Οι βαλκανικές διαστάσεις της απαρχής του Α΄ παγκοσμίου πολέμου. The Sleepwalkers: How Europe Went to War in 1914 by Christopher Clark

Η δολοφονία στο Σαράγεβο του αρχιδούκα Φραγκίσκου Φερδινάνδου, διάδοχου του αυστρο-ουγγρικού θρόνου, έγινε ο καταλύτης για τα λουτρά αίματος του Α΄παγκοσμίου πολέμου. The assassination of Archduke Franz Ferdinand, heir to the Austro-Hungarian throne. Illustration from La Domenica Del Corriere, July 5, 1914; photograph from Dea/A. Dagli Orti - De Agostini via Getty Images

Ειρήνη βασίλευε στη Γηραιά Ήπειρο το πρωί της Κυριακής 28 Ιουνίου 1914, όταν ο αρχιδούκας Φραγκίσκος Φερδινάνδος των Αψβούργων και η σύζυγός του, κόμισσα Σοφία φον Τσότεκ, έφτασαν στο σιδηροδρομικό σταθμό του Σαράγεβο. Τριάντα επτά ημέρες αργότερα, ολόκληρη η Ευρώπη είχε εμπλακεί σε πόλεμο.

 Franz Ferdinand, circa 1900. Hulton Archive/Getty Images

Στην πολυπλοκότητα και την ταχύτητα της κλιμάκωσής της, η «κρίση του Ιουλίου» του 1914 δεν έχει προηγούμενο στην παγκόσμια ιστορία. 

EUROPE'S 'BEST HOPE': Franz Ferdinand and his wife Sophie in 1914, an hour before they were shot dead.

Το πρωί της 28ης Ιουνίου, ο διάδοχος του θρόνου της Αυστρο-Ουγγαρίας και η σύζυγός του δολοφονήθηκαν στο Σαράγεβο από σερβοβόσνιους φοιτητές, που ενεργούσαν για λογαριασμό ενός μυστηριώδους υπερεθνικιστικού δικτύου με έδρα στο Βελιγράδι.

Send in the cavalry: the French head to the front (Mary Evans Picture Library).

Η κυβέρνηση της Αυστρίας στη Βιέννη απέστειλε τελεσίγραφο στη γειτονική Σερβία, καθιστώντας την υπεύθυνη για τη δολοφονία. Στις 5 Ιουλίου, το Βερολίνο υποσχέθηκε να στηρίξει την Αυστρία. Με την ενθάρρυνση του Παρισιού, η Ρωσία επέλεξε να υπερασπιστεί τους σέρβους, που ήταν υπό την επιρροή της, κινούμενη εναντίον της Αυστρίας και της Γερμανίας. Μένοντας ανικανοποίητη από τη σερβική απάντηση στο τελεσίγραφό της, η Αυστρία κήρυξε τον πόλεμο στη Σερβία. Η Ρωσία κήρυξε τον πόλεμο στην Αυστρία και τη Γερμανία. Η Γερμανία, με τη σειρά της, στράφηκε εναντίον της Γαλλίας και της Ρωσίας. Η Γαλλία απέστειλε έκκληση βοήθειας στο Λονδίνο. Στις 4 Αυγούστου 1914, ως συνέχεια της παραβίασης της ουδετερότητας του Βελγίου από τους γερμανούς, η Βρετανία ενεπλάκη στον πόλεμο.

In this 1914 poster originally produced in Britain, Britain is shown as a bulldog, France as a poodle, Germany as a dachshund, Austria-Hungary as a mongrel, Serbia by a wasp, and Russia as a steamroller (perhaps the artist was unacquainted with the Russian Wolfhound).

Ποτέ δεν ήταν εύκολο να εξηγηθεί τι προκάλεσε αυτόν τον πόλεμο. Η συζήτηση για τις απαρχές του είναι παλιά, για την ακρίβεια είναι παλαιότερη και από αυτόν τον ίδιο τον πόλεμο. Προτού καν πέσουν οι πρώτοι πυροβολισμοί, οι πολιτικοί της Ευρώπης κατασκεύασαν αφηγήσεις παρουσιάζοντας τους εαυτούς τους ως αθώους και τους αντιπάλους τους ως θηρευτές και υπονομευτές της ειρήνης. Έκτοτε, το θέμα της έναρξης του πολέμου έχει δημιουργήσει μια τεράστια ιστορική λογοτεχνία υψηλής ποιότητας και μεγάλης ηθικής έντασης.

German Troops Departing Berlin, August 1914.

Σε έρευνά του το 1991, ο αμερικανός ιστορικός John W. Langdon, καταμέτρησε 25.000 σχετικά βιβλία και άρθρα, μόνο στην αγγλική γλώσσα. Ορισμένες μελέτες επικεντρώθηκαν στην υπαιτιότητα του ενός «κακού» κράτους (η Γερμανία υπήρξε ο πιο δημοφιλής υπαίτιος), αλλά καμία από τις μεγάλες δυνάμεις δεν μπόρεσε να ξεφύγει την κατηγορία, ότι έφερε την κύρια ευθύνη για τα γεγονότα. Άλλες αναφορές μοίρασαν την ευθύνη ανάμεσα σε διάφορους, ενώ κάποιες άλλες αναζήτησαν σφάλματα στο «σύστημα».

Η Ευρώπη  το 1914. Europe in 1914.

Το γεγονός, ότι η συζήτηση για την απαρχή του πολέμου συνεχίζεται με ένταση έως και σήμερα, οφείλεται σε τρεις λόγους. Ο πόλεμος αυτός απελευθέρωσε τους δαίμονες της πολιτικής αταξίας, τού εξτρεμισμού και της αγριότητας, που παραμόρφωσαν τον εικοστό αιώνα. Κατέστρεψε τέσσερις πολυεθνικές αυτοκρατορίες (τη ρωσική, τη γερμανική, την αυστρο-ουγγρική και την οθωμανική) με συνέπειες, που εξακολουθούν να είναι αισθητές ακόμα και σήμερα. Στη διάρκειά του έχασαν τη ζωή τους τουλάχιστον δέκα εκατομμύρια νέοι άνδρες και τραυματίστηκαν τουλάχιστον άλλα είκοσι εκατομμύρια. Αποδιοργάνωσε το διεθνές σύστημα με καταστροφικούς τρόπους.

Η Ευρώπη το 1922. Europe in 1922.

Χωρίς τη σύγκρουση αυτή είναι δύσκολο να φανταστεί κανείς την οκτωβριανή επανάσταση του 1917 και την επακόλουθη άνοδο του σταλινισμού, την άνοδο του ιταλικού φασισμού, την κατάληψη της εξουσίας από τους Ναζί. Η νίκη των δυτικών δυνάμεων της Αντάντ οδήγησε τη Μέση Ανατολή στη φάση της ύστατης επέκτασης του αγγλο-γαλλικού ιμπεριαλισμού, τις ολέθριες συνέπειες της οποίας βιώνουμε ακόμα σήμερα. 

Péronne in northern France, during the Battle of the Somme, 1916.

Προώθησε την παγκόσμια οικονομική ηγεμονία των ΗΠΑ, πολύ πριν η Ουάσινγκτον να είναι σε θέση να χειριστεί την κατάσταση αυτή. Βάθυνε την ένταση μεταξύ Κίνας και Ιαπωνίας. Ο πόλεμος ήταν αυτό ακριβώς, που δήλωσε ο ιστορικός Ftitz Stern: «H πρώτη συμφορά στον εικοστό αιώνα, η συμφορά, από την οποία ξεπήδησαν όλες οι άλλες». Μόλις και μετά βίας μπορεί να φανταστεί κανείς κάποια χειρότερη συνθήκη για την αρχή της σύγχρονης εποχής, της οποίας είμαστε κληρονόμοι.

Germany, France, Russia, Austria-Hungary, and Britain attempting to keep the lid on the simmering cauldron of imperialist and nationalist tensions in the Balkans to prevent a general European war. They were successful in 1912 and 1913 but did not succeed in in 1914.

Ένας δεύτερος λόγος είναι ο εξαιρετικά πολύπλοκος χαρακτήρας της κρίσης, που προκάλεσε τον πόλεμο στην Ευρώπη το 1914. Για να καταλάβουμε πώς προέκυψε ο Α΄ Παγκόσμιος Πόλεμος πρέπει να κατανοήσουμε τις πολύπλευρες αλληλεπιδράσεις μεταξύ πέντε αυτόνομων και ισάξιων παικτών -της Γερμανίας, της Αυστρο-Ουγγαρίας, της Γαλλίας, της Ρωσίας και της Βρετανίας- έξι εάν προσθέσουμε και την Ιταλία, συν διάφορων άλλων αυτόνομων κυρίαρχων δυνάμεων στρατηγικής σημασίας, όπως η οθωμανική αυτοκρατορία και τα κράτη της βαλκανικής χερσονήσου, μιας περιοχής, που βίωνε μεγάλη ένταση και αστάθεια στην πολιτική της ζωή πριν το ξέσπασμα του πολέμου. 

Φωτογραφία στο ελληνικό Γενικό Στρατηγείο στο Χατζή-Μπεηλίκ, προ της Συνδιάσκεψης του Βουκουρεστίου, 1913. Από αριστερά: αρχηγός επιτελείου, Βίκτωρ Δούσμανης, Βασιλεύς Κωνσταντίνος, πρωθυπουργός Ελευθέριος Βενιζέλος. Ο Ιωάννης Μεταξάς φαίνεται δεύτερος από δεξιά.

Και σαν να μην έφτανε αυτό, οι φορείς της εκτελεστικής εξουσίας σε κάθε κράτος κάθε άλλο παρά ενωμένοι ήταν μεταξύ τους. Υπήρχε αβεβαιότητα (όπως υπάρχει έκτοτε και μεταξύ των ιστορικών) ποιος είχε την εξουσία να χαράξει πολιτική σε κάθε κυβέρνηση. Το χάος, που προκάλεσαν οι αντικρουόμενες φωνές, είναι σημαντικό για να κατανοήσουμε τις αναταραχές, που προκαλούνταν κατά περιόδους στο ευρωπαϊκό σύστημα τα τελευταία χρόνια πριν τον πόλεμο. Αυτή η περιπλοκότητα της δομής εξηγεί γιατί εξακολουθούμε να διαφωνούμε σχετικά με τα αίτια του πολέμου: τα πράγματα ήταν ανέκαθεν εξαιρετικά πολύπλοκα, ώστε να τρέφουν ακόμη τη συζήτηση.

Lithograph inspired by this photograph. It shows the Greek General Headquarters at the end of the Second Balkan War in the village of Hadji-Beylik, conferring on Greece's demands prior to the Treaty of Bucharest. From left to right are depicted: Chief of Staff Major General Viktor Dousmanis, King Constantine I of Greece, Prime Minister Eleftherios Venizelos, Lt. Colonel (Engineers) Ioannis Metaxas, Major General Xenofon Stratigos, Captain (Cavalry) St. Staikos, Major (Engineers) Konstantinos Pallis, Major (Infantry) G. Tseroulis. ca. 1913.

Τέλος, αν και η συζήτηση είναι παλιά τα θέματα, που εγείρει, είναι ακόμα επίκαιρα. Κάποιος θα μπορούσε μάλιστα να πει, ότι η πολιτική κρίση του Ιουλίου του 1914 είναι λιγότερο μακρινή από εμάς -λιγότερο δυσανάγνωστη- τώρα από ό,τι ήταν τριάντα ή και σαράντα χρόνια πριν.

Αφίσα της εποχής, σχετική με την εδαφική επέκταση της Ελλάδας. Poster celebrating the "New Greece" after the Balkan Wars. Credit: Macedonian Heritage, an online review of the affairs, history and culture of Macedonia.

Όταν για πρώτη φορά ήρθα αντιμέτωπος με το θέμα αυτό ως μαθητής στο Σύδνεϋ της Αυστραλίας, η περίοδος του 1914 καλυπτόταν από ένα πέπλο γοητείας στη λαϊκή συνείδηση. Ήταν εύκολο να φανταστεί κανείς την καταστροφή του «τελευταίου καλοκαιριού» της Ευρώπης ως θεατρικό δράμα της εποχής του Εδουάρδου.

The apple of discord: King George I of Greece and Tsar Ferdinand of Bulgaria at Thessaloniki, December 1912. Despite their alliance, Greco-Bulgarian antagonism over the city and Macedonia in general did not abate.

Τα στείρα τελετουργικά και οι φανταχτερές ενδυμασίες, ο «καλλωπισμός» ενός κόσμου, που ήταν ακόμα, σε μεγάλο βαθμό, οργανωμένος γύρω από την κληρονομική μοναρχία αποστασιοποιούσαν τα γεγονότα από την άμεση ανάκληση τους στη μνήμη. Οι πρωταγωνιστές της εποχής εκείνης  έμοιαζαν να είναι άνθρωποι από κάποιον άλλο, εξαφανισμένο κόσμο. Ενδόμυχα υπέθετε κανείς, ότι εάν τα καπέλα τους είχαν πάνω τους φανταχτερά πράσινα φτερά στρουθοκαμήλου τότε, πιθανότατα, τα ίδια είχαν, επίσης, οι σκέψεις και τα όνειρά τους.

June 28, 1914: Serbian nationalist Gavrilo Princip is captured in Sarajevo after assassinating Archduke Franz Ferdinand of Austria, along with his wife, Sophie. Wikimedia Commons.

Εντούτοις, αυτό, που πρέπει να τραβήξει την προσοχή τού σύγχρονου αναγνώστη, ο οποίος παρακολουθεί την πορεία της κρίσης, που ξέσπασε το καλοκαίρι του 1914, είναι το πόσο αμείλικτα σύγχρονη φαντάζει. Όλα ξεκίνησαν με μία αυτοκινητοπομπή και μία ομάδα αυτοκτονίας -οι νεαροί, που συγκεντρώθηκαν στο Σαράγεβο με βόμβες στις 28 Ιουνίου του 1914 είχαν λάβει διαταγή να αυτοκτονήσουν αμέσως μετά την ολοκλήρωση της αποστολής τους και για το σκοπό αυτό είχαν προμηθευτεί με φιαλίδια κυανιούχου καλίου.

Crowds on the streets in the aftermath of the Anti-Serb riots in Sarajevo, 29 June 1914.

Πίσω από τις αισχρότητες στο Σαράγεβο κρυβόταν αναμφίβολα μια μυστική τρομοκρατική οργάνωση, που πρέσβευε τη θυσία, το θάνατο και την εκδίκηση χωρίς συγκεκριμένη εθνική ταυτότητα και χωρισμένη σε μικρές ομάδες, που κινούνταν μεταξύ διαφόρων πολιτικών σχημάτων. Οι όποιες διασυνδέσεις της με νόμιμα εκλεγμένες κυβερνήσεις ήταν ασαφείς.

Serbien muss sterb[i]en! ("Serbia must die!"; last word altered to rhyme). The propaganda caricature shows an Austrian hand crushing a Serb.

Μετά το τέλος του Ψυχρού Πολέμου, το παλιό σύστημα παγκόσμιας διπολικής σταθερότητας αντικαταστάθηκε από μια πιο πολύπλοκη και απρόβλεπτη συστοιχία δυνάμεων, που περιλαμβάνει αυτοκρατορίες σε πτώση και ανερχόμενες δυνάμεις, μια κατάσταση, που μας προκαλεί να τη συγκρίνουμε με την Ευρώπη του 1914.

Top to bottom, left to right: The Twin Towers of the World Trade Center on fire; A section of the Pentagon collapses; Flight 175 crashes into 2 WTC; A fireman requests help at Ground Zero; An engine from Flight 93 is recovered; Flight 77's collision with the Pentagon as captured by CCTV.

Είναι ίσως λιγότερο προφανές τώρα, ότι θα έπρεπε να απορρίψουμε τις δύο δολοφονίες στο Σαράγεβο ως ένα απλό ατυχές γεγονός χωρίς καμία πραγματική αιτιολογική βαρύτητα. Η επίθεση στους Δίδυμους Πύργους το Σεπτέμβριο του 2001 αποσαφήνισε τον τρόπο, με τον οποίο ένα μεμονωμένο, συμβολικό γεγονός -ανεξάρτητα από το πόσο βαθιά ενταγμένο μπορεί να είναι σε μεγαλύτερες ιστορικές ζυμώσεις -έχει την ικανότητα να αλλάξει αμετάκλητα τον τρόπο, που εξασκείται η πολιτική, καθιστώντας παλιές επιλογές ξεπερασμένες και εισάγοντας -με απίστευτα επείγουσες διαδικασίες- νέες πρακτικές.

Clockwise from the top-left: Slovenian police escort captured JNA soldiers back to their unit during the 1991 Slovenian war of independence; A destroyed tank during the Battle of Vukovar; Anti-tank missile installations in the siege of Dubrovnik; Reburial of victims from the 1995 Srebrenica massacre on 11 July 2010; UN vehicle driving on the streets of Sarajevo during the siege.

Ο πόλεμος στη Γιουγκοσλαβία τη δεκαετία του ‘90 μάς υπενθύμισε τις πιθανές θανατηφόρες συνέπειες του εθνικισμού στα Βαλκάνια. Αυτές οι αλλαγές προοπτικής μάς ωθούν να ξανασκεφτούμε το πώς ξεκίνησε ο πόλεμος στην Ευρώπη το 1914. Η αποδοχή αυτής της πρόκλησης δεν σημαίνει αυτομάτως, ότι ενστερνιζομαστε μια χαμηλού επιπέδου παροντοκρατία, που επαναπροσδιορίζει το παρελθόν, ώστε να εξυπηρετεί τις ανάγκες του παρόντος. Αντίθετα, σημαίνει, ότι αναγνωρίζουμε αυτά τα χαρακτηριστικά του παρελθόντος, για τα οποία η δική μας διαφορετική σκοπιά μας προσφέρει μια σαφέστερη εικόνα.

British troops go over the top in the Somme offensive. Photograph: Popperfoto/Getty Images

Ο αντίκτυπος των αλλαγών αυτών είναι εμφανής σε πρόσφατες μελέτες σχετικά με τα αίτια του πολέμου. Ο τρόπος αντίληψης του θέματος έχει μια χροιά παγκοσμιοποίησης. Η πόλωση της προπολεμικής Ευρώπης, που χωρίστηκε σε αντίθετα συμμαχικά στρατόπεδα μοιάζει σήμερα λιγότερο με ιστορία, που αφορά αποκλειστικά την ευρωπαϊκή ήπειρο και περισσότερο με τη συνέπεια πάνω στην Ευρώπη ιστορικών ανακατατάξεων παγκοσμίως, την οποία προκάλεσαν συγκρούσεις κατά μήκος της περιφέρειας των αυτοκρατοριών στην Κίνα, την Αφρική, την κεντρική και νότια Ασία. 

Το «Κινεζικό Ζήτημα» της δεκαετίας του 1890, το οποίο προκάλεσε εν μέρει η αντίσταση των γηγενών κινέζων στον ιμπεριαλισμό των δυτικών δυνάμεων, αύξησε την ένταση μεταξύ των ευρωπαϊκών κρατών. Η τρωτότητα της Ινδίας έναντι της αυξανόμενης στρατιωτικής δύναμης της ρωσικής αυτοκρατορίας στην κεντρική Ασία ενθάρρυνε τους φορείς χάραξης της πολιτικής στη Μεγάλη Βρετανία αρχικά να αντιταχθούν και στη συνέχεια να κατευνάσουν την Αγία Πετρούπολη με κόστος την αναζήτηση καλύτερων σχέσεων με το Βερολίνο.

Η Ελλάδα πανηγύριζε για τη δημιουργία του κράτους «των πέντε θαλασσών και των δύο ηπείρων». Greece in the Treaty of Sèvres.

Ίσως το πιο περίεργο ζήτημα αναφορικά με την κρίση, που προκάλεσε τον πόλεμο το 1914, είναι η γεωγραφία του χώρου από όπου ξεκίνησε. Ο Α΄παγκόσμιος πόλεμος ήταν ο τρίτος βαλκανικός πόλεμος, προτού γίνει ο Α΄ παγκόσμιος πόλεμος. Πώς είναι δυνατό κάτι τέτοιο;

Italian battery near Tripoli. c.1911.

Οι συγκρούσεις και οι κρίσεις στη νοτιο-ανατολική περιφέρεια, όπου η οθωμανική αυτοκρατορία συνόρευε με τη χριστιανική Ευρώπη, δεν ήταν κάτι νέο. Το ευρωπαϊκό σύστημα είχε ανέκαθεν συνυπάρξει με τις καταστάσεις αυτές, χωρίς να θέτει σε κίνδυνο την ειρήνη στο σύνολο της ηπείρου. Αλλά τα τελευταία χρόνια πριν το 1914 έφεραν θεμελιώδεις αλλαγές. Το φθινόπωρο του 1911, η Ιταλία ξεκίνησε πόλεμο για την κατάκτηση της Τριπολίτιδας (σημερινή Λιβύη), μιας επαρχίας της Αφρικής που ανήκε στην οθωμανική αυτοκρατορία, κάτι, που πυροδότησε αλυσιδωτές ευκαιριακές επιθέσεις σε περιοχές της οθωμανικής αυτοκρατορίας κατά μήκος των Βαλκανίων. Το σύστημα των γεωπολιτικών ισορροπιών, που μέχρι τότε επέτρεπε περιορισμένες τοπικές συγκρούσεις, είχε διαλυθεί.

Languages in Asia Minor, 1910, since Baldamus, Alfred; Koch, Julius; Schwabe, Ernst: "Historischer Schulatlas", ed. Putzger, Leipzig 1910, p.28.

Στον απόηχο των δύο βαλκανικών πολέμων του 1912 και του 1913, η Αυστρο-Ουγγαρία ήρθε αντιμέτωπη με ένα νέο απειλητικό αστερισμό στη νοτιοανατολική περιφέρειά της, ενόσω η υποχώρηση της οθωμανικής κυριαρχίας έθετε στρατηγικά ζητήματα, που οι ρώσοι διπλωμάτες και πολιτικοί ήταν αδύνατο να αγνοήσουν. Ένας τοπικός ανταγωνισμός για ναυτικούς εξοπλισμούς ανάμεσα στην οθωμανική αυτοκρατορία και την Ελλάδα προκάλεσε όξυνση της ανησυχίας στην Αγία Πετρούπολη. Οι δύο ηπειρωτικοί συμμαχικοί συνασπισμοί παρασύρθηκαν βαθύτερα μέσα στο κλίμα αντιπάθειας μιας περιοχής, η οποία εισερχόταν σε περίοδο πρωτοφανούς αστάθειας. 

Great Fire of Smyrna as seen from an Italian ship. L'incendie de Smyrne.

Στην πορεία, οι συγκρούσεις στο θέατρο της βαλκανικής χερσονήσου κατέληξαν να είναι στενά συνυφασμένες με τη γεωπολιτική του ευρωπαϊκού συστήματος, δημιουργώντας έτσι ένα σύνολο αλληλένδετων μηχανισμών, που θα επέτρεπε σε μία σύγκρουση, που ξεκίνησε στα Βαλκάνια, να «καταβροχθίσει» ολόκληρη την ευρωπαϊκή ήπειρο μέσα σε διάστημα πέντε εβδομάδων το καλοκαίρι του 1914.

Situation de Chypre, 1970 et 1998, selon Marie-Pierre Richarte, La partition de Chypre: étude géopolitique, Univ. Paris IV, 1998.

Σε αυτήν ακριβώς την εμπλοκή μιας τοπικής διένεξης με τις σχέσεις ανάμεσα στις μεγάλες δυνάμεις το 1914 αντιλαμβανόμαστε τις πιο σκοτεινές προειδοποιήσεις για το παρόν. Όταν αλληλοσυγκρουόμενα συμφέροντα επιδιώκουν να ελέγχουν αμφισβητούμενες περιοχές επιλέγοντας από κοινού τοπικούς πελάτες, πολύ εύκολα ξεχνιέται, το ότι ακόμα και οι πιο ενθουσιώδεις πληρεξούσιοι σπάνια είναι απόλυτα υπάκουοι στη θέληση των αυτόκλητων χορηγών τους. 

Ukraine protest January 2014. Photo: Ilya Varlamov

Η τοπική αστάθεια συγκλόνισε τα Βαλκάνια το 1914, όπως συγκλονίζει σήμερα την Ουκρανία. Σημαίνει άραγε αυτό, ότι σήμερα βρισκόμαστε αντιμέτωποι με τον κίνδυνο να «υπνοβατούμε» μπροστά σε άλλη μία μεγάλη εκρηκτική κατάσταση; Δεν το νομίζω. Στην παρούσα κρίση δεν υπάρχει (τουλάχιστον προς το παρόν) κάποια αντίστοιχη δέσμευση να εμπλακεί κανείς στρατιωτικά στα Βαλκάνια, όπως όταν ξέσπασε ο πόλεμος το 1914. 

«Υπνοβατούμε» σήμερα μπροστά σε άλλη μια επίσης εκρηκτική κατάσταση; No Man's Land Near Lens, France.

Αλλά το φάντασμα της κρίσης του 1914 εξακολουθεί να αποτελεί την απόλυτη υπενθύμιση του πόσο τρομερό μπορεί να αποβεί το κόστος, όταν η πολιτική αποτυγχάνει, οι συνομιλίες σταματούν και ο συμβιβασμός καθίσταται αδύνατος.

Ο Christopher Clark είναι καθηγητής στο St Catharine's College του πανεπιστημίου του Cambridge. Christopher Clark is professor of modern European history and a fellow of St. Catharine's College at the University of Cambridge in England. Thomas Meyer/Harper

Το παραπάνω κείμενο αποτελεί περίληψη διάλεξης του Dr. Clark στο Αmerican Schοοl of Classical Studies at Αthens στις 18 Μαρτίου 2014 με τίτλο: «Τhe Sleepwalkers. Hοw Eurοpe went tο war in 1914».

Πηγή: Ελεύθερη Έρευνα