Entartete Kunst: Η «Εκφυλισμένη Τέχνη» του 3ου Ράιχ. 1937 Exposition nazie, Art Dégénéré

Το 1937 στο Μόναχο, παρουσιάστηκε μια πολύ διαφορετική έκθεση έργων τέχνης, πολλά από τα διασωθέντα εκθέματα της οποίας θαυμάζουμε ακόμα και σήμερα σε διάφορες συλλογές αφού οι δημιουργοί τους θεωρούνται από τους κορυφαίους εκπροσώπους της μοντέρνας τέχνης. Αυτό που έκανε την έκθεση “Entartete Kunst“, (Εκφυλισμένη Τέχνη), μοναδική στο είδος της, είναι το πρίσμα μέσα από το οποίο παρουσιάστηκαν τόσο οι δημιουργοί όσο και τα έργα τους.

Hitler and Goebbels visit Degenerate Art Show, 1937, Germany

Οι αρχές του 20ου αιώνα χαρακτηρίστηκαν από νέα, ρηξικέλευθα εικαστικά κινήματα που εξερεύνησαν και άλλαξαν για πάντα τις παραστατικές τέχνες, όπως ο κυβισμός, ο ντανταϊσμός, ο σουρεαλισμός, ο συμβολισμός, ο φωβισμός και άλλα. Το ίδιο διάστημα, στην άλλη πλευρά του Ατλαντικού, γεννήθηκε ένα νέο είδος μουσικής, με αφρικανικές επιρροές της μουσικής των πρώην σκλάβων που αργότερα εξελίχθηκε σε blues, swing, jazz.

Visitors to the Degenerate Art Show, 1937, Germany

Τα νέα αυτά ρεύματα βρήκαν γρήγορα θερμούς υποστηρικτές στην Ευρώπη, αλλά συνάντησαν και δυνατές αντιστάσεις αφού από πολλούς θεωρήθηκαν ακατανόητα ελιτίστικα και αμφίβολης ηθικής. Το τέλος του Πρώτου Παγκόσμιου Πόλεμου είχε άλλωστε ήδη σημάνει μεγαλύτερες, πολιτικές αυτή τη φορά, αλλαγές για τη Γερμανική Αυτοκρατορία που το 1919 απέκτησε νέο δημοκρατικό πολίτευμα.

Hitler and Ziegler inspect Willrich's and Hansen's Installation of Degenerate Art Show, 1937, Germany

Στα χρόνια λοιπόν της νέας αυτής Δημοκρατίας της Βαϊμάρης και μέχρι την άνοδο του Εθνικοσοσιαλιστικού Κόμματος, η Γερμανία αν και έβγαινε ηττημένη από έναν καταστροφικό πόλεμο υπήρξε σημαντικό κέντρο της νέας εικαστικής, αρχιτεκτονικής και μουσικής πρωτοπορίας. Υπήρξε η πατρίδα του Εξπρεσιονισμού, του Bauhaus και μουσικών όπως οι Paul Hindemit και Kurt Weill.

Η άνοδος των Εθνικοσοσιαλιστών στην εξουσία το 1933, σήμανε παρόλα αυτά το τέλος αυτής της περιόδου, της ελεύθερης δημιουργικής έκφρασης. Τα εικαστικά πρότυπα που προήγαγε το κόμμα των Nazi ήταν σαφώς πιο συντηρητικά και αφενός εξέφραζαν τις προσωπικές προτιμήσεις του αρχηγού Hitler, ενώ αφετέρου εξυπηρετούσαν μια συγκεκριμένη στρατηγική προπαγάνδας, αντίστοιχη με εκείνη που εφάρμοζε ο Μουσολίνι στην Ιταλία, με διαρκείς αναφορές στα κλασσικά ιδεώδη της Ελληνικής και Ρωμαϊκής αρχαιότητας αλλά και το μεγαλείο και την υπεροχή του Γερμανικού πνεύματος. Απέρριπταν δε κάθε τύπου ατονική μουσική, όπως η jazz και εξιδανίκευαν τα έργα του Ρίχαρντ Βάγκνερ ως γνήσια έκφραση του Γερμανικού πνεύματος και ιδεώδους.

Στην προσπάθεια τους να διατηρήσουν τη φυλετική καθαρότητα, αλλά και να εξαλείψουν τις βλαβερές για το Γερμανικό λαό επιρροές, βρήκαν θεωρητικό υπόβαθρο σε μία παλαιότερη θεωρία που ανέπτυξε στα τέλη του 19ου αιώνα ο κριτικός και συγγραφέας Max Nordau . Ο Nordau, στηριζόμενος στο έργο του εγκληματολόγου Cesare Lombroso  (που προσπάθησε να αποδείξει το 1976 ότι ορισμένοι άνθρωποι είναι γεννημένοι με δολοφονικές προδιαθέσεις, οι οποίες μπορούν να εντοπιστούν μετρώντας σωματικά χαρακτηριστικά που ξέφευγαν του “φυσιολογικού“) ανέπτυξε μια δική του θεωρητική προσέγγιση της μοντέρνας τέχνης.

Δανείστηκε από την βιολογία τον όρο εκφυλισμό (Entartung), που δηλώνει την κατάσταση κατά την οποία ένα είδος χάνει τα ποιοτικά χαρακτηριστικά και αλλάζει προς το χειρότερο. Στο ομώνυμο βιβλίο που εξέδωσε το 1892 παρουσίασε την Μοντέρνα Τέχνη σαν προϊόν ανθρώπων σε τόσο προχωρημένο εκφυλιστικό στάδιο, που αδυνατούν να παράγουν κατανοητά έργα. Σύμφωνα με την θεωρία του Nordau, τα διάφορα κινήματα της μοντέρνας τέχνης ήταν προϊόντα ψυχοπαθολογίας ή εκφυλιστικών παθήσεων του οπτικού νεύρου, σε αντίθεση με διάφορα “λαμπρά” παραδείγματα κλασσικών γερμανικών έργων τέχνης που εξέφραζαν την παραδοσιακή γερμανική κουλτούρα.

 

The Nazis not only burned books, they also banned numerous German artists from hanging their works. In a very showy fashion, the Nazis banned the "degenerate" art of some 93 artists (including such recognized greats as Marc Chagall, Max Ernst, Wassily Kandinsky, Paul Klee, and Piet Mondrian.) If you've heard anything about Nazi kultur, you may have wanted to see just what kind of "degenerate" art the Nazi regime expelled and what kind of "heroic" art they promoted. Here are some 250 examples of both. This is not meant to glorify Nazi art, nor to denigrate it. It is simply a collection for the curious. For music we have "Hojotoho! Hojotoho!" from Die Walküre, an opera by one of Hitler's favorite composers, Richard Wagner. Then comes the German national anthem, "Das Deutschlandlied" (The Song of Germany), by Joseph Haydn.

Αν και οι Cesare Lombroso   και Max Nordau  ήταν επιφανείς Εβραίοι, οι θεωρίες τους γύρω από τον πολιτισμικό εκφυλισμό και την απαίτηση της φυλετικής καθαρότητας χρησιμοποιήθηκαν, υιοθετήθηκαν και εμπλουτίστηκαν από τους Nazi στα πλαίσια της αντισημιτικής και ρατσιστικής τους προπαγάνδας.

Hitler and Ziegler jurying Great German Art Exhibition, 1937, Germany

Κάτω από αυτό το πνεύμα, το 1937 ταυτόχρονα και στον αντίποδα της Μεγάλης Γερμανικής Έκθεσης Τέχνης (“Große Deutsche Kunstausstellung”) που εγκαινιάστηκε από τον ίδιο τον Hitler και παρουσίαζε τα “υγιή” έργα εγκεκριμένων από τo Reich καλλιτεχνών στο νέο Mέγαρο Γερμανικών Tεχνών, διοργανώθηκε η έκθεση της “Εκφυλισμένης Τέχνης” (“Entartete Kunst”).

Εμπνευστές της ήταν οι Adolf Ziegler  και Goebbels  που γνώριζαν την απέχθεια του Hitler  για τη μοντέρνα τέχνη. Μια πενταμελής ομάδα υπό τον Ziegler, επισκέφτηκε τα μουσεία διαφόρων πόλεων και κατάσχεσε σε λίγες εβδομάδες 5.238 έργα που κρίθηκαν εκφυλιστικά, και επέδειχναν σημάδια παρακμής, αδυναμίας χαρακτήρα, ψυχασθένειας και έλλειψης φυλετικής καθαρότητας. Στο στόχαστρο των “κριτών” ήταν καλλιτέχνες που είχαν συμμετάσχει ή αναφερθεί σε πρωτοποριακές εικαστικές εκδηλώσεις και εκδόσεις, ενώ η λίστα των κατασχεθέντων εμπλουτιζόταν τακτικά φτάνοντας στο τέλος τα 16.558 έργα.

Ο Γκαίμπελς επισκέπτεται την Έκθεση Εκφυλισμένης Τέχνης

Ο χώρος που φιλοξένησε την έκθεση στο Ινστιτούτο Αρχαιολογίας επελέγη ειδικά για την στενότητα των αιθουσών και των κακό φωτισμό τους, αφού σκοπός της ήταν να χειραγωγηθεί η αντίληψη των μαζών και να τονιστεί η διεφθαρμένη, απεχθής φύση των έργων και των δημιουργών τους.

 

Ο μοντερνισμός και οι εικαστικοί πειραματισμοί των σύγχρονων ζωγράφων, με τις σαφείς επιρροές τους από την αφαιρετική αφρικανική λαϊκή τέχνη και την αμερικανική μουσική τζαζ των μαύρων, δεν μπορούσαν παρά να θορυβήσουν τους ναζί. 

Wassily Kandinsky, Composition II, 1928

Η αντίθεση του μοντερνισμού με το εικαστικό ιδεώδες των ναζί δεν θα μπορούσε να είναι εντονότερη. Από τη μια, η περιγραφική απεικόνιση μιας εξιδανικευμένης -άρα ανύπαρκτης- γερμανικής υπαίθρου και, από την άλλη, η παρουσίαση της αδυσώπητης πραγματικότητας και της αφόρητης αδικίας των ετών της Βαϊμάρης μέσα από την αφαίρεση και τις νέες τολμηρές συνθέσεις.

Ernst Ludwig Kirchner, Malade dans la nuit, 1920

Η έκθεση περιλάμβανε 650 αρπαχθέντα έργα που παρουσιάστηκαν πρόχειρα, συνοδευόμενα από περιπαικτικό ειρωνικό και ρατσιστικό graffiti στους τοίχους. Ανάμεσα στους 112 συνολικά δημιουργούς τους συναντάμε τα ονόματα των Marc Chagall, Georg Grosz, Wassily Kandinsky, Ernst Ludwig Kirchner, Paul Klee,  Georg Kolbe,  Wilhelm Lehmbruck, Franz Marc, Emil Nolde.

Ernst Ludwig Kirchner, Autoportrait en soldat, soldat et putain, 1915

Αν και κατασχέθηκαν και έργα ξένων καλλιτεχνών (όπως των Pablo Picasso, Piet Mondrian, Miro και άλλων) λίγα από αυτά εκτέθηκαν, αφού μεγαλύτερη βαρύτητα δινόταν στα διεφθαρμένα έργα Γερμανών καλλιτεχνών.

Otto Dix, Portrait du joailler Karl Krall, 1923

Ακόμη πιο προσβλητικά στην εθνικιστική και αλυτρωτική ρητορική των ναζί είναι τα έργα των Γερμανών αντιπολεμικών ζωγράφων του Μεσοπολέμου, όπως των Ότο Ντιξ και Μπέκμαν. Οι ζωγράφοι αυτοί συνδυάζουν το αντιπολεμικό με το ταξικό μήνυμα, παρουσιάζοντας τη φρίκη των χαρακωμάτων του Πρώτου Πολέμου, παράλληλα με τη χλιδή της αστικής τάξης, που πλουτίζει παρά τους επαχθείς όρους της γερμανικής συνθηκολόγησης.

Max Beckmann, Le Christ et la femme adultère, 1917

Η παρουσίαση ομαδοποιούσε στην πρώτη αίθουσα έργα βλάσφημα προς την θρησκεία, στην επόμενη έργα Εβραίων καλλιτεχνών, στην τρίτη έργα προσβλητικά προς την Γερμανίδα γυναίκα, τους αγρότες και τους στρατιώτες της χώρας και ακολουθούσαν έργα ποικίλης θεματολογίας.

Marc Chagall, Rabbin, 1912

Εκτός από τα περιπαικτικά σχόλια/τίτλους στους τοίχους, τα έργα τέχνης συνόδευαν κείμενα από εξέχοντα μέλη του κόμματος που υποτίθεται πως ανασκεύαζαν τα επιχειρήματα των manifesti των διάφορων κινημάτων, υπογράμμιζαν το υπέρογκο κόστος του έργου (ειδικά αν εκείνο είχε αποκτηθεί στις πληθωριστικές εποχές των αρχών της δεκαετίας του ’20) και γενικά οτιδήποτε προήγαγε την θεωρία πως ο Μοντερνισμός είναι μια συνωμοσία των Εβραίων-μπολσεβίκων που επιβουλεύονται την Γερμανική αγνότητα, παρόλο που μόλις 6 από του 112 δημιουργούς ήταν πραγματικά Εβραίοι.

Karl Hofer, Deux amis, 1926 

Παρόλα αυτά η επιτυχία της έκθεσης ήταν τεράστια: σε τέσσερις μήνες είχε πάνω από δύο εκατομμύρια επισκέπτες -σχεδόν τρεις φορές το κοινό της Μεγάλης Γερμανικής Έκθεσης Τέχνης- και επαναλήφθηκε στο Βερολίνο, την Λειψία, το Ντίσελντορφ, τη Βιέννη και άλλες μεγάλες πόλεις.

Lovis Corinth, Ecce Homo, 1925

Οι καλλιτέχνες το έργο των οποίων χαρακτηρίστηκε εκφυλιστικό και διεφθαρμένο, έχασαν κάθε δημόσια θέση και δυνατότητα να καταλάβουν άλλη, ενώ ήταν υποχρεωμένοι να δέχονται αιφνιδιαστικούς έλεγχους ώστε να διαπιστωθεί ότι δεν παραβιάζουν την απαγόρευση που τους επιβλήθηκε, δημιουργώντας μη αποδεκτά έργα.

Paul Klee, ( Vers où) jardin d'enfants, 1925

Πολλοί από τους εκφραστές της Γερμανικής πρωτοπορίας όπως ο Max Beckmann, ο Max Ernst,  ο Paul Klee  και άλλοι αυτοεξορίστηκαν, ενώ ο Kirchner αυτοκτόνησε. 

Emil Nolde, Nus et eunuques Le gardien du Harem, 1912

Άλλοι, όπως ο Otto Dix, αποσύρθηκαν και υιοθέτησαν ένα πιο συντηρητικό και αποδεκτό στυλ για να μην προκαλέσουν, στον Emil Nolde  και τον Edgar Ende  απαγορεύτηκε να αγοράζουν υλικά ζωγραφικής (αν και ο Nolde συνέχισε να ζωγραφίζει με νερομπογιές) και όσοι ήταν Εβραϊκής καταγωγής, και δεν κατάφεραν να διαφύγουν, στάλθηκαν σε στρατόπεδα.

Emil Nolde, La vie du Christ, en crucifixion, 1911 – 1912

Πολλά από τα έργα που κατασχέθηκαν κατέληξαν σε δημοπρασίες στην Γαλλία (που αν και βρισκόταν Γερμανική κατοχή, δεν ίσχυε ο περιορισμός στις Τέχνες) και την Ελβετία από όπου έφτασαν σε ιδιωτικές συλλογές και μουσεία. Αρκετά από αυτά τα κράτησαν οι ίδιοι οι Γερμανοί αξιωματούχοι για τις δικές του συλλογές. Τον Μάρτιο του 1939 η πυροσβεστική υπηρεσία του Βερολίνου έκαψε περίπου 4.000 με 5.000 έργα μικρής αξίας, ενώ το  1942 πάνω από 500 έργα καλλιτεχνών όπως των Picasso, Dalí, Ernst, Klee, Léger και Miró,  κάηκαν στους κήπους της Galerie nationale du Jeu de Paume στο Παρίσι.

Karl Schmidt-Rottluf, Pharisiens, 1912

Μετά το τέλος του πολέμου, αρκετά μεταφέρθηκαν στην Σοβιετική Ένωση και εκτίθενται στο  Hermitage  στην Αγία Πετρούπολη.

Marg Moll, Tanzerin

Το 2010, σε εργασίες επέκταση του μετρό του Βερολίνου από την Alexanderplatz  προς την πύλη του Βραδενβούργου μέσω του Ιστορικού κέντρου, βρέθηκαν στο υπόγειο μιας κατοικίας γλυπτά που είχαν κατασχεθεί και παρουσιαστεί στην έκθεση. Ανάμεσα τους βρισκόταν και ένα κυβιστικό γλυπτό χορεύτριας, της Marg Moll, που τώρα εκτίθενται στο Neues Museum.