«Ευρώπη και Ελληνικοί Μύθοι: 16ος-19ος αιώνας». «L'Europe et les Mythes Grecs: XVIème-XIXème siècle»

J.H. Fragonard (αποδιδόμενο), Κεφάλι σατύρου από έργο του Rubens, 45X37 εκ., Τμήμα Γραφικών Τεχνών, Μουσείο Λούβρου

«Ευρώπη και Ελληνικοί Μύθοι: 16ος-19ος αιώνας» είναι ο τίτλος της έκθεσης που θα φιλοξενηθεί τη νέα εκθεσιακή περίοδο (Οκτώβριος – Ιανουάριος) στο Τελλόγλειο Ίδρυμα Τεχνών Α.Π.Θ. και οργανώνεται σε συνεργασία με το Τμήμα Γραφικών Τεχνών του Λούβρου. Συνολικά στο Τελλόγλειο θα φιλοξενηθούν 82 έργα από το Λούβρο, πολλά από τα οποία, εκτίθενται για πρώτη φορά στο κοινό, παγκοσμίως. Με την εν λόγω έκθεση το Τελλόγλειο συμμετέχει στον εορτασμό για τα 100 χρόνια από την απελευθέρωση της Θεσσαλονίκης.

Anne Louis Girodet de Roucy-Trioson, Η Αφροδίτη που βγαίνει από τα κύματα, 42Χ34,5 εκ., Τμήμα Γραφικών Τεχνών, Μουσείο Λούβρου

Στον εκθεσιακό χώρο του Τελλογλείου παρουσιάζονται αρχαίοι ελληνικοί μύθοι, όπως τους αποτύπωσαν Ευρωπαίοι καλλιτέχνες από την Αναγέννηση και εξής. Μέσα από την αξιοποίηση των γραπτών πηγών που γνώριζαν και χρησιμοποιώντας τα λίγα αρχαία πρότυπα από σπουδαία ελληνιστικά ή ρωμαϊκά γλυπτά του Βατικανού (Ρώμη), όπως η Αφροδίτη Medici, ο Απόλλων Μπελβεντέρε κ.α., έδωσαν νέα ώθηση στη δυτική τέχνη αξιοποιώντας πλαστικές φόρμες, αξεπέραστες στο πέρασμα του χρόνου.

Annibale Carracci, Ο Οδυσσέας μπροστά στην Κίρκη σώζεται από τον Ερμή, 37,5Χ53 εκ., Τμήμα Γραφικών Τεχνών, Μουσείο Λούβρου

Στα 82 έργα της έκθεσης του Τελλογλείου διακρίνεται η συνεχής ανταλλαγή μεταξύ πολιτισμών και λαών της Ευρώπης σε ένα δημιουργικό διάλογο που εξελίσσει και μεταλλάσσει περιεχόμενο και μορφή σε νέες προτάσεις έκφρασης. Φυσικά αυτοί που κερδίζουν από αυτόν τον γόνιμο διάλογο είναι οι μεγάλοι δημιουργοί, όπως ο Ραφαήλ, o Annibale Carracci, o Tiziano, o Rembrandt,o Rubens και ο Ingres, έργα των οποίων μπορεί να θαυμάσει από κοντά ο επισκέπτης στο Τελλόγλειο.

Peter Paulus Rubens, Η Αθηνά και ο Ηρακλής αποκρούουν τον Άρη, 37Χ53,5 εκ., Τμήμα Γραφικών Τεχνών, Μουσείο Λούβρου

"Από την Αναγέννηση και εξής η έμπνευση από θέματα της μυθολογίας παίζει σημαντικό ρόλο στο ρεπερτόριο των καλλιτεχνών. Μετά την πτώση της Κωνσταντινούπολης, το 1453, ελληνικά κείμενα που διέφυγαν τη λεηλασία της πρωτεύουσας της ελληνικής Αυτοκρατορίας της Ανατολής, της οποίας οι βιβλιοθήκες έσφυζαν από θησαυρούς, φτάνουν στην Ιταλία, όπου τα ανακαλύπτουν παθιασμένοι λόγιοι. Εκδοχές ελληνικών βιβλίων, που μέχρι τότε δεν ήταν πολύ γνωστά, αντιπαρατίθενται με κείμενα Λατίνων συγγραφέων, τα οποία επίσης είχαν διαφύγει τις καταστροφές του τέλους της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας.

Το κύμα αυτό υπέρ της Αρχαιότητας όλο και μεγάλωνε, οι αρχιτέκτονες μελετούσαν τα κτίρια που διατηρήθηκαν, έκαναν αποτυπώσεις, οι συλλέκτες συγκέντρωναν σε αίθουσες με αξιοπερίεργα (cabinets des curiosites) γλυπτά, καμέες, αντικείμενα που ανακαλύφθηκαν σε ανασκαφές. Η μόδα αυτή δεν θα σταματήσει πλέον και οι πρίγκιπες και οι μαικήνες δεν θα ησυχάσουν.

Girolamo Troppa, Απόλλων και Δάφνη, 15,5Χ21,2 εκ., Τμήμα Γραφικών Τεχνών, Μουσείο Λούβρου

Από τα τέλη του 15ου αιώνα, θεωρείται ιδιαίτερα κολακευτικό για κάθε παραγγελιοδότη να παριστάνεται σαν ήρωας της Αρχαιότητας και των μύθων που είναι καλό να γνωρίζει.

Κατά τη διάρκεια του 16ου αιώνα, συγγραφείς, ποιητές και αυλικοί προσφέρουν στους ισχυρούς έναν ατέλειωτο κατάλογο αρετών, τις οποίες δανείζονται από την εκ νέου ανάγνωση της ελληνικής και της ρωμαϊκής μυθολογίας. Καθήκον των καλλιτεχνών είναι να δώσουν σε αυτές μια μορφή ορατή και να ζωντανέψουν τη γνώση (την πολυμάθεια).

Francois Boucher, Η Αφροδίτη στο σιδηρουργείο του Ήφαιστου, 23,5Χ33,2 εκ., Τμήμα Γραφικών Τεχνών, Μουσείο Λούβρου

Στον θόλο της Camera della Badessa στο μοναστήρι του San Paolo της Πάρμας ο Correggio παριστάνει θεούς και θεές σε έναν διάκοσμο με νωπογραφία οφθαλμαπάτης. Ο θεός Απόλλωνας χρησιμοποιείται ως πρότυπο ακολουθώντας το παράδειγμα των νωπογραφιών του Ραφαήλ στο Βατικανό. Ο Parmigianino, αφού αναπαρέστησε τη θεά του κυνηγιού Άρτεμη με τα σκυλιά της στον διάκοσμο του Fontanellato, πολλαπλασιάζει τις κομψές δημιουργίες μυθολογικής έμπνευσης, όπως όλοι οι καλλιτέχνες της γενιάς του.

Theodore Chasseriau, Άρτεμη και Ακταίων, 14,8Χ20,7 εκ., Τμήμα Γραφικών Τεχνών, Μουσείο Λούβρου

Χάρη στην ιδιοφυία του Pellegrino Tibaldi, ο ήρωας της Οδύσσειας, ο Οδυσσέας, καταλαμβάνει μια αίθουσα του Palazzo Poggi στη Μπολόνια, ενώ τα παλάτια και οι βίλες της Βερόνας κατακλύζονται από επεισόδια της μυθολογίας υπό τη διεύθυνση του Paolo Farinati. Η αναφορά στις θεές και στις νύμφες επιτρέπει στον Tiziano να απελευθερώσει την αισθησιακή θέρμη του πινέλου του σε πολλές σειρές για τον Ύπνο της Αφροδίτης, την Αφροδίτη και τον Άδωνη, την Άρτεμη και τον Ακταίονα, που ενθουσιάζουν τους διάσημους παραγγελιοδότες του, ανάμεσα στους οποίους βρίσκονται οι βασιλιάδες της Ισπανίας, Κάρολος V και Φίλιππος II.

Το κίνημα αυτό δεν αφορά μόνον την Ιταλία: ο Durer και ο Cranach εκδηλώνουν την πολυμάθειά τους, καθώς επίσης και αυτήν των παραγγελιοδοτών τους, και το βασίλειο της Γαλλίας από τον καιρό των πολέμων με την Ιταλία κατακτάται από το ίδιο φαινόμενο. Ο Primaticcio δημιουργεί για τον Φραγκίσκο τον I στον πύργο του Fontainebleau την Αίθουσα του Οδυσσέα, που θα παίξει πολύ σημαντικό ρόλο στην εξέλιξη της γαλλικής τέχνης.

Όταν μια οικογένεια, που δεν ήταν ακόμα πολύ διάσημη, παίρνει την εξουσία, όπως αυτή των Farnese χάρη στην άνοδο του καρδιναλίου Alessandro Farnese στον θρόνο του ποντίφικα με το όνομα Παύλος III, γίνεται κάθε δυνατή προσπάθεια ώστε να εφευρεθεί οπτικά και φιλολογικά μια μακρινή συγγένεια με τον Αινεία.

Εργαστήριο του Paolo Farinati, Ο Ηρακλής παλεύει με τη Λερναία Ύδρα με τη βοήθεια της Αθηνάς και του Ερμή, 41,9Χ49,3 εκ., Τμήμα Γραφικών Τεχνών, Μουσείο Λούβρου

Γίνεται πολύ γρήγορα φανερό ότι οι ηγεμόνες ξέρουν πολύ καλά πώς να χρησιμοποιούν τα μηνύματα των μύθων για να οπτικοποιήσουν τις επιθυμίες τους και την πολιτική τους. Το πιο εντυπωσιακό παράδειγμα είναι αυτό του βασιλιά Λουδοβίκου ΧΙV, που οργανώνει το παλάτι και τους κήπους των Βερσαλλιών γύρω από την προσωποποίησή του ως Απόλλωνα. Όλο το ελληνορωμαϊκό πάνθεον συμβάλλει προκειμένου να αναδειχθούν οι αρετές και τα μεγάλα έργα του μονάρχη: ο Ηρακλής ως νικητής πολεμιστής, η Αθηνά ως σοφή καθοδηγήτρια, κυριαρχούν στις οροφές και η προοπτική από την βεράντα του παλατιού οδηγεί προς την τεχνητή λίμνη του Απόλλωνα.

Antoine Coypel, Αλληγορική σύνθεση με ένα μενταγιόν που απεικονίζει τον Φίλιππο της Ορλεάνης, 21Χ30 εκ., Τμήμα Γραφικών Τεχνών, Μουσείο Λούβρου

Ακολουθώντας αυτά τα παραδείγματα που έρχονται από πολύ ψηλά, αυλικοί, αριστοκράτες, αλλά επίσης και έμποροι που πλούτισαν διακοσμούν τα σπίτια τους με πίνακες με μυθολογικά θέματα, και δεν διστάζουν να μεταμφιεστούν από τους πορτρετίστες τους σε Άρτεμη/Diane, Ηρακλή/Hercule και Άρη/Mars. Σε αυτό το παιχνίδι, οι γάλλοι ζωγράφοι του 18ου αιώνα, όπως ο Jean Marc Nattier, θα διαπρέψουν. 

Louis de Boullogne, Η Δανάη δέχεται τη χρυσή βροχή, 22Χ26 εκ., Τμήμα Γραφικών Τεχνών, Μουσείο Λούβρου

Είναι βέβαια αλήθεια ότι και οι καλλιτέχνες το ευχαριστιούνται, όταν διαλέγουν αυτές τις πηγές έμπνευσης. Ξεφεύγοντας από τους περιορισμούς των θρησκευτικών παραστάσεων που ήταν πολύ κωδικοποιημένες, μπόρεσαν να απελευθερώσουν τη φαντασία τους για να δώσουν σχήμα σε κείμενα, που γνώριζαν άλλοτε στη λατινική τους μετάφραση και άλλοτε σε λαϊκή γλώσσα, και που τους επέτρεπαν να δημιουργήσουν ένα φανταστικό κόσμο, γεμάτο με ωραίες γυμνές και γεμάτες χάρη γυναίκες και με ήρωες με πολλά προτερήματα, όπου το ελάχιστο σίγουρα δεν ήταν η φυσική ομορφιά, εμπνευσμένη από αρχαία αγάλματα όπως αυτό του Απόλλωνα του Μπελβεντέρε ή της Αφροδίτης Αιδουμένης των Μεδίκων. Μέσα σε αυτήν τη διαδικασία δημιουργίας, η χαρακτική και κυρίως οι εικονογραφήσεις κειμένων, όπως οι Μεταμορφώσεις του Οβιδίου ή η Αινειάδα του Βιργιλίου, έπαιξαν σημαντικό ρόλο στη διάδοση των συνθέσεων.

Αποδίδεται στον Raffaello Sanzio, Ο Αλέξανδρος κατεβαίνει στη θάλασσα, μέσα σε έναν γυάλινο θάλαμο, 20,9Χ38,8 εκ., Τμήμα Γραφικών Τεχνών, Μουσείο Λούβρου

Ο πλούτος της συλλογής του Τμήματος Σχεδίων του Μουσείου του Λούβρου επιτρέπει να εξετάσουμε τα μυθολογικά θέματα και τη μετάφρασή τους από τους καλλιτέχνες από τον 15ο αιώνα έως τα μέσα του 19ου αιώνα και να υπογραμμίσουμε τη γόνιμη δημιουργικότητα αυτών των θεμάτων. Δημιουργημένο από τον Colbert για τον βασιλιά Λουδοβίκο ΧΙV χάρη στην απόκτηση της συλλογής του τραπεζίτη Everard Jabach το 1671, το Γραφείο του βασιλιά εμπλουτίζεται κατά τη διάρκεια του 18ου αιώνα από δωρεές και σημαντικές αγορές, όπως κατά τη διάρκεια της πώλησης της συλλογής του Pierre Jean Mariette το 1775. Το σύνολο αυτό, που κατασχέθηκε το 1793 ως εθνικό αγαθό, αυξήθηκε σημαντικά από τις κατασχέσεις των περιουσιών των εκπατρισθέντων, όπως αυτές του Charles Paul de Saint Morys και του Κόμη του Orsay και στη συνέχεια από τις στρατιωτικές κατασχέσεις του ναπολεόντειου στρατού. Κατά τη διάρκεια του 19ου και του 20ου αιώνα, οι δωρεές, όπως αυτές του Etienne Moreau Nelaton ή του His de la Salle, και αποκτήματα διεύρυναν το πανόραμα των ευρωπαϊκών σχολών.

Jean Auguste Dominique Ingres, Ο Βασιλιάς Μίδας και ο κουρέας του, 49,5Χ45 εκ., Τμήμα Γραφικών Τεχνών, Μουσείο Λούβρου

Αν θυμηθούμε ότι οι καλλιτέχνες, ή τουλάχιστον η μεγάλη πλειοψηφία τους, σχεδιάζουν και συλλαμβάνουν τα ζωγραφισμένα έργα τους σε χαρτί πριν πιάσουν το πινέλο τους, θα αντιληφθούμε την ουσιαστική θέση του σχεδίου στην ιστορία της τέχνης. Το σχέδιο, μακράν του να είναι μια πηγή τεκμηρίωσης, ρόλο στον οποίο συχνά το περιόρισαν, είναι το πρώτο μέσο έκφρασης των δημιουργών μορφών, αυτό που επιτρέπει κάθε πείραμα και κάθε έρευνα. Φυσικά, αυτοί που κερδίζουν σε αυτό το παιχνίδι είναι οι πολύ μεγάλοι ζωγράφοι, καθώς δεν θα βρούμε ποτέ ένα μέτριο σχέδιο από το χέρι του Ραφαήλ, του Annibale Carracci, του Rembrandt, του Rubens ή του Ingres."

Catherine Loisel

Conservateur en chef au departement des Arts Graphiques du musée du Louvre, Commissaire de l’exposition.