Tα παιδιά της οδού Πανισπέρνα. Via Panisperna boys

Tα παιδιά της Πανισπέρνα στο προαύλιο του Ινστιτούτου Φυσικής στη Ρώμη το 1934. Aπό αριστερά προς τα δεξιά: D’Agostino, Emilio Segrè, Edoardo Amaldi, Franco Rasetti και Enrico Fermi. Enrico Fermi and the Via Panisperna boys in the courtyard of Rome University's Physics Institute in Via Panisperna, about 1934. From Left to right: Oscar D'Agostino, Emilio Segrè, Edoardo Amaldi, Franco Rasetti and Enrico Fermi.

Το περασμένο Σαββατοκύριακο η ΕΡΤ (δεν την είχαν κλείσει ακόμα – δημιουργώντας μέσα σε μια νύχτα 2900 ανέργους …) πρόβαλλε ένα ντοκιμαντέρ σχετικά με τον μεγάλο πυρηνικό φυσικό Enrico Fermi. Στο ντοκιμαντέρ γινόταν αναφορά και στα «παιδιά της οδού Πανισπέρνα», μια ομάδα νεαρών φυσικών που καθοδηγούσε ο Fermi, στο Ινστιτούτο Φυσικής του Πανεπιστημίου της Ρώμης.

Επρόκειτο για τους Edoardo Amaldi, Oscar D’Agostino, Ettore Majorana, Bruno Pontecorvo, Franco Rasetti και Emilio Segrè – όλοι τους φυσικοί εκτός από τον D’Agostino που ήταν χημικός. Ήταν αυτοί που πρώτοι έκαναν την ανακάλυψη των βραδέων νετρονίων, που αργότερα έκαναν δυνατή την κατασκευή του πυρηνικού αντιδραστήρα και στη συνέχεια της ατομικής βόμβας.

Η ομάδα της Πανισπέρνα ήταν από κάθε άποψη ένας πραγματικός επιστημονικός οίκος ανοχής. Οι φάρσες τα στοιχήματα, οι μαθηματικοί αγώνες και άλλα παρόμοια ήταν στην ημερήσια διάταξη. Εντελώς άλλα πράγματα περιμένει κανείς από επιστήμονες στο χώρο της εργασίας τους, – εκτός αν είναι ο ίδιος επιστήμονας. Έτσι όμως ασκείται η πραγματική επιστήμη: σε ένα περιβάλλον όχι διαφορετικό από εκείνο του «Σίγουρα θα αστειεύεστε, κύριε Feynman».

Μια από τις φάρσες που συνήθιζαν να κάνουν τα παιδιά ήταν να παίρνουν τα κλειδιά του αυτοκινήτου του Fermi, να το παρκάρουν αλλού, και ύστερα να ξαναβάζουν τα κλειδιά στη θέση τους προτού γίνει αντιληπτή η απουσία τους.

«Ξέχασες που πάρκαρες το αυτοκίνητό σου, Ενρίκο; όλα αυτά τα μαθηματικά, τελικά, θα τη διαλύσουν τη μνήμη σου!».

Enrico Fermi, Professor of Theoretical Physics.

Ο μεγάλος Fermi σιωπούσε απορημένος.

Ύστερα, ξαφνικά:

«Θέλω να βάλεις το αυτοκίνητό μου πίσω, εκεί που ήταν. Τώρα!»

Και θα ξεσπούσαν σε γέλια – ένα χιλιοστό του δευτερολέπτου, του την είχαν φέρει.

Τέτοια πράγματα συνέβαιναν όλη την ώρα…

Η ιστορία που ακολουθεί δεν είναι αληθινή, αλλά συμφωνεί απόλυτα με το πνεύμα της οδού Πανισπέρνα. Πρόκειται για μια σκηνή από την ταινία του Gianni Amelio “I ragazzi di via Panisperna ”. 

«… σε μια αίθουσα ενός ραδιοφωνικού σταθμού, πρόκειται να ξεκινήσει μια σημαντική τελετή. Η ορχήστρα παίζει, τα μικρόφωνα συλλέγουν τις αρμονίες της, επίσημα ντυμένοι κύριοι στέκονται μπροστά από ένα τραπέζι στη σκηνή. Και υπάρχει και ένα αναλόγιο που λες και εκλιπαρεί κάποιον να ανεβεί πάνω του και να εκφωνήσει, επιτέλους, τον λόγο του.

Η ορχήστρα συνεχίζει την παράστασή της, ενώ τον λόγο παίρνει μια όμορφη κυρία:

“Ιταλοί φίλοι μου …”

Ένας εξίσου επίσημα ντυμένος κύριος μπαίνει στο δωμάτιο ακτινοβολώντας αξιοπρέπεια, ανδρεία, ικανότητα. Η όμορφη γυναίκα ενισχύει αυτή την εντύπωση:

“… με την τολμηρότητα του Χριστόφορου Κολόμβου, τη μεγαλοφυία του Βόλτα, τη ρώμη του Καίσαρα…”

Δεν μιλάμε για άλλον παρά για τον Καβαλιέρε, το Εντιμότατο, τον Ανδρείο Γουλιέλμο Μαρκόνι, τον Ιταλό σουπερστάρ εφευρέτη, ο οποίος δεν έρχεται καν πίσω από τον Χριστόφορο Κολόμβο – αν και κατά το ήμισυ Ιρλανδός, από την οικογένεια του Τζέιμσον που παράγει ουίσκι, είναι περισσότερο Ιταλός καθότι φανατικός φασίστας, προσωπικός φίλος του Μουσολίνι, και σύμφωνα με κάποιες φήμες, εργαζόμενος σε μια θανατηφόρα ακτίνα ικανή να απανθρακώσει στη στιγμή ορδές ανεπιθύμητων νέγρων στην Αβυσηνία, προκειμένου να οδηγήσει και πάλι την Ιταλία στην Αυτοκρατορική Δόξα.

Σήμερα όμως, γιορτάζουμε απλώς μια επέτειο. Υμνούμε τα χρόνια που πέρασαν από τότε που το καλώδιο έχει γίνει πλέον ένα περιττό εξάρτημα στη μάχη μας να ακουστούμε σε ολόκληρο το Σύμπαν. και ο Μαρκόνι, ως εφευρέτης, πρόκειται να δοξαστεί.

Ξαφνικά ακούγεται ένας τρομακτικός θόρυβος ανάδρασης και παρεμβολής. Οι μηχανικοί του ραδιοφωνικού σταθμού κάθιδροι προσπαθούν να καταλάβουν τι συμβαίνει. Ένας ραδιοηλεκτρολόγος – γνωρίζοντας πως πιθανότατα θα στοχευθεί ως αποδιοπομπαίος τράγος – έχει ήδη βρει την απάντηση.

“Εκπέμπεται ένα πολύ ισχυρό σήμα. Από την οδό Πανισπέρνα.”

Στο εργαστήριό τους, οι σπασίκλες (τα παιδιά της Πανισπέρνα), δίνουν στο σήμα τους πλήρη ισχύ. Ψηλά στον ουρανό, το μπαλόνι τους, που υψώνει την κεραία, τραντάζεται από τις δονήσεις του αέρα.

Η κακοφωνία στο ραδιόφωνο τελικά υποχωρεί, καθώς οι σπασίκλες αντικαθιστούν την προηγούμενη μετάδοση με μια πανομοιότυπή της. Η ορχήστρα έχει αντικατασταθεί με ένα γραμμόφωνο. Και έχουν και τη δική τους όμορφη νεαρή γυναίκα, η οποία μιμείται:

“Ιταλοί φίλοι μου…”

Η μουσική, όμως, αλλάζει σιγά – σιγά και τη θέση της παίρνει ένα πένθιμο εμβατήριο. Στον ραδιοφωνικό σταθμό, η ανησυχία κορυφώνεται, καθώς, από την ίδια την συχνότητα, ακούγεται αδύναμα μια μετάδοση που δεν είναι η δική τους.

“Έχουμε άσχημα νέα για σας”.

Το πένθιμο εμβατήριο δυναμώνει και γίνεται πιο δραματικό.

“Ο Γουλιέλμο Μαρκόνι είναι νεκρός!”

Ο Καβαλιέρε μένει άναυδος.

“Μαζί του, πεθαίνει η ιταλική φυσική”.

Στο δωμάτιό του ο Έτορε (Ettore Majorana) γελάει. Το ίδιο κάνουν και όλοι στο εργαστήριο.

Αργότερα, οι σπασίκλες εφορμούν στο δωμάιο του Έτορε.

“Έτορε, Έτορε! Η αστυνομία ανακρίνει τη μητέρα σου!”

Πιάνει έναν από αυτούς από τον λαιμό:

“Γιατί τους το είπατε;”

“Δεν τους το είπαμε. Άσε με να ανασάνω, Έτορε!”

Χαλαρώνει σιγά σιγά την πίεση στον λαιμό του σπασίκλα.

“Είπαν ότι μόνο εσύ θα μπορούσες να παρεμβληθείς στη μετάδοση”

Ο Έτορε βάζει το κεφάλι του ανάμεσα στα χέρια του.

“Ω, Θεέ μου. Πως θα αντικρίσω τη μάνα μου τώρα;”

Ακούει χαχανίσματα – οι σπασίκλες έχουν ήδη εξαφανιστεί. Τους κυνηγά. Τρέχουν και κακαρίζουν, φωνάζοντας:

“Mόνο ο Ettore Majorana θα μπορούσε να έχει σκοτώσει τον Καβαλιέρε Γουλιέλμο Μαρκόνι!

“Μαζί του πεθαίνει η ιταλική φυσική” ….»

Όπως αναφέρθηκε και προηγουμένως η παραπάνω ιστορία περιγράφει μια σκηνή από την ταινία του Gianni Amelio “I ragazzi di via Panisperna”

Απόσπασμα αυτής της σκηνής βλέπουμε στο βίντεο που ακολουθεί:

Προς το τέλος της δεκαετίας του 1930, λόγω του γενικού κλίματος στην Ευρώπη, και κυρίως στην Ιταλία, η ομάδα της οδού Πανισπέρνα διαλύθηκε και τα περισσότερα από τα μέλη της μετανάστευσαν.

Ο Fermi αναγκάστηκε κι αυτός να μεταναστεύσει εξαιτίας των ρατσιστικών νόμων του Μουσολίνι – η σύζυγός του ήταν Εβραία.

Το 1938, εγκατέλειψε την φασιστική Ιταλία με την οικογένειά του, και αφού παρέλαβε το βραβείο Νόμπελ στις 6 Δεκεμβρίου του 1938 (για την ανακάλυψη νέων ραδιενεργών στοιχείων που παράγονται με βομβαρδισμό νετρονίων και των σχετικών πυρηνικών αντιδράσεων), κατέληξε στις ΗΠΑ.

Πηγές: Joao Magueijo, «Ο άνθρωπος νετρίνο », εκδόσεις Τραυλός, 2009.