Ηρωικές ταφές από την Παλαίπαφο, Heroic burials from Palaipaphos

Λεπτομέρεια σκηνής πολιορκίας πόλεως από τον Ηρακλή. Σαρκοφάγος του πρώιμου 5ου αι. π.Χ. από την Παλαίπαφο. Detail from a scene of town seize by Herakles on an early 5th c. BC larnax from Palaipaphos. Efstathios Raptou (Archaeological Officer, Department of Antiquities, Cyprus) will give a lecture about the heroic burials from Palaipaphos in the framework of the Cyprus Seminar series of the Cycladic Art Museum. As Mr. Raptou will elaborate in his lecture: “Paphos (Palaipaphos), one of the most ancient cities of Cyprus and a place inherently linked with the cult of Aphrodite, has been of fundamental importance for the development of Cypriot culture. Although written documentation for the early stages of Paphian history is limited, our knowledge is enriched by the numerous monuments of the city, and new finds brought to light through ongoing archaeological investigations. These finds, which are often impressive in style, are constantly renewing scholarly interest in this major city.

Στις αρχές του 12ου αιώνα π.Χ. κτίστηκε μεγαλοπρεπές ιερό της Μεγάλης Θεάς, που στα ιστορικά χρόνια ταυτίστηκε με την Αφροδίτη (Εικ. 2). Η λατρεία της θεάς αυτής που σχετίζεται με τη γονιμότητα, είχε βαθειές ρίζες στην περιοχή της Πάφου, ήδη στην 4η χιλιετία, όπως δείχνουν οι πρόσφατες ανασκαφές στο Χαλκολιθικό οικισμό Κισσόνεργα. Το ιερό αυτό της Μεγάλης Θεάς έγινε κέντρο λατρείας με παγκύπρια ακτινοβολία και σε μεταγενέστερες περιόδους απέκτησε τεράστια πολιτική δύναμη. Γύρω από τη λατρεία της Θεάς αναπτύχθηκαν πολιτιστικές εκδηλώσεις, που θα 'χαν την αρχή τους στο μυθικό βασιλιά της Πάφου Κινύρα, γνωστό στον Όμηρο και στον Πίνδαρο. Χαρακτηριστικό της ακτινοβολίας της Πάφου είναι το γεγονός πως ο Ησύχιος την αναφέρει μαζί με τους Δελφούς ως τον «Ομφαλό της Γης».

Η Πάφος (Παλαίπαφος), μια από τις αρχαιότερες πόλεις της Κύπρου ταυτισμένη με τη λατρεία της Αφροδίτης, καθόρισε σε μεγάλο βαθμό την εξελικτική πορεία του κυπριακού πολιτισμού. Παρά την έλλειψη γραπτών πηγών για την πρώιμη ιστορία της πόλης, η γνώση μας πλουτίζεται από τα μνημεία της και από τα ευρήματα που φέρνει συνεχώς στο φως η αρχαιολογική σκαπάνη.

Δεν είναι εύκολο να προσδιορίσουμε την έκταση της Παλαιπάφου κατά τον 11ο αιώνα Π.χ. και συνεπώς ούτε και τον πληθυσμό της πόλης. Αν όμως λάβουμε υπόψη την έκταση των νεκροταφείων της, ιδίως τώρα με την ανακάλυψη του νέου νεκροταφείου στη θέση Πλάκες, η Παλαίπαφος πρέπει νάταν μιά από τις μεγαλύτερες σε έκταση και πληθυσμό, αν όχι η μεγαλύτερη, πόλη της Κύπρου. Δεν είναι τυχαίο το γεγονός πως στις αρχές του 11 ου αιώνα Π.χ. κάνουν την εμφάνισή τους στην Κύπρο οι πρώτοι τάφοι καθαρά Μυκηναϊκής αρχιτεκτονικής, λαξευμένοι στο βράχο, με στενόμακρο «δρόμο»και τετράπλευρο μικρό θάλαμο (Εικ. 3). Τέτοιοι τάφοι, που είναι γνωστοί στη Μυκηναϊκή Ελλάδα και στην Κρήτη, βρέθηκαν και σ' άλλα μέρη του νησιού, όπως στη Σαλαμίνα, στο Κούριο, στη Λάπηθο, στην Αμαθούντα.

Τα ευρήματα αυτά συχνά εντυπωσιάζουν και ανανεώνουν το επιστημονικό ενδιαφέρον για την Παλαίπαφο. Καθοριστική για την κατανόηση των πρώιμων φάσεων του βασιλείου της Πάφου, του υλικού πολιτισμού του και της κοινωνικής οργάνωσης, υπήρξε η ανασκαφή των νεκροταφείων της περιοχής, ιδιαίτερα εκείνου στη θέση Κούκλια-Σκάλες, που έτυχε άμεσης δημοσίευσης.

Στους τάφους του 11ου και 10oυ αι. π.χ. στην Παλαίπαφο βρέθηκαν πλούσια κτερίσματα. Η κεραμεική είναι ευφάνταστη και συχνά παρουσιάζει ομοιότητες με την κεραμεική της Κρήτης του 11ου αιώνα. Αξιοπρόσεκτοι είναι οι ζωόμορφοι ασκοί και οι οινοχόες με ανθρωπόμορφη προχοή (Εικ. 5-6).

Η πρόσφατη ανασκαφική δραστηριότητα σε αρχαία νεκροταφεία περιλαμβάνει συστηματικές έρευνες στη νέα θέση Κούκλια-Πλάκες, συνέχιση των ανασκαφών στη θέση Κούκλια-Σκάλες, καθώς και μικρότερης κλίμακας ανασκαφές σε άλλες νέες θέσεις, που χρονολογούνται από τις αρχές του 11ου αι. π.Χ. μέχρι την Κλασική περίοδο. Μεταξύ των ευρημάτων, έχει εντοπιστεί μεγάλος αριθμός ταφών πολεμιστών, του τύπου που αποκαλούνται «ηρωικές ταφές».

Αν ο 12ος αιώνας είναι ο αιώνας της μαζικής άφιξης των Αχαιών, ο 11ος είναι η περίοδος της δημιουργίας τους. Κι αυτό δεν το συμπεραίνουμε μόνο από εύγλωττη μαρτυρία των κεραμεικών ρυθμών, που εμπνέονται κυρίως από την Αιγαιακή κεραμεική από τις αρχές κιόλας του 12ου αιώνα π.χ., αλλά και από ένα άλλο φαινόμενο, τη γλώσσα. Για πρώτη φορά μπορούμε να πούμε τώρα με βεβαιότητα πως τον 11ο αιώνα Π.χ. η ελληνική γλώσσα ήταν σε χρήση στην Πάφο. Αυτό είναι η πιο αδιάσειστη μαρτυρία για την Ελληνική παρουσία στο νησί τουλάχιστο από τον 11ο αιώνα. Μπορεί να πει κανείς πως η αλλαγή των ρυθμών στην τέχνη μπορεί να είναι αποτέλεσμα ανταλλαγών ή άλλων επαφών, η γλώσσα όμως προϋποθέτει ζωντανή παρουσία. Πάνω σ' ένα χάλκινο οβελό, που βρέθηκε σε τάφο του 11ου αιώνα Π.χ. στη θέση Σκάλες, υπάρχει μια εγχάρακτη επιγραφή στο Κυπριακό Συλλαβάριο (το αρχαιότερο δείγμα του Συλλαβαρίου που βρέθηκε ως τώρα) (Εικ. 4). Με τη βοήθεια του καθηγητή του Πανεπιστημίου της Σορβόνης Olivier Masson, η επιγραφή αυτή αποκρυπτογραφήθηκε ως εξής: O-pe-Ie-ta-u = (του) Οφέλτου. Ένα κύριο όνομα που απαντάται κυρίως στην Αρκαδία, ,στη γενική πτώση: (ο οβελός του) Οφέλτου. Σύμφωνα με τους ειδικούς φιλολόγους, ο τύπος της γενικής σε -U είναι χαρακτηριστικό της αρκαδικής διαλέκτου, ενώ στην κοινή Μυκηναϊκή θα ανέμενε κανείς μια γενική σε -ο. Το φαινόμενο αυτό είναι πολύ σημαντικό για τις ρίζες της κυπριακής διαλέκτου, και έρχεται να επιβεβαιώσει την αρκαδική προέλευσή της, γεγονός που γνωρίζουμε ως τώρα μόνο από κείμενα της Αρχαϊκής - Κλασικής περιόδου. Μπορούμε τώρα να πούμε με βεβαιότητα ότι τον 11ο αιώνα Π.Χ. στην Πάφο μιλιόταν η αρκαδική διάλεκτος, γεγονός με ευρύτατη σημασία, που αποτέλεσε και τη βάση των συζητήσεων σε πολλά διεθνή συμπόσια και δημοσιεύσεις.

Για τις «ηρωικές ταφές από την Παλαίπαφο» θα μιλήσει ο Ευστάθιος Ράπτου, Αρχαιολογικός Λειτουργός του Τμήματος Αρχαιοτήτων Κύπρου, τη Δευτέρα 5 Μαΐου 2014 και ώρα 19.00, στο Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης.

Στους τάφους ανδρών αφθονούν τα όπλα: χάλκινα και σιδηρά. Ιδιαίτερη σημασία έχουν τα σιδηρά ξίφη, αλλά Μυκηναϊκού τύπου (Εικ. 7-8). Είναι σήμερα γενικά αποδεκτή η θεωρία ότι η χρήση του σιδήρου για την κατασκευή όπλων εισήχθη στην κυρίως Ελλάδα από την Κύπρο. Εκτός από αυτή τη νέα «τεχνολογία», οι Έλληνες και τα παιδιά τους που έζησαν τον 11ο αιώνα στην Κύπρο μεταναστεύοντας στο Αιγαίο, μετέφεραν και άλλους ρυθμούς στη μεταλλοτεχνία, όπως π.χ. τους χάλκινους τρίποδες (Εικ. 9) που αφθονούν στην Κύπρο και απομιμήσεις τους απαντούμε κυρίως στην Κρήτη. Στον τάφο της περιοχής Σκάλες, όπου βρέθηκε ο οβελός του Οφέλτη, ανακαλύφθηκε μέσα στο θάλαμο ασάμινθος (μπανιέρα) από ασβεστόλιθο. Δεν περιείχε ταφή, αλλά τοποθετήθηκε στον τάφο για να χρησιμοποιηθεί από το νεκρό στη δεύτερη ζωή (Εικ. 10). Παρόμοιοι ασάμινθοι βρέθηκαν πρόσφατα και σ' άλλους τάφους της νεκρόπολης της Παλαιπάφου καθώς και σε τάφο του Κουρίου της ίδιας περιόδου.

Όπως αναφέρει ο κ. Ράπτου: «Οι ταφές αυτές χαρακτηρίζονται από τον εντυπωσιακό πλούτο των κτερισμάτων και από τις ιδιαίτερες τιμές που αποδίδονται στους νεκρούς. Οι πρακτικές που παρατηρούνται σε ορισμένες ηρωικές ταφές της Γεωμετρικής και της Αρχαϊκής περιόδου παραπέμπουν σαφώς σε ομηρικά έθιμα. Το ίδιο ισχύει για μια σαρκοφάγο της Κλασικής περιόδου, η εικονογράφηση της οποίας εμπνέεται εξ ολοκλήρου από την παράδοση των Ομηρικών επών. “Among the new finds, particularly notable are a number of warrior burials of the so-called ‘heroic’ type. These burials are distinguished by the impressive wealth of their contents and the elaborate rituals performed in honour of the dead. The practices observed in several warrior graves of the Geometric and Archaic periods refer clearly to customs mentioned in the Homeric epics. A similar dependence of epic tradition is identified on a larnax of the Classical period, the decoration of which is obviously inspired by Homeric narratives. ”

Στους τάφους γυναικών βρέθηκαν πάμπολλα χρυσά και αργυρά κοσμήματα: πόρπες, ρόδακες από λεπτά φύλλα χρυσού που διακοσμούσαν ίσως ενδύματα (τα φάρεα χρυσά του Ομήρου), καθώς και ένα χρυσό βελόνι! Πλακίδια από χρυσό, με έκτυπο διάκοσμο βρέθηκαν σε διάφορους τάφους της Παλαιπάφου. Παριστάνουν γυναίκα που φορεί «τιάρα» και αποτελούσαν ίσως μέρος της ίδιας τιάρας. Συνδέονται μεταξύ τους με χάλκινα ελάσματα (Εικ. 11). “The quantity and quality of the new finds reveal the high level of material culture, art and technology in early Paphos. At the same time it allows for a reappraisal of questions concerning the historical development of the city, the structure of the local society and its affinity with other areas in the Mediterranean.”

«Η ποιότητα και η ποσότητα των νέων ευρημάτων μας επιτρέπει να κατανοήσουμε το υψηλό επίπεδο του υλικού πολιτισμού, της τέχνης και της τεχνογνωσίας των Παφίων, και να επανεξετάσουμε θέματα που άπτονται της ιστορικής πορείας της Πάφου, των δομών της τοπικής κοινωνίας και των επαφών της με άλλες περιοχές της Μεσογείου».

Μωσαϊκό δαπέδου από ρωμαϊκή οικία στα Κούκλια της Πάφου. 2ος - 3ος αι. μ.Χ. Εικονίζει τη Λήδα και τον κύκνο. Μουσείο Παλαιπάφου, Κούκλια.

Μετά την ομιλία, που εντάσσεται στο πλαίσιο του κύκλου διαλέξεων με τίτλο «Κυπριακό Σεμινάριο: Πρόσφατες εξελίξεις στην αρχαιολογία της ανατολικής Μεσογείου» που διοργανώνει το Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης με στόχο την ευρύτερη προβολή της κυπριακής αρχαιολογίας στην Ελλάδα, θα ακολουθήσει σχολιασμός από τον καθηγητή Νικόλαο Χρ. Σταμπολίδη.

Πηγές:

http://www.archaiologia.gr

http://www.evagoras.org/arthra/keimena/palaipafos.htm