακό σου, κ. πρόεδρε, μόνο λίγες μέρες να περάσεις μαζί μας, αυτό θέλουμε». Διακοπές στο χωριό; Όχι ακριβώς. «Θα κάνεις ό,τι κι εμείς». Δηλαδή; Στην αρχή έφριξε, γιατί αυτό που του ζητούσαν ήταν να γίνει αγρότης. Και είναι άλλο πράγμα όταν στις περιοδείες μιμούνταν τον αγρότη, με μια τσάπα στα χέρια τάχα να σκάβει την έτοιμη από πριν τρύπα και να φυτεύει ένα δέντρο, ή να κάνει τον ψαρά κρατώντας ένα καλάμι σε μια βάρκα του και άλλο τώρα που δεν θα μιμούνταν αλλά θα γινόταν. «Μπορεί να κάνει καλό στην εικόνα μου», σκέφτηκε, «όλο και κάποια φωτογραφία θα κυκλοφορήσει». Ακόμη δεν είχα καταλάβει τίποτε ο κύριος πρόεδρος.

Hans Andersen Brendekilde (1857–1942), Worn Out (1889), oil on canvas, 207 x 270 cm, Fyns Kunstmuseum, Odense, Denmark. Wikimedia Commons.

Αγρότης λοιπόν. Οι αλλαγές ξεκίνησαν με τα παπούτσια του. Διότι την ίδια μέρα της απαγωγής τον πήραν μαζί τους στα χωράφια για να ποτίσουν. Βυθίστηκε στη λάσπη με τα πανάκριβα επώνυμα παπούτσια του, τα άκουγε να διαμαρτύρονται για τη βάναυση μεταχείριση που δέχονταν, οπότε αναγκάστηκε να δεχτεί να φορέσει κάτι μεταχειρισμένες λαστιχένιες μπότες μέχρι το γόνατο που τουλάχιστον προστάτευαν το παντελόνι του, αν και το τσαλάκωναν.

Οι απαγωγείς του δεν του φέρονταν άσχημα ούτε έκαμναν διακρίσεις. Τον ωθούσαν μόνο να ζει τη ζωή τους, κοιμόταν όπου κοιμόντουσαν, ξυπνούσε την ώρα που ξυπνούσαν, δούλευε όπου δούλευαν, με χαμηλές βέβαια επιδόσεις, έτρωγε ό,τι έτρωγαν –ανακατευόταν από τις μυρωδιές των τυριών, προβατίλα μύριζαν, στέναζε και θυμόταν νοσταλγικά εκείνα τα ιδιαίτερα τυριά που δοκίμαζε στις συναντήσεις κορυφής, βεβαίως κι εκείνα μύριζαν, αλλά, πώς να το κάνουμε…, και ετικέτα είχαν, και πανάκριβα ήταν, και εισαγωγής και με εκλεπτυσμένο σερβίρισμα. Και με την αρτοκλασία δια χειρός ζοριζόταν –δεν ήταν σίγουρος ότι τα χέρια ήταν πλυμένα προσεκτικά και σκουπισμένα σε καθαρές πετσέτες κι όχι επάνω τους, ειδικά όταν έτρωγαν κάτω από τα δέντρα στο διάλειμμα από τη δουλειά τους. Αλλά αν τις πρώτες μέρες έλεγε ένα «ευχαριστώ πολύ, δεν πεινώ», τις επόμενες ξελιγωμένος καταβρόχθισε με τα δικά του λερωμένα χέρια το ψωμί και το τυρί. Καλό ήταν και το γιαούρτι. Παχύ, με πέτσα. Το βράδυ έπεφτε ξερός για ύπνο –το υπνωτικό που συνήθιζε να παίρνει κάθε βράδυ πριν την απαγωγή δεν περνούσε καν από το μυαλό του, δεν προλάβαινε να το σκεφτεί, ο ύπνος ερχόταν πριν καν κατεβάσει το κεφάλι του στο μαξιλάρι. Στο μεταξύ, τα χέρια του υπέφεραν από διαβόλια και τριβόλια, των αλλωνών δεν καταλάβαιναν τίποτε, τόσο σκληρά ήταν, το ίδιο και οι πατούσες τους.

A detail of a scene from an Attic spouted krater perhaps showing the abduction/elopement of Helen of Troy with Paris which sparked off the Trojan War. Other interpretations include Ariadne and Theseus as the two figures. Made c. 735 BCE. (British Museum, London)

Μερικές μέρες μετά μπήκαν στο σπίτι των γονιών ενός από τους «απαγωγείς». Οι γονείς είχαν πεθάνει πριν από καιρό, το σπίτι είχε παραμείνει κλειστό και τα παιδιά αποφάσισαν πως είχε έρθει η ώρα να μπουν μέσα και να δουν τι έπρεπε να γίνει. Ξαφνιάστηκαν. Δεν θυμόντουσαν πόσα πράγματα υπήρχαν μέσα εκεί, πόσα είχε κουβαλήσει ο πατέρας τους από το χωριό των δικών του γονιών, να τα φυλάξει, να διατηρήσει τη μνήμη, τα αγγίγματα. Και τι δεν πέταξαν. Ειδικά οι γυναίκες, κατέβαζαν με μανία από τα πατάρια ωραιότατες βελέντζες, δεκάξι συνολικά, άλλες λευκές, άλλες με χρώματα, κιλίμια, στρωσίδια, κουβέρτες, μαξιλάρες σε μάλλινες θήκες με ωραία σχέδια –όμως τσιμπούσαν το δέρμα-, όλα φτιαγμένα σε αργαλειούς. Πράγματα που παλιά ήταν μια περιουσία, τώρα μόνο τον τόπο έπιαναν. Αυτός πάλι θυμόταν την Πηνελόπη στην Ιθάκη και την Ελένη στη Σπάρτη να υφαίνουν –ρομαντικές εικόνες ήσυχων στιγμών- και ανατρίχιαζε στη σκέψη ότι μεταγενέστερα κάποιες άλλες γυναίκες μπορεί να είχαν καταστρέψει τα υφαντά αυτών των διάσημων γυναικών, μπορεί οι νύφες τους ή οι εγγόνες τους. Όπως ξαφνιαζόταν και με αυτά που άκουγε τώρα για τις παλιές γυναίκες που ξεμεσιάζονταν για να τα πλένουν όλα αυτά, και πόσο βαριές γίνονταν οι βελέντζες με το νερό, και πώς να τις σηκώσουν, πώς να τις τινάξουν… Αυτός δεν θυμόταν ποτέ τη μαμά του να τα κάνει όλα αυτά. Τη θυμόταν μόνο να δίνει οδηγίες πού να στρωθούν και ποια να συνδυασθεί με ποια. Αλήθεια, ποιος…, ποια, ποιες τα κρατούσαν όλα καθαρά. Αχνά έφερε στο μυαλό του κάτι φιγούρες που κινούνταν γρήγορα, πέφτανε η μία πάνω στην άλλη, κάνοντας δουλειές, όμως όσο γινόταν πιο αθόρυβα. Πώς τη λέγανε εκείνη την….; Δεν μπορούσε να θυμηθεί.

Vincent van Gogh (1853–1890), Still Life with Two Sacks and a Bottle (November 1884), oil on canvas on wood, 31.7 x 42 cm, Private collection. Wikimedia Commons.

«Άντε από ’δω με τις παλιαντζουρίες», άκουσε τις γυναίκες να λένε. Ωστόσο, για να έχουν ήσυχη τη συνείδησή τους, πήραν τηλέφωνο σε μοναστήρια και σε φυλακές μήπως τα ήθελαν. Μπα…, κανείς. Δρόμο λοιπόν. Το ίδιο και τα ρούχα στα μπαούλα και τις ντουλάπες, όλα γεμάτα από ρούχα δεκαετιών. «Μα γιατί δεν πετούσαν τίποτε;» σκεφτόταν τώρα ο πρωθυπουργός. Και πού να καταλάβει αυτός από φτώχεια, από την αγωνία των ανθρώπων για την επιβίωση, ειδικά μετά τους πολέμους, που τους έκαμνε όλους συλλέκτες, όχι έργων τέχνης –από αυτά είχε μπόλικα στο σπίτι του- αλλά ειδών καθημερινής ανάγκης.

Τον φόρτωσαν λοιπόν με ό,τι ήταν αποθηκευμένο εδώ και δεκαετίες, όλα να μυρίζουν ναφθαλίνη και το ευαίσθητο δέρμα του να βγάζει σπιθουράκια, για να τα μεταφέρει στο φορτηγό που θα τα ξαπόστελνε σε κάποια χωματερή. Σακατεύτηκαν και τα χέρια του από μια παλιά ηλεκτρική κουζίνα, σκουριασμένη και με τον φούρνο γεμάτο παγωμένα λίπη. Αηδίασε, όταν άνοιξε το ψυγείο για να το καθαρίσει, όπως του είπαν, και ξεχύθηκε από εκεί μέσα μπόχα από χαλασμένα τρόφιμα, από τουρσιά σε βάζα, από νερά συγκεντρωμένα σε ό,τι μπουκάλι μπορεί κανείς να φανταστεί, ακόμη και σε μπουκάλια που περιείχαν ξύδι. Προς τι τόση αγωνία για το νερό;

Sviatlana Jermakovič, The road to Serabranka District (2013), oil on canvas, dimensions not known, location not known. Courtesy of the artist, via Wikimedia Commons.

Ανακουφισμένος έβλεπε να τελειώνουν οι ντουλάπες, τα πατάρια, τα μπαούλα, οι καναπέδες με τους αποθηκευτικούς χώρους. Έλα όμως που η νεαρή κυρία ανακάλυψε μια πορτούλα χαμηλή στην ταράτσα του σπιτιού… Τον έχωσαν εκεί μέσα, ψηλός ο πρωθυπουργός μας διπλώθηκε στα δύο. Σκόνες, χώματα, παλιοί ασβέστες από την εποχή που είχε κτιστεί το σπίτι, ένα παλιό σπασμένο ποδήλατο –γιατί το είχαν κρατήσει;- μια παλιά χαλασμένη σόμπα –πώς την είχαν ανεβάσει εκεί πάνω;- κασόνια –άγνωστο σε τι χρησίμευαν.  «Έλα, γιε μου, να ξεκουραστείς, να βάλεις μια μπουκιά στο στόμα σου, κουράστηκες».

Το πρωί δυσκολεύτηκε να ξυπνήσει, πονούσε παντού, το σώμα του ήταν πιασμένο. Κι ας γυμναζόταν στο σπίτι του καθημερινά, φυσικά με προσωπικό γυμναστή. Μα γιατί γίνονταν όλα αυτά; Γιατί τον υπέβαλαν σε τέτοιες δοκιμασίες; Ακόμη δεν είχε καταλάβει. Τον ανόητο… Δεν τολμούσε να ρωτήσει.

Antonino Gandolfo (1841–1910), The Last Coin (c 1880-85), oil on canvas, 85 x 65 cm, location not known. Image by Luigi Gandolfo, via Wikimedia Commons.

Ααααα…, η κραυγή πόνου τους έκανε να πεταχτούν επάνω. «Μάνα…», φώναξε ένας. Έτρεξαν να τη σηκώσουν, εκείνη σφάδαζε, κάλεσαν ασθενοφόρο. «Εσύ θα πας μαζί της, εμείς θα ακολουθήσουμε με τα αυτοκίνητα». Το μάτι του έλαμψε, ευκαιρία να δραπετεύσει. Έσβησε γρήγορα τη λάμψη για να μην καταλάβουν οι άλλοι τίποτε –θαρρείς κι εκείνοι δεν ήξεραν πως θα μπορούσε να το σκάσει! Μπήκε στο ασθενοφόρο, αναγούλα του ήλθε από τα τραντάγματα, «ανάθεμα τους δρόμους σας», άκουσε τον οδηγό να λέει. «Τα αμορτισέρ θέλουν άλλαγμα», είπε χαμηλόφωνα εκείνος. «Α ναι;», τον ειρωνεύτηκε ο τραυματιοφορέας, «θα δώσεις τα λεφτά;». «Άσε ρε», είπε ο άλλος, «μπορεί ο τύπος να έχει κανένα μέσο στον Μεγάλο και γλυτώσουμε τη μέση μας από τα τραντάγματα». Τον είχαν αναγνωρίσει και τον δούλευαν; Μπα. Οι καθημερινές συνομιλίες τους ήταν.

11:15 το πρωί έφτασαν στο νοσοκομείο. Την πήγαν κατευθείαν στα επείγοντα. Πού ήταν οι δικοί της; Να την αφήσει; Να τρέξει φωνάζοντας βοήθεια; Πρόλαβε να σκεφτεί και να συγκρατηθεί: κάτι τέτοιο δεν θα ευνοούσε την εικόνα του, το image του, πώς το λένε… Εξάλλου, μπορεί να τον παρακολουθούσαν και στην παραμικρή του ενέργεια να παρέμβουν. Μπορεί να τον δοκίμαζαν, μπορεί το ατύχημα με τη γριά να ήταν παγίδα. Έμεινε. Ο πρωθυπουργός, με τα λερωμένα ρούχα ενός εργαζόμενου, έμεινε να περιμένει έξω από την πόρτα μαζί με άλλους, πολλούς, όσοι οι ασθενείς τόσοι και οι συνοδοί, ή μάλλον περισσότεροι οι συνοδοί. Νοσοκομείο ήταν αυτό ή κέντρο διερχομένων; Αστεία του φάνηκε η ταμπέλα με την ένδειξη «παρακαλώ ησυχία». Περίμενε μέχρι τις 14:20, τρεις ώρες όρθιος, πρήστηκαν τα πόδια του. Τότε βγήκε ένας γιατρός, φώναξε το όνομα της ασθενούς, ανακουφίστηκε ο Μεγάλος ότι τελείωναν, βούλιαξε αμέσως μετά, γιατί ο τσαλακωμένος γιατρός ήθελε το ιστορικό της κυρίας. «Να φωνάξω τον γιο της», είπε –είχε γίνει το παιδί για όλα τα θελήματα. Ο γιος εμφανίστηκε ως δια μαγείας. Τελικά μάλλον τον παρακολουθούσαν.

Karel Myslbek (1874–1915), In Hospital (1910), oil, 154 x 128 cm, Národní galerie v Praze, Prague, The Czech Republic. Wikimedia Commons.

Η εισαγωγή στην ορθοπεδική κλινική έγινε στις 18:10. Στο μεταξύ, η συγκέντρωση των ούρων στα νεφρά πίεζε την ευγενή ουροδόχο κίστη του…, χρειαζόταν επειγόντως τουαλέτα. Αλλά πώς να πάει εκεί που πήγαιναν και οι άλλοι; Όχι εκείνοι με τα κολλαρισμένα πουκάμισα και τα μοντέρνα μανικετόκουμπα, τα μπλε κουστούμια, τα καλοσιδερωμένα παντελόνια, οι άνθρωποι ντε με τις στολές, αλλά οι άλλοι. Ξέρετε…, οι Άλλοι. Πώς να πάει σε τουαλέτες που δεν είχαν πόμολα και δεν κλείδωναν; Που στη θέση της κλειδαριάς έχασκαν κενές τρύπες; Που η μυρωδιά τρυπούσε την ευαίσθητη μύτη του; Πήγε, αναγκαστικά πήγε, τι να κάνει, στενή η τουαλέτα, σπασμένα πλακάκια, κίτρινες λεκάνες, ξεκούμπωσε το φερμουάρ και περίμενε να… Τίποτε. Προσπάθησε αλλά… δεν… Όσο κι αν ένιωθε την πίεση, δεν μπορούσε να χαλαρώσει. Γιατί φοβόταν πως κάποιος βιαστικός θα άνοιγε απότομα την πόρτα, χωρίς να χτυπήσει διακριτικά, η πόρτα θα χτυπούσε το όρθιο κορμί του και θα τον έριχνε στον τοίχο πάνω από το καζανάκι που έτρεχε συνεχώς. Τι σπατάλη… Γιατί δεν το φτιάχνουν; Τέλος πάντων, έπρεπε να συγκεντρωθεί, για να ουρήσει, αλλιώς θα έσκαγε. Ανακάλεσε στη μνήμη του εκείνο το ωραίο ταξίδι στους καταρράκτες του Νιαγάρα και συγκεντρώθηκε στην ορμή των νερών του. Ουφ…, τα κατάφερε. Ξελάφρωσε.

Janet Hill, The Kidnapping of Edward Pink. Part Nineteen. © Janet Hill 

Πώς δεν τον αναγνώρισε κανείς στο νοσοκομείο; Έμενε με την απορία. Γιατί πρόσωπο, παράστημα, βάδισμα, οι αβροί του τρόποι, όλα ήταν γνωστά –τόσες φωτογραφίες πια, τόσες γιγαντοαφίσες, αφιερώματα, διαγγέλματα προς τον λαό, περιοδείες, προεκλογικές εμφανίσεις, ε πια όλοι τον γνώριζαν… Όμως το ντύσιμό του, αυτό για το οποίο τόσοι στυλίστες είχαν δουλέψεις μέχρι να βρουν το σωστό για κάθε περίσταση –ως και για τις αναβάσεις του στα βουνά με αγωνιστική μηχανή-, το ντύσιμο ήταν αλλιώτικο και μπέρδευε τον κόσμο.  Κάποιοι τον κοιτούσαν κι έλεγαν: «βρε πώς του μοιάζει…» αλλά κανείς δεν είπε: «καλέ, ο πρωθυπουργός». Άσε που όταν εκείνος πλησίασε μια κυριούλα και της ψιθύρισε στο αυτί: «είμαι ο πρωθυπουργός, καλέστε την αστυνομία», εκείνη απομακρύνθηκε φοβισμένη από τον «τρελό», έτσι τον αποκάλεσε και έτσι το διέδωσε. Κάποιοι γέλασαν κοροϊδευτικά… Δυο φώναξαν (όσο επιτρεπόταν μέσα στο νοσοκομείο):  «Να ’τος, να ’τος ο πρωθυπουργός…». Το επανέλαβαν δυο τρεις φορές ρυθμικά μέχρι που ξέσπασαν σε γέλια.

Επιτέλους, έγινε η εισαγωγή της κυρίας. «Δωμάτιο 114», σφύριξε στο αυτί του η προϊσταμένη και άφησε μπροστά του το φορείο. Αυτός θα την πήγαινε; «Συγνώμη, δεν έχετε προσωπικό;» Η προϊσταμένη τον κοίταξε εκνευρισμένη: «Τα παράπονά σας στον…», και άφησε υπονοούμενο. Έσπρωξε το φορείο –τουλάχιστον να λάδωναν τις ρόδες να κυλά πιο εύκολα… Μπήκε στο δωμάτιο, πώς να τη μεταφέρει από το φορείο στο κρεβάτι; Τον βοήθησε ένας νέος, συνοδός της μάνας του στο διπλανό κρεβάτι. Του έδειξε πώς να πιάσει το σεντόνι του φορείου (και αυτουνού κάποιος άλλος το είχε δείξει) και…, 1, 2, 3, ώπα… «Μαξιλάρια και κουβέρτες εκεί μέσα θα βρεις. Αλλά καλό είναι να φέρετε δικά σας, από το σπίτι σας».

Paul Nash (1892–1946), Swanage (c 1936), graphite, watercolour and photographs, black and white, on paper, 40 x 58.1 cm, The Tate Gallery (Purchased 1973), London. © The Tate Gallery and Photographic Rights © Tate (2016)

Έριξε μια ματιά γύρω του. Σπασμένοι σωλήνες, σκουριασμένες ντουλάπες, σπασμένοι καθρέφτες πάνω από τους νιπτήρες –για να μην τραυματιστεί κανείς, ή να μην σκεφτεί να αυτοκτονήσει, οι εργαζόμενοι είχαν κολλήσει λευκοπλάστες –«ο τραυματισμένος καθρέφτης νοσηλεύεται», σκέφτηκε. Όσο για την καθαριότητα…, Σαββατοκύριακο με εφημερία; Άστα. «Ας όψεται ο… που έκανε οικονομία στις καθαρίστριες…».  Συνοδός ασθενή ο πρώην κολλαρισμένος και κολλαριστός.

Vincent van Gogh (1853–1890), Dormitory in the Hospital in Arles (1889), oil on canvas, 74 x 92 cm, Private collection. Wikimedia Commons.

Το προσωπικό πηγαινοερχόταν ασταμάτητα, είχαν στα πόδια τους και τους συγγενείς των ασθενών, ο καθένας προσπαθούσε να προλάβει ένα γιατρό για να ρωτήσει για τον δικό του. Το προσωπικό ευχαρίστως θα έδιωχναν όλους αυτούς, να ησυχάσει το νοσοκομείο, να κάνουν κι αυτοί τη δουλειά τους με λιγότερο εκνευρισμό, αλλά πώς; Πώς να περιποιηθούν όλους αυτούς που όλο και κάποια ανάγκη είχαν; Άλλος λίγο νερό, άλλον να τον ταΐσουν, τον παραπέρα να του αλλάξουν την πάνα… Ούρα, κόπρανα, αίματα, φάρμακα, φαγητά, οι μυρωδιές όλες μαζί κι ανακατεμένες. Η ευαίσθητη μύτη του πρωθυπουργού μας διαμαρτυρήθηκε, αναγούλιασε. Μασχάλες έζεχναν, πόδια ξεσκέπαστα με νύχια τόσο μεγάλα που γυρνούσαν προς τα μέσα, ξεγυμνωμένα σώματα, ξεπετσιασμένα στήθη, μια γριά του ζήτησε να σκεπάσει τη γύμνια της… Πόσες εικόνες να αντέξει κανείς; Πόσο πόνο από τους ανθρώπους και για τους ανθρώπους; Πόση αϋπνία και πόνο στη μέση από τη μία καρέκλα που μοιράζονταν δυο συνοδοί; Οι ώρες τη νύχτα στα νοσοκομεία δεν περνούν.

Το πρωί βγήκε έξω να πάρει λίγο αέρα. Σωριάστηκε στο κατώφλι μιας πολυκατοικίας λίγο πιο πέρα από το νοσοκομείο, δίπλα από έναν κάδο γεμάτο με σακούλες σκουπιδιών, ανοιχτό, βρώμικο, γύρω τριγύρω άλλες σακούλες, κάποιες τρυπημένες από τα αδέσποτα ή τους άστεγους. Έμεινε εκεί ανήμπορος να αντιδράσει, να προχωρήσει, να το σκάσει, να φωνάξει ποιος είναι, να γλυτώσει. Ως δια μαγείας το μαρτύριο του λύθηκε. Μπροστά του στρίγγλισαν φρένα από λιμουζίνες, περιπολικά, δημοσιογραφικά συνεργεία. Άτομα της προσωπικής του φρουράς τον περικύκλωσαν, διακριτικά έφεραν το χέρι στη μύτη τους, για να προστατευτούν από τη μυρωδιά του. Η αστυνομία και οι μυστικές υπηρεσίες τον είχε επιτέλους εντοπίσει, έτσι είπαν. Τρίχες. Γιατί ήταν οι ίδιοι οι «απαγωγείς» που είχαν ενημερώσει για το πού βρισκόταν ο πρωθυπουργός. Θεώρησαν πως δεν χρειαζόταν να μείνει άλλο μαζί τους, ότι είχαν επιτελέσει το έργο τους με την απαγωγή: να βγάλουν τον πρωθυπουργό από το θερμοκήπιό του και τον φέρουν στην πραγματική ζωή. Ότι τώρα, δεν μπορεί, θα άλλαζαν πολλά, η ματιά του προέδρου θα έπεφτε πιο ουσιαστικά πάνω στους αγρότες και τη γη, οι ανισότητες τουλάχιστον θα περιορίζονταν –δεν ήταν αιθεροβάμονες οι απαγωγείς να πιστεύουν πως θα εξαλείφονταν τελείως-, οι άνθρωποι θα ένιωθαν την προστασία του κράτους και όχι απειλημένοι από αυτό, θα έπαυαν να νιώθουν υπήκοοι και θα γίνονταν πολίτες στο κράτος τους... Μπορεί πάλι έτσι απλώς να νόμιζαν. Έπρεπε να περιμένουν για να δουν.

Caspar David Friedrich (1774–1840), Tree of Crows (c 1822), oil on canvas, 59 x 73 cm, Musée du Louvre, Paris. Wikimedia Commons.

Πόσες μέρες;

Δήμητρα Μήττα

Δημοσιεύθηκε στο 19^ο τεύχος του εξαμηνιαίου περιοδικού λογοτεχνίας και λογοτεχνικής κριτικής Θευθ. Οι δύο όψεις της γραφής. Θεσσαλονίκη: Εκδόσεις Ρώμη (Ιούνιος 2024)

 

Ένα κυβικό χιλιοστό ανθρώπινου εγκεφάλου. Human brain map contains never-before-seen details of structure

Χρησιμοποιώντας τα δεδομένα, οι ερευνητές ανακάλυψαν προηγουμένως υποτιμημένες πτυχές του κροταφικού φλοιού, μεταξύ των οποίων μεγάλο αριθμό νευρογλοιακών κυττάρων πάνω από τους νευρώνες, αλλά και ένα σπάνιο, αλλά ισχυρό σύνολο αξόνων που συνδέονται με έως και 50 συνάψεις. Η χαρτογράφηση θα ανοίξει το δρόμο προς νέες γνώσεις για τη λειτουργία και τις ασθένειες του εγκεφάλου για τις οποίες οι επιστήμονες γνωρίζουν ακόμη πολύ λίγα. Η εικόνα δείχνει όλους τους διεγερτικούς (πυραμιδικούς) νευρώνες, χρωματισμένους κατά μέγεθος, από ένα τμήμα του δείγματος του εγκεφάλου. Το κυτταρικό σώμα (κεντρικός πυρήνας) των κυττάρων κυμαίνεται μεταξύ 15 και 30 μικρομέτρων σε διάμετρο. This rendering shows all of the excitatory (pyramidal) neurons in a part of the brain sample, at varying degrees of magnification and tilt. They are colored by size; the cell body (central core) of the cells ranges from 15-30 micrometers across. Credit: Google Research & Lichtman Lab (Harvard University). Renderings by D. Berger (Harvard University)

Ερευνητές του Χάρβαρντ και της Google δημιούργησαν τη μεγαλύτερη τρισδιάστατη ανακατασκευή τμήματος εγκεφάλου. Η χαρτογράφηση θα ανοίξει το δρόμο προς νέες γνώσεις για τη λειτουργία και τις ασθένειες του εγκεφάλου για τις οποίες οι επιστήμονες γνωρίζουν ακόμη πολύ λίγα.

Στην εικόνα αποτυπώνονται διεγερτικοί νευρώνες χρωματισμένοι ανάλογα με το βάθος τους από την επιφάνεια του εγκεφάλου. Οι μπλε νευρώνες βρίσκονται πιο κοντά στην επιφάνεια και οι φούξια σηματοδοτούν το πιο εσωτερικό στρώμα. A research team led by Jeff Lichtman, a neuroscientist at Harvard University, has published a 3D map of brain samples sliced to a thickness of 34 nanometers and constructed using an electron microscope. At the time of writing, the 3D map covers one cubic millimeter of the brain, and the data size is a whopping 1.4 petabytes (1,400 terabytes). Six layers of excitatory neurons color-coded by depth. Credit: Google Research and Lichtman Lab

Τη μεγαλύτερη μέχρι σήμερα τρισδιάστατη ανακατασκευή τμήματος του ανθρώπινου εγκεφάλου που δείχνει με μεγάλη λεπτομέρεια κάθε κύτταρο και πλέγμα των νευρωνικών συνδέσεων, δημιούργησαν ερευνητές του Πανεπιστημίου του Χάρβαρντ και της Google Research. Το επίτευγμά τους περιγράφεται σε δημοσίευση στο περιοδικό «Science».

Another oddity was the appearance of “axon whorls”, which are beautiful but mysterious structures in which an axon wraps itself into complicated knots. These were rare in the sample and sometimes occurred on the surface of another cell. Similarly, we do not know what these do. Axons (blue) are the filamentous part of a nerve cell that carries a signal away from the cell. Researchers found never-before-seen “axon whorls” in the sample, sometimes on the surface of another nerve cell (yellow). Credit: Google Research & Lichtman Lab (Harvard University). Renderings by D. Berger (Harvard University).

Η ανακατασκευή αφορά ένα κυβικό χιλιοστό εγκεφαλικού ιστού από τον κροταφικό φλοιό, που ωστόσο περιέχει περίπου 57.000 κύτταρα, 230 χιλιοστά αιμοφόρων αγγείων και σχεδόν 150 εκατομμύρια συνάψεις. Το δείγμα ελήφθη από έναν ασθενή με επιληψία, ο οποίος υποβλήθηκε σε χειρουργική επέμβαση.

Ένας μόνος νευρώνας (λευκός) που εμφανίζεται με 5.600 από τους άξονες (μπλε) που συνδέονται με αυτόν. Οι συνάψεις που κάνουν αυτές τις συνδέσεις εμφανίζονται με πράσινο χρώμα. Το κυτταρικό σώμα (κεντρικός πυρήνας) του νευρώνα έχει διάμετρο περίπου 14 μικρόμετρα. A single neuron (white) shown with 5,600 of the axons (blue) that connect to it. The synapses that make these connections are shown in green. The cell body (central core) of the neuron is about 14 micrometers across. Credit: Google Research & Lichtman Lab (Harvard University). Renderings by D. Berger (Harvard University)

Researchers built a 3D image of nearly every neuron and its connections within a small piece of human brain tissue. Blue neurons are inhibitory neurons. Red, orange, yellow, and green are excitatory neurons colored by size (red is largest, green is smallest) ranging from 15-30 micrometers across at their cores. The sample is approximately 3 mm long. Credit: Google Research & Lichtman Lab (Harvard University). Renderings by D. Berger (Harvard University)

Η ανακατασκευή προέκυψε από τη σχεδόν δεκαετή συνεργασία του Πανεπιστημίου του Χάρβαρντ, με επικεφαλής τον Τζεφ Λίχτμαν, καθηγητή Μοριακής και Κυτταρικής Βιολογίας και νεοδιορισθέντα κοσμήτορα της Επιστήμης, με επιστήμονες της Google Research. Απώτερος στόχος της συνεργασίας, που υποστηρίζεται από την Πρωτοβουλία BRAIN, την οποία έχουν αναπτύξει τα Εθνικά Ινστιτούτα Υγείας των ΗΠΑ, είναι να δημιουργηθεί μια χαρτογράφηση υψηλής ανάλυσης των νευρώνων του εγκεφάλου ενός ποντικιού, κάτι που υπολογίζεται ότι θα απαιτούσε περίπου 1.000 φορές μεγαλύτερο όγκο δεδομένων από αυτόν που μόλις παρήγαν από το τμήμα του ανθρώπινου φλοιού.

A map of the entire human brain could help us understand where diseases come from, to how we store memories. But mapping the brain with today’s technology would take billions of dollars and hundreds of years. Learn what GR has already revealed about the brain, and how it's making it easier for scientists to—someday—reach this goal. Credit: Google Research Channel → https://goo.gle/GoogleResearch

Χρησιμοποιώντας τα δεδομένα, οι συγγραφείς ανακάλυψαν προηγουμένως υποτιμημένες πτυχές του κροταφικού φλοιού, μεταξύ των οποίων μεγάλο αριθμό νευρογλοιακών κυττάρων πάνω από τους νευρώνες, αλλά και ένα σπάνιο, αλλά ισχυρό σύνολο αξόνων που συνδέονται με έως και 50 συνάψεις. Η χαρτογράφηση θα ανοίξει το δρόμο προς νέες γνώσεις για τη λειτουργία και τις ασθένειες του εγκεφάλου για τις οποίες οι επιστήμονες γνωρίζουν ακόμη πολύ λίγα.

Πηγές: Shapson-Coe A, Januszewski M, Berger DR, et al. A petavoxel fragment of human cerebral cortex reconstructed at nanoscale resolution. Science. 2024;384(6696):eadk4858. doi: 10.1126/science.adk4858 - https://research.google/blog/ten-years-of-neuroscience-at-google-yields-maps-of-human-brain/ - https://www.biorxiv.org/content/10.1101/2021.05.29.446289v2.full - https://www.technologynetworks.com/neuroscience/news/map-of-neural-connections-produced-in-a-fragment-of-the-human-brain-386621 - https://medicalxpress.com/news/2024-05-human-brain.html - https://physicsgg.me/2024/05/10/

 

 

Ο κόσμος των απαράμιλλων πορτρέτων του Φαγιούμ όπως τον αφηγείται η Ευφροσύνη Δοξιάδη. The world of Fayoum's incomparable portraits as told by Efrosyni Doxiadis

Το περιπετειώδες ταξίδι των πιο εντυπωσιακών πορτρέτων στην ιστορία της τέχνης, η ανακάλυψη, η έρευνα και η αποκατάστασή τους. Γυναίκα, μέσα-τέλη περιόδου Αντωνίνων. Πρόκειται για το δεύτερο πορτρέτο που ανακάλυψε ο Πίτρι. Το ιμάτιο και ο χιτώνας είναι ζωγραφισμένα με μπλε της λεβάντας πάνω σε σκούρο μοβ βιολετί υπόστρωμα κόλλας. Portraits du Fayoum. [FAYOUM] DOXIADIS (Euphrosyne). Published by Gallimard, 1995.

Όταν ήμουν 13 χρονών, όπως κάθε παραμονή Πρωτοχρονιάς, ο πατέρας μου μας πήγε στο βιβλιοπωλείο τα τρία κορίτσια να διαλέξουμε ένα βιβλίο για δώρο.

Ο απελεύθερος Ευτύχης (αρχές περιόδου Σεβήρων). Από την ελληνική επιγραφή με μαύρα γράμματα στον χιτώνα προκύπτει ότι το αγόρι είναι ο Ευτύχης, απελεύθερος του Κασσιανού. Παρότι η προέλευση του συγκεκριμένου πορτρέτου παραμένει άγνωστη, είναι πιθανό να βρέθηκε στη Φιλαδέλφεια, στην περιοχή της οποίας το όνομα Κασσιανός ήταν αρκετά συνηθισμένο τον 2ο μ.Χ. αι. Anonymous, Funerary Portrait of the Boy Eutyches (c 100 – 150 CE), encaustic on panel, 38 x 19 cm, Metropolitan Museum of Art, New York. Wikimedia Commons.

Εκεί είδα το βιβλίο μιας Γερμανίδας –εγώ δεν ξέρω γερμανικά– που λεγόταν «Πορτρέτα από την άμμο της ερήμου», αν θυμάμαι καλά, και είχε στο εξώφυλλο μια φωτογραφία του πορτρέτου του Ευτύχη που βρίσκεται σήμερα στο Μητροπολιτικό Μουσείο της Νέας Υόρκης, ένα αριστουργηματικά φτιαγμένο πρόσωπο που με μάγεψε. Αυτό το βιβλίο διάλεξα, το πήρα σπίτι και τρελάθηκα. Είχε μέσα φωτογραφίες και από άλλα πορτρέτα. Το έχω αυτό το βιβλίο ακόμα, όπως έχω και μια εκτενή βιβλιογραφία για τα φαγιούμ που σκέφτομαι ότι κάποια στιγμή πρέπει να πάει κάπου καλά, να τη φροντίσουν, να τη μελετήσουν και οι επόμενοι.

Ήταν μια αυθόρμητη αγάπη που ριζώθηκε μέσα μου βαθιά, χωρίς να το ψάξω. Ήθελα να γίνω ζωγράφος και είχα αρχίσει να κάνω αντίγραφα του εξωφύλλου χωρίς να ξέρω τι είναι, αγόρι, κορίτσι. Αυτή η αγάπη εξακολουθεί και σήμερα να υπάρχει, το διαπιστώνω και τώρα που το βιβλίο μου «Τα πορτρέτα του Φαγιούμ», που ήταν εδώ και χρόνια εξαντλημένο, θα επανεκδοθεί τον Σεπτέμβριο στην Αγγλία από τον εκδότη μου Thames and Hudson.

Στην Ελλάδα η γενιά του '30, στην οποία ανήκε και ο πατέρας μου, αγαπούσε πολύ τα πορτρέτα, που τα είχε μάθει από τον Πικιώνη και τον Παρθένη. Τα ξέραμε στην Ελλάδα από αυτήν τη γενιά και επειδή μας οδηγούν χρονολογικά στις βυζαντινές εικόνες, είναι μια αλυσίδα.

Γιάννης Τσαρούχης, Πορτρέτο του F.P. με χρυσό στεφάνι σε ύφος φαγιούμ, Παρίσι, 1971 (Ίδρυμα Γιάννη Τσαρούχη).

Ο Τσαρούχης ήταν αυτός που με καθοδήγησε προς τα φαγιούμ. Όταν ήμασταν στο Παρίσι, στη δικτατορία, υπήρχε ένα βιβλιοπωλείο στη Rue des Beaux Arts, το οποίο πουλούσε τα βιβλία που έβγαζε ο Franco Maria Ricci, ένας θρυλικός Ιταλός εκδότης. Είχε κάνει ένα βιβλίο για τα φαγιούμ στα ιταλικά. Είδαμε το βιβλίο, αλλά δεν το αγοράσαμε, ήταν ακριβό. Ο Ricci έβγαζε όλα τα βιβλία του σε μαύρο φόντο. Εκεί μου είπε ο Τσαρούχης «κάποιος πρέπει να κάνει ένα βιβλίο για τα φαγιούμ με καλές καινούργιες φωτογραφίες και να μην είναι μαύρο το φόντο γιατί αυτό σκοτώνει στη ζωγραφική τους μεσαίους τόνους. Αυτό ήταν ένα φοβερό μάθημα.

Τα φαγιούμ είναι πρόδρομος της χριστιανικής τέχνης, εκείνα τα οποία μας οδηγούν στη ζωγραφική των βυζαντινών εικόνων· η τεχνική αλλά και η ταυτότητα της ελληνικότητας είναι ο κοινός παρονομαστής. Anonymous, Funerary Portrait of a Young Woman (c 120 – 150 CE), encaustic on panel, Liebieghaus, Frankfurt am Main. By User:FA2010 (Own work), via Wikimedia Commons.

Ο Τσαρούχης αυτό το βλέμμα των πορτρέτων του Φαγιούμ το ένιωσε, αποτύπωσε την ένταση που έχουν. Τα λάτρεψε, τα αντέγραψε, ζωγράφισε αντίστοιχα πορτρέτα. 

Γιάννης Τσαρούχης, «Δέσποινα» από την έκθεση ‘ Ερριμμένες σκιές ‘ στο Ίδρυμα Γιάννη Τσαρούχη στο Μαρούσι.

Έτσι είναι καμωμένο το πορτρέτο της ανιψιάς του, της Δέσποινας, με την τετραχρωμία των αρχαίων που ανακάλυψε ο Τσαρούχης ότι χρησιμοποιούσαν, «τα πολυγνώτεια χρώματα» όπως τα έλεγε, το άσπρο, το μαύρο, την ώχρα και το χοντροκόκκινο για ό,τι αφορούσε τη σάρκα. Χρώματα άλλα έμπαιναν στα ενδύματα και τα κοσμήματα και τα διακοσμητικά στοιχεία. Οι γυναίκες στα πορτρέτα του Φαγιούμ είναι στολισμένες με ενδύματα και κοσμήματα σε όμορφα χρώματα, ώστε να απολαμβάνουν και στην αιώνια ζωή τους την πολυτέλεια του κόσμου των ζωντανών. Τα κοσμήματα, εξάλλου, ήταν σημαντικό περιουσιακό στοιχείο, το οποίο οι γυναίκες έφερναν μαζί τους ως προίκα στον γάμο τους.

Πήγα στα σαράντα μου, ως ώριμη φοιτήτρια −ζούσα τότε στην Αγγλία− στο Wimbledon School of Art και όταν πήρα το ΒΑ έπρεπε να γράψω μια μικρή διατριβή. Έγραψα για τα φαγιούμ, που στην Αγγλία ούτε τα ήξεραν ούτε τα εκτιμούσαν", λέει η κ. Ευφροσύνη Δοξιάδη. Φωτ.: Πάρις Ταβιτιάν/LIFO

Πήγα στα σαράντα μου, ως ώριμη φοιτήτρια −ζούσα τότε στην Αγγλία− στο Wimbledon School of Art και όταν πήρα το ΒΑ έπρεπε να γράψω μια μικρή διατριβή. Έγραψα για τα φαγιούμ, που στην Αγγλία ούτε τα ήξεραν ούτε τα εκτιμούσαν. Τα έλεγαν «mummy portraits» και γι’ αυτό δεν έγιναν γνωστά, γιατί επί χρόνια πολλοί ιστορικοί τέχνης αρνούνταν την ονομασία «πορτρέτα του Φαγιούμ» και το «πορτρέτα με μούμιες» δεν έλεγε τίποτα.

Έγραψα μια δεκαεξασέλιδη μικρή διατριβή. Η καθηγήτριά μου, που ήταν ιστορικός τέχνης, δεν τα ήξερε. Μου είπε ότι υπήρχε έλλειψη στην αγγλική βιβλιογραφία και ότι έπρεπε να γράψω ένα βιβλίο γι' αυτά. Έρχομαι στην Ελλάδα με αυτή την προτροπή, το λέω στην Τζούλια Τσιακίρη και στον Βασίλη Διοσκουρίδη και λέει η Τζούλια «πρέπει να βγει στα ελληνικά». Και άρχισε να μεταφράζει τη διατριβή μου. Ο Διοσκουρίδης είπε «θα σου δώσω μερικές ιδέες». Συναντιόμασταν μία φορά την εβδομάδα· ο Βασίλης μιλούσε για τον Αντίνοο, τον Αδριανό, τον Καβάφη, πόση σχέση έχει με τα φαγιούμ. Με έβαλαν σε μια ατμόσφαιρα που την ερωτεύτηκα αυτή την περιπέτεια.

Φωτογραφία αρχείου με μούμιες που βρήκε ο Πίτρι. Τραβήχτηκε το 1911 στη Χαουάρα.

Άρχισα να μαζεύω εικόνες και να αλληλογραφώ με μουσεία. Έγραφα το βιβλίο στα ελληνικά, αλλά το απέρριψα, γιατί δεν ήταν λιτό όπως ήθελα, ήταν κάπως διανθισμένο, λυρικό. Σταμάτησα να το γράφω στα ελληνικά και άρχισα να γράφω στα αγγλικά. Αλλά είχε συμβεί και το εξής: είχα γράψει ένα κεφάλαιο για τον Αντίνοο –στην Αίγυπτο υπάρχει η παραδοξολογία ότι τα νότια της Αιγύπτου λέγονται Άνω Αίγυπτος και η Αλεξάνδρεια Κάτω Αίγυπτος–, για την Αντινοόπολη. Ήταν, θυμάμαι, κατακαλόκαιρο, Αύγουστος, όλοι έλειπαν και εγώ σε έξαρση, μαγεμένη, έγραφα όσα είχα διαβάσει από τον Αλμπέρ Γκαγιέ, τον ανασκαφέα της Αντινοόπολης, ο οποίος βρήκε και το tondo «των δυο αδελφών», το στρογγυλό, που βρίσκεται σήμερα στο Κάιρο.

Μούμια με ενσωματωμένο πορτρέτο μικρού κοριτσιού. 2ος μ.Χ. αι.

Η Αντινοόπολη δεν υπάρχει πια. Όταν πήγε η αποστολή του Ναπολέοντα, πήγαν μαζί διάφοροι χαράκτες και καλλιτέχνες που απεικόνιζαν ό,τι έβλεπαν. Τη ζωγράφισαν και οι εικόνες δείχνουν ότι ήταν αριστούργημα, μια ρωμαϊκή πόλη με σειρές από πανύψηλους κίονες στην όχθη του Νείλου, στη δεξιά μεριά, ενώ στην αριστερή, λίγο πιο πάνω, ήταν το Φαγιούμ. Τα πορτρέτα που βρέθηκαν στην Αντινοόπολη είναι κομμένα στο ύψος των ώμων λοξά. Τα έκοβαν αφού είχαν ζωγραφιστεί σε ένα πολύ λεπτό ξύλο, γιατί το ξύλο στην Αίγυπτο ήταν πολύ σπάνιο και ακριβό – ήταν λεπτό, σαν καπλαμαδάκι, 2-3 χιλιοστά. Αφού έγραψα αυτό το ποιητικό κεφάλαιο, διάβασα το «Αδριανού Απομνημονεύματα» της Γιουρσενάρ, που είχε εκδοθεί τότε, και βούλιαξε η καρδιά μου, γιατί ήταν ίδιο· και εκείνη ως βιβλιογραφία διάβασε τα απομνημονεύματα του Γκαγιέ, που το είχε βιώσει έτσι, ποιητικά. Ήταν σκέτη μαγεία όσα έγραψε. Έτσι πέταξα το κείμενο και το έγραψα στα αγγλικά.

H αγγλική έκδοση των φαγιούμ της κ. Ευφροσύνης Δοξιάδη. 

Πριν βγει το βιβλίο μου, ζήτησα φωτογραφίες από το Λούβρο. Στο Λούβρο υπάρχουν πάνω από 20 πορτρέτα και μούμιες ολόκληρες με πορτρέτα – μάλιστα υπάρχει μία με την ονομασία «Αντίνοος», αλλά είχε διαβαστεί από τον Γκαγιέ λάθος, η επιγραφή είναι «Άμων Αντινόου». Στο Λούβρο, λοιπόν, μια υπεύθυνη μού είπε: «Εγώ δεν σας δίνω άδεια να βάλετε φωτογραφίες των πορτρέτων που έχουμε, διότι το βιβλίο που ονομάζεται “Πορτρέτα του Φαγιούμ” δεν μπορεί να έχει πορτρέτα από την Αντινοόπολη, τα περισσότερα δικά μας είναι από την Αντινοόπολη». Της έγραψα ότι το «φαγιούμ» είναι generic, μια γενική ονομασία, όπως λέμε «μυκηναϊκός πολιτισμός», αλλά δεν το δέχτηκε. Η Τζούλια, όμως, που είναι δαιμόνια και με βοηθούσε πολύ στο βιβλίο –της χρωστάω πολλά και χαίρομαι που το λέω ξανά σήμερα–, είχε προνοήσει και είχε γράψει στον διευθυντή του Λούβρου δύο χρόνια νωρίτερα και είχαμε πάρει άδεια να βάλουμε όλα τα πορτρέτα του Λούβρου. Έτσι μπήκαν τα φαγιούμ στο βιβλίο.

Άνδρας από τη Χαουάρα, περιοχή νότια της Κροκοδειλόπολης, μέση περίοδος της δυναστείας των Αντωνίνων, περ. 161-180.

Πριν πω για τα ταξίδια στην Αίγυπτο και στα μουσεία σε όλο τον κόσμο, θέλω να πάμε λίγο πίσω, στη Χαουάρα, που είναι μια αρχαιολογική τοποθεσία της αρχαίας Αιγύπτου νότια της Κροκοδειλόπολης (μετέπειτα Αρσινόης), στην είσοδο του πλατώματος της όασης του Φαγιούμ. Εκεί έφτασε ο Άγγλος αρχαιολόγος και αιγυπτιολόγος σερ Γουίλιαμ Μάθιου Φλάιντερς Πίτρι, ο Εγγλέζος Ιντιάνα Τζόουνς που κοιμόταν επί μήνες μέσα σε τάφους, κάνοντας ανασκαφές. Ήταν από το Μάντσεστερ και τον χρηματοδοτούσε ένας έμπορος υφασμάτων, συντοπίτης του. Ο Πίτρι πήγε το 1888 για πρώτη φορά στο Φαγιούμ για να ανακαλύψει τον παλιό λαβύρινθο που ήταν στη σκιά της πυραμίδας του Αμενεμχέτ Γ', Φαραώ της 12ης Δυναστείας της αρχαίας Αιγύπτου. Δεν βρήκε τελικά τον λαβύρινθο, διαπίστωσε ότι είχε γκρεμιστεί τη ρωμαϊκή εποχή και είχαν πάρει την πέτρα. Προσπάθησε ωστόσο να μπει στην πυραμίδα, έφτασε στον νεκρικό θάλαμο, αλλά δεν υπήρχε τίποτα, είχε συληθεί. Ήταν έτοιμος να φύγει όταν τον φώναξαν οι εργάτες που είχαν βρει το πρώτο φαγιούμ, το οποίο βρίσκεται σήμερα στο μουσείο Πίτρι στο Λονδίνο, στο University College. Όταν το είδα είχε τόση ένταση, σαν αυτοπροσωπογραφία του Ρέμπραντ. 

Les sables d'Égypte ont préservé un millier de portraits funéraires datant des premiers siècles de notre ère, trouvés pour la plupart, à partir de la fin du XIXᵉ siècle dans la vallée du Nil, sur des momies ensevelies dans les nécropoles du Fayoum qu'on appelle pour cette raison "Portraits du Fayoum". L'ouvrage montre environ deux cents de ces fascinantes peintures, qui s'inscrivent dans la tradition picturale grecque de l'école d'Alexandrie, mais qui s'intègrent à des momies égyptiennes. Après avoir expliqué quel était le contexte social et religieux qui vit naître ces portraits, et notamment l'étonnant mélange de cultures et de croyances caractéristique de l'Égypte gréco-romaine, l'auteur aborde d'un point de vue plus précisément artistique ces oeuvres, les situant dans le courant pictural qui va d'Appelle aux icônes byzantines et décrivant les techniques que leurs créateurs durent mettre en oeuvre, notamment la peinture à l'encaustique sur bois.L'auteur évoque ensuite l'histoire archéologique des différents sites où l'on a retrouvé des portraits : le Fayoum proprement dit, mais aussi les nécropoles de Memphis, de Philadelphie, d'Arsinoé et d'Antinooupolis. Enfin, chacune des oeuvres reproduites fait l'objet d'un commentaire à la fois historique, technique et esthétique, Euphrosyne Doxiadis étant, par sa formation de peintre, bien placée pour montrer comment les portraits du Fayoum peuvent être rattachés aux icônes byzantines, dans une tradition qui va de la Grèce ancienne à la Renaissance et à nos jours. Anonymous, Funerary Portrait of a Woman ‘Isidora’ (c 100 – 110 CE), encaustic on panel, Getty Villa, Los Angeles. By Dave & Margie Hill / Kleerup from Centennial, CO, USA (Getty Villa – Collection Uploaded by Marcus Cyron), via Wikimedia Commons.

Πήγα πρώτη φορά στην Αίγυπτο τη δεκαετία του '80, με μια αρχαιολόγο οικογενειακή φίλη που ήταν τότε φοιτήτρια, τη Χριστίνα Αβρονιδάκη. Η απόλυτα μαγική εμπειρία ήταν η γνωριμία μου με τα φαγιούμ στο μουσείο του Καΐρου. Με άφησαν και τα μελέτησα και ερωτεύτηκα την Αίγυπτο, πήγα ξανά τρεις-τέσσερις φορές όσο έγραφα το κείμενο του βιβλίου. Προσέλαβα μια φωτογράφο Εγγλέζα και φωτογράφισε όλα τα πορτρέτα. Πήγε και στο Φαγιούμ με την Τζούλια. Ταξίδεψα σε όλο τον κόσμο, μελετούσα τα πορτρέτα ένα-ένα. Πήγαμε με την Τζούλια στο Παρίσι, στην Εθνική Βιβλιοθήκη· κατάφερε και βρήκε την άκρη με δαιμόνιο τρόπο και είχαμε πρόσβαση για να φωτοτυπήσουμε σπάνια αρχεία, βιβλία και πληροφορίες μοναδικές.

Μούμια με ενσωματωμένο πορτρέτο μικρού κοριτσιού. 2ος μ.Χ. αι.

Είχα μια αστεία εμπειρία στη Χαουάρα: σε μια επίσκεψή μου, ο ξεναγός μας, ένας Βεδουίνος, μου λέει «άνοιξε το χέρι σου» και μου βάζει μέσα ένα δάχτυλο μούμιας. Του λέω «όχι, δεν μπορώ να το πάρω», αν με έπιαναν θα πήγαινα φυλακή. Αυτός το έδινε για να πάρει μπαξίσι. Του έδωσα τα χρήματα, αλλά το δάχτυλο δεν δέχτηκα να το πάρω. Όταν φτάσαμε το βράδυ στο ξενοδοχείο, ανακάλυψα ότι το είχε βάλει κρυφά στην τσέπη μου. Τι να το κάνω το δάχτυλο; Το έκρυψα σε ένα συρταράκι και έμεινε εκεί.

The Faiyum (Fayum) mummy portraits were unearthed by the Egyptologist Flinders Petrie (though others had been found elsewhere earlier) and they were so impressive, expressive and life-like that Flinders Petrie thought that the subjects must have been alive when they were painted, however, it is clear now that this was not so; they were all painted after the person’s death. The Fayum Mummy portraits are images of people painted on wood in the Greek style of the person being depicted in three-quarter view. The region of Fayum in ancient Egypt was a fertile oasis that was home to abundant plant and animal life. This lush oasis around one hundred km south of the ancient city of Memphis (near modern-day Cairo) wasn’t always so full of plant and animal life, but was once an arid desert basin until a branch of the Nile river silted up and water was diverted to it. Credit: World History Encyclopedia

Όταν εκδόθηκε το βιβλίο, άρχισαν να δίνουν σημασία στην έκθεση των πορτρέτων στο Βρετανικό Μουσείο, νωρίτερα ήταν κακοεκτεθειμένα. Ανακινήθηκε το ενδιαφέρον γιατί ήταν μια έκδοση μεγάλη αλλά και εκλαϊκευμένη, για όλο τον κόσμο. Πριν από τα «Πορτρέτα του Φαγιούμ» υπήρχε το raisonné των φαγιούμ που είχε κάνει παλιότερα ο Γερμανός αρχαιολόγος Klaus Parlasca, αλλά το γνώριζαν λίγοι. Στο Λονδίνο, προτού εκδοθεί το βιβλίο, μου ζήτησαν να μιλήσω στο Βρετανικό Μουσείο για τα δικά τους πορτρέτα και αποφάσισαν την επόμενη χρονιά, το 1996, να κάνουν μια έκθεση με αυτά. Την έλεγαν «Ancient faces» και ήταν η πρώτη φορά που έδωσαν στα φαγιούμ την προσοχή που τους αρμόζει.

Μέχρι τώρα έχουν βρεθεί γύρω στα χίλια φαγιούμ, αλλά πρόσφατα κανένα.

Το τελευταίο που εμφανίστηκε ήταν ο Ηρακλείδης που υπάρχει στο μουσείο Γκετί, στην Καλιφόρνια. Gredit: J. Paul Getty Museum, 91.AP.6.

Το τελευταίο που εμφανίστηκε ήταν ο Ηρακλείδης που υπάρχει στο μουσείο Γκετί, στην Καλιφόρνια. Δεν είχε εκδοθεί το βιβλίο ακόμα, πρόλαβα και πήγα να το δω και μου επέτρεψαν να το φωτογραφίσω για να μπει στο βιβλίο. Είχε μια επιγραφή με το όνομά του πάνω από τα δάχτυλα των ποδιών του, που τη διάβασα πρώτη. Είναι από τα λίγα πορτρέτα τα οποία είναι μέσα στη μούμια τους ακόμα, που έχει πορτοκαλί χρώμα όπως είναι το μίνιο. Αυτή η μούμια ανήκει σε μια πολύ μικρή ομάδα με αυτό το χρώμα, που βρέθηκε κυρίως στην τοποθεσία Ελ Χίμπε. Το καταπληκτικό με τον Ηρακλείδη είναι πως, όταν έγινε μαγνητική τομογραφία, βρέθηκε ότι μέσα στη μούμια του κρατά ένα πουλί ταριχευμένο, μια ίβιδα, που θεωρείτο η ενσάρκωση του θεού Θωθ, ο οποίος επινόησε τη γραφή και ήταν προστάτης των γραφέων. Σε καμία άλλη μούμια δεν βρέθηκε κάτι ανάλογο, είναι μια σπάνια περίπτωση, και υποθέτουμε ότι ο Ηρακλείδης ήταν ή ιερέας στον ναό του Θωθ ή γραφέας.

Σε πολλά μέρη βρέθηκαν πορτρέτα, τα περισσότερα στο Φαγιούμ, αλλά τα πρώτα βρέθηκαν από ντόπιους στα μέσα του 19ου αιώνα στο Ελ Ρουμπαγιάτ, όπως είναι η σημερινή ονομασία του τόπου. Τα πούλησαν, ήταν ήδη βγαλμένα από τους τάφους και ξεκολλημένα από τις μούμιες τους, άρα η ιστορία τους χάθηκε. Ο έμπορος στον οποίο τα πούλησαν λεγόταν Τεοντόρ Γκραφ. Αυτός τα έφερε στην Ευρώπη, στη Βιέννη, και είπε ότι είναι της εποχής των Πτολεμαίων.

The Faiyum (Fayum) mummy portraits were unearthed by the Egyptologist Flinders Petrie (though others had been found elsewhere earlier) and they were so impressive, expressive and life-like that Flinders Petrie thought that the subjects must have been alive when they were painted, however, it is clear now that this was not so; they were all painted after the person’s death. The Fayum Mummy portraits are images of people painted on wood in the Greek style of the person being depicted in three-quarter view. The region of Fayum in ancient Egypt was a fertile oasis that was home to abundant plant and animal life. This lush oasis around one hundred km south of the ancient city of Memphis (near modern-day Cairo) wasn’t always so full of plant and animal life, but was once an arid desert basin until a branch of the Nile river silted up and water was diverted to it. Credit: World History Encyclopedia Anonymous, Funerary Portrait of a Woman ‘The European’ (c 80 – 200 CE), encaustic on cedar panel, 42 x 24 cm, Musée du Louvre, Paris. By dalbera from Paris, France, via Wikimedia Commons.

Αν με ρωτήσετε γιατί είναι σπουδαίο να μάθουμε τα φαγιούμ, να τα μελετήσουμε σήμερα, θα πω ότι είναι ένα σώμα έργων το οποίο αποτελεί την τελευταία έκφανση της αρχαίας ελληνικής ζωγραφικής, που είχε φτάσει σε φοβερά ύψη και από την οποία δεν έχουμε τίποτα. Έχουμε τον τάφο του Φιλίππου ως ένδειξη ότι υπήρχε μια ζωγραφική σημαντική και όσα λένε τα κείμενα και οι περιγραφές του Πλίνιου του Πρεσβύτερου. Ας πούμε, από τον Απελλή, που έμεινε στην ιστορία ως ο κορυφαίος ζωγράφος της αρχαιότητας, δεν έμεινε κανένα έργο. Και μόνο γι' αυτόν τον λόγο είναι πολύ σημαντικά.

Το επάγγελμα του ζωγράφου ήταν ελληνικής προέλευσης και στην Πομπηία, που είναι 1ος-2ος αιώνας π.Χ. και 1ος μ.Χ., οι ψηφιδοθέτες και οι ζωγράφοι ήταν Έλληνες. Πιστεύουμε πως και αυτοί που έκαναν τα φαγιούμ έρχονταν από την ελληνική κουλτούρα. Όταν ο Αλέξανδρος κατέκτησε την Αίγυπτο, έφερε μαζί του ζωγράφους, καλλιτέχνες, χρυσοχόους και στην Αλεξάνδρεια, η οποία χτίστηκε μετά τον θάνατό του, δημιουργήθηκε η αλεξανδρινή σχολή ζωγραφικής που είναι πολύ σημαντική. Σκεφθείτε, και στα πιο καλά ψηφιδωτά της Δήλου τα ενθέματα έχουν φτιαχτεί στην Αλεξάνδρεια.

Σάβανα ή νεκρικά πετάσματα, 2ος αι. Τέμπερα σε λινό. Αυτές οι απόκοσμες συνθέσεις με τη μορφή του νεκρού σχεδόν σε φυσικό μέγεθος έχουν βρεθεί στη Σακκάρα και αποτυπώνουν με τον πιο γλαφυρό τρόπο τη συνάντηση του ελληνικού και του αιγυπτιακού πολιτισμού. Ο νεκρός προστεύεται από τον Άνουβι και τον Όσιρι.

Τα φαγιούμ είναι πρόδρομος της χριστιανικής τέχνης, εκείνα τα οποία μας οδηγούν στη ζωγραφική των βυζαντινών εικόνων, η τεχνική αλλά και η ταυτότητα της ελληνικότητας είναι ο κοινός παρονομαστής. Ο Ευσέβιος τον 4ο αιώνα μ.Χ. μιλά εναντίον της μίμησης στη ζωγραφική και λέει ότι η χριστιανική τέχνη δεν πρέπει να μιμείται τη φύση. Αρχίζει να επικρατεί η αντίληψη ότι η αρχαία ελληνική ζωγραφική είναι ειδωλολατρική, ότι οι χριστιανοί δεν πρέπει να μιμούνται τα έργα του Θεού. Ο Κλήμης Αλεξανδρείας αρχίζει να βάζει κανόνες, ο χριστιανισμός απαγορεύει τον νατουραλισμό, το αληθινό πορτρέτο και έτσι, σιγά σιγά, οδηγείται όλη η ιστορία στο κοπτικό πορτρέτο –κάποια πορτρέτα που είναι από παλιούς τεχνίτες υπάρχουν στην Αγία Αικατερίνη του Σινά– και αρχίζει να ξεχνιέται και η τέχνη της εγκαυστικής, που μοιάζει με λαδομπογιά και δίνει τα ίδια αποτελέσματα με αυτά του νατουραλισμού. Έπαιξε μεγάλο ρόλο η χριστιανική αυστηρότητα στην εξαφάνιση αυτής της τέχνης. Και φυσικά, από τον 7ο αιώνα και ύστερα έρχεται το Ισλάμ, που απαγορεύει την απεικόνιση των προσώπων. Από άποψη ζωγραφικής, είναι πολύτιμο αυτό το υλικό.

Άνδρας, ύστερη φλαβιανο-τραϊκανή εποχή, περ. 81-117. Μπορεί να είναι μεγάλος αθλητής στην ακμή του ή μυημένος στη λατρεία της Ίσιδας. Αυτό το υπέροχο πορτρέτο είναι ζωγραφισμένο με καρχηδονιακό κερί (κερί που χρησιμοποιείται κρύο, αναμεμειγμένο με λάδι ή/και αυγό), το οποίο εφαρμόζεται εξ ολοκλήρου με πινέλα.

Τα πορτρέτα του Φαγιούμ είναι φτιαγμένα με κερί μέλισσας, με την εγκαυστική ή με κόλλα ζωική, που δίνει ένα αποτέλεσμα σαν την τέμπερα, ας πούμε, στα πορτρέτα της Αναγέννησης. Διασώθηκαν επειδή στην Αίγυπτο η βροχόπτωση ανά έτος δεν ξεπερνά τους δέκα πόντους σε βάθος. Οπότε αυτά, που ήταν στα τέσσερα μέτρα κάτω από τη γη, δεν έπαθαν τίποτα. Είναι ξηρό το κλίμα της Αιγύπτου και τα διατήρησε στεγνά.

Ο Πίτρι, όταν τα έβγαλε, κατάλαβε ότι θα μαδούσε το κερί και θα χάλαγαν. Ήταν πολύ επινοητικός, ζέσταινε κερί παραφίνης και το έριχνε επάνω στα πορτρέτα για να μη μαδήσουν, έτσι τα σταθεροποίησε. Ας πούμε, σε μια άλλη περίπτωση, όταν βρέθηκαν πορτρέτα στη Μαρίνα ελ Αλαμέιν, σε ένα αρχαίο νεκροταφείο της ύστερης αρχαιότητας που υπάρχει εκεί, χάθηκαν, καταστράφηκαν με το που βγήκαν στο φως. Και στην Αλεξάνδρεια, όπου βρέθηκαν ένα-δυο, συνέβη το ίδιο.

Μία από τις ωραιότερες ιστορίες για το Φαγιούμ είναι η περιγραφή του Ηρόδοτου που το είδε πλημμυρισμένο, γιατί είχε πάει Ιούνιο, που ήταν η εποχή των βροχών. Έτσι το περιγράφει και αναφέρει και τη λίμνη Μοίριδα που πλημμύριζε όλη την περιοχή από έναν παραπόταμο του Νείλου. Η πόλη λεγόταν τότε Κροκοδειλόπολις ή «Κροκοδείλων πόλις». Τοπικός θεός ήταν ο κροκόδειλος και μέσα στον λαβύρινθο που έχει χαθεί και ήταν φτιαγμένος από αλάβαστρο υπήρχαν ταριχευμένοι κροκόδειλοι. Αργότερα λεγόταν Αρσινόη, από τον Πτολεμαίο Β’ τον Φιλάδελφο, που παντρεύτηκε την αδελφή του, Αρσινόη, και έδωσε στην πόλη το όνομά της.

Άνδρας άγνωστης προέλευσης, δεύτερο τέταρτο του 3ου αι. Τέμπερα σε ξύλο.

Η πιο συγκινητική ιστορία για τα φαγιούμ, η ωραιότερη στιγμή όλης της έρευνας, αλησμόνητη, ήταν η έκθεση «Από τα πορτρέτα του Φαγιούμ στις απαρχές της τέχνης των βυζαντινών εικόνων» στην Κρήτη, που οργάνωσε ο έφορος της Βικελαίας Βιβλιοθήκης, Νίκος Γιανναδάκης το 1998, έναν χρόνο αφότου είχε βγει το βιβλίο.

Ο Αρτεμίδωρος ο νεότερος περ. 98-117 (λεπτομέρεια). Καρχηδονικό κερί. Η ανορθόγραφη επιγραφή στη μούμια γράφει: «Αρτεμίδωρε, καλή ψυχή!». Νεαρός άνδρας περίπου 20 ετών. 

Δανειστήκαμε μούμιες ολόκληρες και το Βρετανικό Μουσείο μάς έδωσε τη μούμια που ανήκε –σύμφωνα με την επιγραφή στο στήθος του, «Αρτεμίδωρε ευψύχι», που είχε ανακαλύψει ο Πίτρι– στον νεαρό Αρτεμίδωρο. Την είχαν δανείσει τότε σε ένα ιταλικό ίδρυμα που έκανε έκθεση με φαγιούμ – είχε αρχίσει η «μόδα». Ήρθε η μούμια από τη Ρώμη με ιδιωτικό αεροπλάνο. Ήμουν στην ταράτσα του παλιού αεροδρομίου του Ηρακλείου, φυσούσε ο αέρας και περιμέναμε να έρθει ο Αρτεμίδωρος. Τον συνόδευαν μια κοπέλα από το Βρετανικό Μουσείο, ο πιλότος και κάποιος από το ιταλικό ίδρυμα.

Βγήκε από το αεροπλάνο ένα φέρετρο· είχε βγει ο πιλότος στην πίστα να το υποδεχτεί. Έβαλαν τη μούμια, που ήταν βαριά, ήθελε τέσσερις άντρες να τη σηκώσουν –επειδή είχαν χαθεί οι τεχνίτες της ταρίχευσης, για κοινούς θνητούς χρησιμοποιούσαν κατράμι–, σε μια μαύρη λιμουζίνα και τη συνόδεψαν τέσσερις μοτοσικλέτες μέχρι τη βασιλική του Αγίου Μάρκου. Ήταν ένα αγόρι που είχε πεθάνει πριν από 2.000 χρόνια και γύριζε από την Αγγλία στη Μεσόγειο. Ήταν μια ανατριχιαστική σκηνή που σε έκανε να σκεφτείς τη ζωή και τον θάνατο, τον επαναπατρισμό. Τα θυμάμαι όλα πολύ καθαρά, απίθανες λεπτομέρειες με τρομερή συγκίνηση. Όποιος αντικρίσει αυτό το γεμάτο ένταση βλέμμα των φαγιούμ, που είναι υπαρξιακά πορτρέτα, δεν το ξεχνά ποτέ.

Άνδρας από τη Χαουάρα, περιοχή νότια της Κροκοδειλόπολης, μέση περίοδος της δυναστείας των Αντωνίνων, περ. 161-180.

Γνωρίζουμε πολύ λίγα πράγματα για την ταυτότητα των εικονιζόμενων προσώπων και των καλλιτεχνών που τα «εποίησαν». Τα πορτρέτα του Φαγιούμ, που ζωγραφίστηκαν για να εξασφαλίσουν την αιώνια ζωή σ’ αυτούς που απεικονίζουν, αποτελούν την ελληνική συμβολή στην προαιώνια μάχη των Αιγυπτίων ενάντια στον θάνατο. Άντρες, γυναίκες και παιδιά που ανήκουν σε μια πολυφυλετική και πολυπολιτισμική ελληνιστική κοινωνία απαρτίζουν την «πινακοθήκη του Φαγιούμ». Τα νεκρικά πορτρέτα του Φαγιούμ έχουν μια μεταφυσική διάσταση, μια ένταση στο βλέμμα που λείπει εντελώς από την «κοινωνική» προσωπογραφία με την οποία διακοσμούσαν τις επαύλεις της Πομπηίας. Κατά τον Αντρέ Μαλρό, η ιδιαιτερότητα των προσωπογραφιών του Φαγιούμ συνίσταται στην εγγύτητά τους προς το σώμα του νεκρού. Η τέχνη του Φαγιούμ είναι τέχνη που λυτρώνει από τα δεσμά του θανάτου, τέχνη που έδωσε αιώνια ζωή σε εκείνους που αγκάλιασε.

Το χρυσό κορίτσι (λεπτομέρεια). Η πολυτελώς ντυμένη γυναικεία μορφή έχει ηλικία μικρού κοριτσιού. Το πορτρέτο ξεχωρίζει για την άψογη απόδοση των κοσμημάτων και το χρυσό του φόντο, που το κάνει να μοιάζει με χριστιανική φορητή εικόνα.

Ένας άνδρας, από τη Χαουάρα, αδριανικής εποχής, περ. 117-138 (λεπτομέρεια). Ανασκάφηκε από τον R. von Kaufmann το 1892.

Δύο μούμιες με ενσωματωμένα πορτρέτα μικρών κοριτσιών. 2ος μ.Χ. αι.

Δύο νεαρά κορίτσια, περ. 69 -117 μ.Χ., Τέμπερα σε λινό. Οι  εικόνες βρέθηκαν μαζί από τον R. von Kaufmann το 1892. Και τα δύο παιδιά φορούν κοσμήματα και έχουν ίχνη επιχρύσωσης. Το μικρότερο παιδί (κάτω) αναγνωρίζεται ως κορίτσι από τον γυμνό ώμο του -μια αναφορά στην Αφροδίτη- και τα μενταγιόν της lunula. Οι μούμιες είναι διακοσμημένες με επιχρυσωμένο στόκο.

Το χρυσό κορίτσι. Η πολυτελώς ντυμένη γυναικεία μορφή έχει ηλικία μικρού κοριτσιού. Το πορτρέτο ξεχωρίζει για την άψογη απόδοση των κοσμημάτων και το χρυσό του φόντο, που το κάνει να μοιάζει με χριστιανική φορητή εικόνα.

Πηγές: https://www.lifo.gr/culture/arxaiologia/o-kosmos-ton-thaymasion-portreton-toy-fagioym-opos-ton-afigeitai-i-eyfrosyni - https://www.amazon.com/-/es/Euphrosyne-Doxiadis/dp/2070115186 - https://www.amazon.com/-/he/Euphrosyne-Doxiadis/dp/0810933314 - https://www.lifo.gr/culture/arxaiologia/o-kosmos-ton-thaymasion-portreton-toy-fagioym-opos-ton-afigeitai-i-eyfrosyni