Από το όνειρο στην πραγματικότητα

“Κατά το μεσημεράκι, λίγο μετά που χάθηκε από τα μάτια μας το νησί, μας βρήκε ξαφνικά ένας τυφώνας που άρπαξε το καράβι και το στριφογύριζε κάπου τριάντα μίλια ύψος στον αέρα χωρίς να πέφτει˙ ο άνεμος φούσκωνε το πανί και πηγαίναμε πετώντας. Πετούσαμε έτσι εφτά μερόνυχτα και την όγδοη μέρα βλέπαμε να λάμπει πάνω στον αέρα μία μεγάλη και φωτεινή στεριά σαν σφαίρα. Πλησιάσαμε και αράξαμε. Όταν κατεβήκαμε και αρχίσαμε την εξερεύνηση, είδαμε πως ήταν κατοικημένη και οργανωμένη. Και ενώ την ημέρα δεν βλέπαμε τίποτα άλλο τριγύρω, μόλις νύχτωσε φάνηκαν ένα σωρό νησιά και όλα είχαν το χρώμα της φωτιάς. Από κάτω, φαινόταν και μια άλλη στεριά, με πολιτείες, και ποτάμια, θάλασσες, δάση και βουνά. Κι αυτή, σκεφτήκαμε θα είναι η γη που κατοικούμε.” Λουκιανός, “Αληθινή ιστορία” – Lucian, “True history“

(…)Η ιδέα των διαστημικών ταξιδιών εμφανίζεται αρκετά νωρίς στην ιστορία της ανθρωπότητας. Ωστόσο, οι συγγραφείς των σχετικών κειμένων που σώζονται από την αρχαιότητα δεν ενδιαφέρονται να μεταφέρουν τους ήρωές τους μακριά από τη Γη με ρεαλιστικά μέσα, αλλά αφήνουν τη φαντασία τους να οργιάσει. Το 167 π.Χ. ο Λουκιανός από τα Σαμοσάτα στέλνει τον ήρωα του έργου του Ικαρομένιππος στη Σελήνη πάνω σε φτερούγες πουλιών, ενώ στην Αληθινή ιστορία (η οποία, στην πραγματικότητα, δεν είναι παρά μια συρραφή από ψέματα) το πλοίο του ήρωα εκτινάσσεται στον ουρανό κατά τη διάρκεια μιας άγριας θύελλας.

Πολύ αργότερα, την αυγή της Αναγέννησης, ο Αριόστο στέλνει στη Σελήνη τον Αστόλφο του Μαινόμενου Ορλάνδου, ανεβασμένον σε έναν ιππόγρυπα, για να αναζητήσει τα χαμένα λογικά του αφέντη του. Το μεταφορικό μέσο δεν απασχολεί ούτε τον επιφανή επιστήμονα Γιοχάνες Κέπλερ, που στο έργο του Όνειρο, επικαλείται τις υπηρεσίες ενός πνεύματος για να στείλει τον ήρωά του στη Σελήνη – κύριο προορισμό των λογοτεχνικών διαστημικών ταξιδιών επί μεγάλο χρονικό διάστημα. Θα πρέπει να περιμένουμε μέχρι το 1655 για να δούμε τον Συρανό ντε Μπερζεράκ να χρησιμοποιεί εκτός από φανταστικά και κάποια άλλα, πιο ρεαλιστικά, μέσα. Στο έργο του Τα κράτη και οι αυτοκρατορίες του Ήλιου και της Σελήνης, ο ήρωας θέτει σε λειτουργία ένα σύστημα πυραύλων που κατορθώνουν να τον ξεκολλήσουν από τη βαρυτική έλξη της Γης.

Η περιπέτεια και η εξερεύνηση δεν αποτελούν πάντοτε το κύριο κίνητρο για τους συγγραφείς φανταστικών ταξιδιών. Πολύ συχνά είναι το πρόσχημα για τη διατύπωση κοινωνικής κριτικής ή κάποιας ριζοσπαστικής κοσμοθεωρίας. Στο Μικρομέγας, ο Βολταίρος ιστορεί το ταξίδι στη Γη ενός κατοίκου του Σείριου, που από το γιγάντιο ύψος του των 40 χιλιομέτρων παρακολουθεί με έκπληξη την παράλογη συμπεριφορά των ανθρώπων. Με αυτό το έργο ο Βολταίρος ήθελε, σαφώς, να αντικρούσει τις σχολαστικές θέσεις του αγίου Θωμά του Ακινάτη, που στο έργο του Υπέρτατη θεολογία, επηρεασμένος από τον Αριστοτέλη, τοποθετούσε τον άνθρωπο στο κέντρο του κόσμου. Εμπνευσμένο από τον Βολταίρο είναι πιθανότατα και το έργο του Τζόναθαν Σουίφτ Ταξίδια του Γκιούλιβερ, που ασκεί επίσης σφοδρή κριτική στην κοινωνία της εποχής του.

Οι διαστημικές περιπέτειες δεν είναι η μόνη δυνατότητα για εκείνους που θέλουν να στηλιτεύσουν τα κακώς κείμενα ή να προτείνουν έναν καλύτερο κόσμο. Μέχρι το τέλος του 18ου αιώνα υπάρχουν ακόμη αρκετές μακρινές και ανεξερεύνητες περιοχές της Γης για να φιλοξενήσουν τις πόλεις και τις χώρες της ουτοπικής σκέψης. Πάνω στον δρόμο που άνοιξε ο Πλάτωνας με την Πολιτεία, δεκάδες άλλοι φιλόσοφοι, όπως ο Tomasso Campanella με την Πολιτεία του Ήλιου και ο Thomas More με την Ουτοπία, προβάλλουν τα οράματά τους για μια ιδανική πολιτεία απαλλαγμένη από αδικίες και δυστυχία χάρη στην ορθολογική διακυβέρνηση ή την τεχνολογική πρόοδο.

New Atlantis is an incomplete utopian novel by Sir Francis Bacon, published in 1627. In this work, Bacon portrayed a vision of the future of human discovery and knowledge, expressing his aspirations and ideals for humankind. The novel depicts the creation of a utopian land where “generosity and enlightenment, dignity and splendour, piety and public spirit” are the commonly held qualities of the inhabitants of the mythical Bensalem. The plan and organisation of his ideal college, Salomon’s House (or Solomon’s House), envisioned the modern research university in both applied and pure sciences.

Ο ουτοπιστής που άσκησε τη μεγαλύτερη επίδραση στην εξέλιξη της δυτικής σκέψης είναι αναμφισβήτητα ο Francis Bacon. Στο κορυφαίο έργο του Η νέα Ατλαντίδα, που δημοσιεύθηκε το 1627, φαντάζεται μια κοινωνία προσανατολισμένη στην επιστήμη, στην τεχνολογία και στο εμπόριο και οργανωμένη έτσι ώστε όλα τα μέλη της να ωφελούνται από την πρόοδο. η χώρα της Μπενσαλέμ, την οποία ο ήρωας ανακαλύπτει αφού διαπλεύσει τον Ειρηνικό Ωκεανό, μοιάζει πολύ λιγότερο με την ελισσαβετιανή Αγγλία από ό,τι με τη σύγχρονη Ιαπωνία. Οι πολίτες της έχουν ψυγεία, αεροπλάνα και υποβρύχια, ενώ οι «έμποροι του φωτός», ένα είδος σύγχρονων βιομηχανικών κατασκόπων, ταξιδεύουν σε μακρινές χώρες για να συγκεντρώσουν κάθε δυνατή πληροφορία σε θέματα τεχνολογίας που θα μπορούσε να χρησιμεύσει στη χώρα τους. Εκείνοι που αποφασίζουν και διευθύνουν τις αποστολές είναι οι «ερμηνευτές της φύσης», τεχνοκράτες επιστήμονες και αληθινοί κυβερνήτες του κράτους, υπεύθυνοι για τα προγράμματα έρευνας και ανάπτυξης.

Η ιδέα ότι η επιστήμη μπορεί να αποφέρει τεχνολογικά οφέλη και υλικά αγαθά, με την προϋπόθεση η έρευνα να είναι καλά οργανωμένη και απαλλαγμένη από κάθε θρησκευτική προκατάληψη, φαίνεται σήμερα προφανής, αλλά τον 17ο αιώνα ήταν πράγματι επαναστατική. Το «σπίτι του Σολομώντος», κέντρο κάθε τεχνικοεπιστημονικής δραστηριότητας στη Μπενσαλέμ, είναι, κατά κάποιο τρόπο, ο πρόδρομος των σημερινών επιστημονικών ακαδημιών και των άλλων επιστημονικών ιδρυμάτων. Η τεράστια επίδραση του έργου του Bacon αναγνωρίστηκε από τους Γάλλους διαφωτιστές Ντιντερό και ντ’ Αλαμπέρ στην μνημειώδη τους Εγκυκλοπαίδεια (1751), ενώ ο Άγγλος φιλόσοφος Bertrand Russel υπογράμμισε τη σπουδαιότητα του αφορισμού του «Γνώση ίσον δύναμη».

Η πρόοδος των επιστημών και της τεχνολογίας τον 18ο και τον 19ο αιώνα αλλάζει ριζικά την αντίληψή μας για το Διάστημα και αναγκάζει τους συγγραφείς να προσαρμόσουν τα σχετικά μέσα μεταφοράς στις τεχνολογικές γνώσεις της εποχής. Έτσι, ο Εντγκαρ Άλαν Πόε, το τρομερό παιδί της αμερικάνικης λογοτεχνίας του 19ου αιώνα, χρησιμοποιεί ένα αερόστατο για να μεταφέρει τον Χανς Πφάαλ στη Σελήνη, ενώ ο Ιούλιος Βερν, στο βιβλίο του Από τη Γη στη σελήνη, επινοεί ένα κανόνι μήκους τριακοσίων μέτρων, την Κολομβιάδα, για να εκτοξεύσει ένα επανδρωμένο όχημα σε τροχιά γύρω από τον δορυφόρο μας.

Η άλλη μεγάλη μορφή της επιστημονικής φαντασίας του τέλους του 19ου αιώνα, ο Herbert G. Wells, επιλέγει ένα μέσο πολύ πιο «επιστημονικοφανές» για να στείλει τους Πρώτους ανθρώπους στη Σελήνη. Στη φερώνυμη νουβέλα που δημοσιεύεται το 1901, ο καθηγητής Cavor επινοεί ένα υλικό, τον καβορίτη, που εκμηδενίζει την επίδραση της βαρύτητας. Το υλικό αυτό επιτρέπει στον ίδιο και στον βοηθό του να πραγματοποιήσουν το πρώτο διαστημικό ταξίδι που προβάλλεται στη μεγάλη οθόνη: εμπνευσμένος από το διήγημα του Wells, ο Γάλλος Georges Melies σκηνοθετεί το 1902 την ταινία μικρού μήκους Το ταξίδι στη Σελήνη.

Παρά τις προσπάθειές τους, οι πρόδρομοι της επιστημονικής φαντασίας (Πόε, Βερν, Wells) δεν μπόρεσαν να επινοήσουν οχήματα πολύ πιο ρεαλιστικά από τα οχήματα του Λουκιανού και του Αριόστο. Για να γίνει το όνειρο πραγματικότητα, χρειαζόταν ένας άλλος δρόμος, που θα ανακαλυφθεί από τον Κονσταντίν Τσιολκόφσκι. Αυτός ο Ρώσος δάσκαλος, δουλεύοντας αποτραβηγμένος στο μικρό χωριό του Καλούγκα (κοντά στη Μόσχα) στα τέλη του 19ου αιώνα, αντιλαμβάνεται ότι το μόνο μέσον για να μετακινηθούμε στο κενό Διάστημα είναι ο πύραυλος.

Το 1897 διατυπώνει την περίφημη εξίσωση της πυραυλικής προώθησης και την παρουσιάζει στο έργο του Η εξερεύνηση του κοσμικού διαστήματος με κινητήρες αντίδρασης, που δημοσιεύεται το 1903. Σκέφτεται επίσης να αντικαταστήσει την πυρίτιδα, μοναδικό γνωστό προωθητικό καύσιμο στην εποχή του, με ένα πολύ πιο αποτελεσματικό μίγμα υγρού υδρογόνου και οξυγόνου. Επινοεί επίσης τους πολυώροφους πυραύλους και τις διαστημικές στολές, που θα προστατεύουν τους αστροναύτες από το κενό και το ψύχος του Διαστήματος, και κάνει λόγο για την ανάπτυξη γεωργικών καλλιεργειών σε διαστημικές αποικίες σε τροχιά γύρω από τη Γη, καθώς και για τη χρησιμοποίηση της ηλιακής ενέργειας για τις διαστημικές συγκοινωνίες.

Στο βιβλίο του όνειρα της Γης και του Ουρανού (1895) παρατηρεί ότι ο πλανήτης μας προσλαμβάνει μόνο το ένα δισεκατομμυριοστό της ηλιακής ακτινοβολίας και επισημαίνει ότι το ανθρώπινο είδος θα μπορούσε να εκμεταλλευθεί πολύ καλύτερα την ανεξάντλητη αυτή ενεργειακή πηγή αν κατόρθωνε να εποικήσει ολόκληρο το Ηλιακό σύστημα, αρχίζοντας από τους αστεροειδείς…. Για αυτά τα προμηθεϊκά του οράματα, που ανταποκρίνονται πλήρως στο ιδανικό του «νέου ανθρώπου» της μπολσεβικικής επανάστασης, ο Τσιολκόφσκι εκλέγεται μέλος της Σοβιετικής Ακαδημίας των Επιστημών το 1918 και απολαμβάνει κάθε είδους τιμές και διακρίσεις μέχρι τον θάνατό του το 1935.

Η αναγνώριση της προσφοράς του στην αστροναυτική είναι παγκόσμια και αποδίδεται πολύ εύστοχα από τον Γερμανό ομόλογό του Hermann Oberth στην αλληλογραφία τους: «Εσείς ανάψατε τη φλόγα. Εμείς δεν θα την αφήσουμε να σβήσει. Θα προσπαθήσουμε να πραγματοποιήσουμε το πιο όμορφο όραμα του ανθρώπου».

In this photo, probably taken in 1962, Dr. Von Braun is shown in his office at Marshall Space Flight Center with a display of rocket models. Credit: NASA/Marshall Space Flight Center

Aντί να συμβάλλει στην πραγμάτωση των οραμάτων της ανθρωπότητας, η νέα επιστήμη της αστροναυτικής λίγο έλειψε, σε μια πρώτη φάση, να τα γκρεμίσει για πάντα. Στη μυστική βάση του Peenmüde της βόρειας Γερμανίας ο Wernher von Braun και η ομάδα του αρχίζουν, το 1943, την κατασκευή των περίφημων πυραύλων V2 (V από τη γερμανική λέξη Vergeltungswaffe = όπλο εκδίκησης), προσπαθώντας να αναστρέψουν την πορεία του πολέμου υπέρ της ναζιστικής Γερμανίας. Μερικές εκατοντάδες V2 πέφτουν στην Αγγλία, προκαλώντας 2500 θύματα στον άμαχο πληθυσμό. Είναι όμως πολύ αργά και η τύχη του Τρίτου Ράιχ έχει πια κριθεί. Πολλοί Γερμανοί επιστήμονες και τεχνικοί αιχμαλωτίζονται και υποχρεώνονται να συμμετάσχουν στα αμερικανικά και σοβιετικά διαστημικά προγράμματα. Κύριος στόχος των προγραμμάτων αυτών είναι η κατασκευή διηπειρωτικών βλημάτων, ικανών να εκτοξεύουν πυρηνικά όπλα στο έδαφος του εχθρού. Ευτυχώς , πέρα από τις στρατιωτικές αναμετρήσεις, υπάρχουν μέσα στα πλαίσια του Ψυχρού Πολέμου και ευγενέστεροι ανταγωνισμοί, όπως είναι ο αγώνας δρόμου για την κατάκτηση του διαστήματος.

Η αποθέωση θα έρθει πρώτα για τη Σοβιετική Ένωση: στις 4 Οκτωβρίου 1957, στην εκατοστή επέτειο των γενεθλίων του Τσιολκόφσκι, τίθεται σε τροχιά ο πρώτος τεχνητός δορυφόρος (Σπούτνικ στα ρωσικά) της Γης από την ομάδα του θρυλικού Σεργκέι Κορολιόφ. Είναι το πρώτο βήμα των Σοβιετικών, που σύντομα θα ακολουθηθεί από μια εντυπωσιακή σειρά επιτυχίες, με πιο σημαντική την αποστολή του Γιούρι Γκαγκάριν σε τροχιά γύρω από τη Γη. Στις 12 Απριλίου 1959 ο Γκαγκάριν γίνεται ο πρώτος άνθρωπος που θα ξεφύγει από το λίκνο του είδους του επί 108 λεπτά, όσο χρόνο δηλαδή χρειάζεται το διατημόπλοιό του Βαστόκ για να πραγματοποιήσει μια περιστροφή γύρω από τη Γη σε ύψος εκατό χιλιομέτρων.

Αιφνιδιασμένοι σε μια πρώτη φάση από αυτή την επίδειξη υπεροχής της σοβιετικής τεχνολογίας, οι Αμερικανοί δεν θα αργήσουν να αντιδράσουν. Στη διάρκεια μιας ιστορικής ομιλίας του, το 1961, ο πρόεδρος John F. Kennedy προσδιορίζει τον διαστημικό στόχο της χώρας του: να στείλει πριν από το τέλος της δεκαετίας τον πρώτο άνθρωπο στη Σελήνη. Το πρόγραμμα Απόλλων πραγματοποιείται σε χρόνο ρεκόρ και, στις 21 Ιουλίου 1969, ο Neil Armstrong μπαίνει με τη σειρά του στην ιστορία ως ο άνθρωπος που άφησε τα πρώτα ίχνη σε ένα άλλο ουράνιο σώμα. Το όραμα του Λουκιανού, του Κέπλερ, του Συρανό και πολλών άλλων γίνεται πραγματικότητα. Οι αμερικανοί θα επιστρέψουν έξι φορές ακόμη στη Σελήνη μέχρι το 1972, οπότε τερματίζεται το εξαιρετικά δαπανηρό πρόγραμμα Απόλλων.

Στη συνέχεια θέτουν σε εφαρμογή το πρόγραμμα του διαστημικού λεωφορείου, που πρωτοεμφανίζεται στη δεκαετία του ’80 και γνωρίζει αναμφισβήτητη επιτυχία, στιγματίζεται όμως σοβαρά από την τραγωδία του Τσάλεντζερ το 1986 και του Κολούμπια το 2001.

Από την πλευρά τους, οι Σοβιετικοί προτιμούν την ανάπτυξη των τροχιακών διαστημικών σταθμών Σαλιούτ και Μιρ, με κύριο στόχο τη μελέτη της συμπεριφοράς του ανθρώπινου οργανισμού στη διάρκεια μακροχρόνιας παραμονής του στο Διάστημα.

Παρά τη σημερινή οικονομική κρίση, είναι πιθανόν ότι μέσα στη δεύτερη δεκαετία του 21ου αιώνα ο άνθρωπος θα επιστρέψει στη Σελήνη, για να αρχίσει από εκεί την εκστρατεία του για την κατάκτηση του διαστήματος.(…)

Απόσπασμα από το βιβλίο του Νίκου Πράντζου, «Η περιπέτεια του μέλλοντος, Σενάρια για τις προοπτικές του ανθρώπου στο Σύμπαν», Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, 2005 (η πρώτη έκδοση στα Γαλλικά έγινε το 1998)