Διδακτική πρόταση στη Φιλοσοφία: Ορθολογισμός (ρασιοναλισμός). Teaching proposal in Philosophy: Rationalism

Η αυστηρή λογική που πρέσβευαν οι επιστήμες, μέχρι και τον 16ο αιώνα δεν μπορούσε να αφομοιωθεί παρά μόνο από ελάχιστους ανθρώπους. Ακόμα και οι λίγοι που αποφάσιζαν να ενταχτούν στην επιστημονική κοινότητα, δεν μπορούσαν να εκφράσουν ελεύθερα όλες τους τις ιδέες, με αποτέλεσμα οι επιστήμες να παραμένουν στάσιμες. Κατά την διάρκεια του 17ο αιώνα όμως, μια ανήσυχη ομάδα μαθηματικών με γαλλικό πυρήνα έκανε το καθοριστικό βήμα για την αναβάθμιση των επιστημών, υψώνοντας τα… λάβαρα για την «επιστημονική επανάσταση».

Η σπουδαία γενιά των Γάλλων μαθηματικών και η πρώτη ισχυρή επιστημονική κοινότητα

Testelin, Henri (1616-1695). Colbert, Minister of Finance, presents the members of the Royal Academy of Science founded in 1667 to Louis XIV. Oil on canvas, 348 x 590 cm. In the background the observatory and the Canal des Deux-Mers. Study for a tapestry based on drawings by Charles Le Brun. Oil on canvas, 348 x 590 cm. MV2074. Photo: Gérard Blot. Chateaux de Versailles et de Trianon, Versailles, France. Photo Credit : Réunion des Musées Nationaux / Art Resource, NY

Για να ξεκινήσει η οποιαδήποτε «επανάσταση», πρέπει αρχικά να βρεθούν οι κατάλληλες συνθήκες. Στην συγκεκριμένη περίπτωση αυτές βρέθηκαν στην Γαλλία, όταν στις αρχές του 17ου αιώνα εμφανίστηκε μια σπουδαία αλλά και… ανήσυχη γενιά μαθηματικών. Με διαφορά μόλις λίγων χρόνων, αναδείχθηκαν μαθηματικοί όπως ο Ρενέ Ντεκάρτ, ο Πιερ Φερμά, ο Μπλεζ Πασκάλ, Φρανσουά Βιέτ και ο Μαρίν Μερσέν. Παράλληλα, σε όλη την Ευρώπη εμφανίζονται σπουδαίοι επιστήμονες όπως ο Γκότγριντ Λάιμπνιτς στην Γερμανία και ο Ισαάκ Νεύτωνας μαζί με τον Τόμας Χομπς στην Αγγλία. Για πρώτη φορά μετά από πολλούς αιώνες δημιουργείται μια ισχυρή επιστημονική κοινότητα, η οποία φροντίζει να μην περάσει απαρατήρητη.

Η ανάγκη των επιστημόνων για επικοινωνία και ανταλλαγή ιδεών οδήγησε σε πολύ πρωτοποριακές κινήσεις. Από τα μέσα του 17ου αιώνα αρχίζουν να κυκλοφορούν στην Ευρώπη τα πρώτα περιοδικά, τα οποία περιείχαν επιστημονικές ειδήσεις. Παράλληλα, η εξέλιξη της αλληλογραφίας και οι εφημερίδες ευνοούν την προσπάθεια των διανοούμενων για μια πιο ενωμένη και ισχυρή κοινότητα.

Ο Σπινόζα, η εμφάνιση του ορθολογισμού και η κοινωνική έκφανση της μαθηματικής λογικής

Προσωπογραφία του Μπαρούχ Σπινόζα (1632-1677). Γεννήθηκε στο Άμστερνταμ και έζησε τη σχετικά σύντομη ζωή του στην Ολλανδία. Ήταν γόνος οικογένειας Εβραίων εμπόρων που κατέφυγαν από την Πορτογαλία στην Ολλανδία. Στην αρχή έλαβε κλασική εβραϊκή παιδεία, αλλά εκδιώχθηκε από τη σεφαραδιτική εβραϊκή κοινότητα του Άμστερνταμ για τις υποτιθέμενες "αιρετικές" απόψεις του. Ο ίδιος, προκειμένου να μη θυσιάσει την πνευματική του ελευθερία, αρνήθηκε την έδρα της φιλοσοφίας που του πρόσφερε το διάσημο γερμανικό Πανεπιστήμιο της Χαϊδελβέργης και έζησε σε διάφορες πόλεις και κωμοπόλεις της Ολλανδίας. Αφιερώθηκε στη συγγραφή φιλοσοφικών πραγματειών και βιοποριζόταν με το επάγγελμα του στιλβωτή φακών για ματογυάλια. Γρήγορα έγινε γνωστός στους κύκλους των Ολλανδών προοδευτικών διανοουμένων και διατηρούσε αλληλογραφία με πολλούς γνωστούς φιλοσόφους, επιστήμονες και θεολόγους της εποχής του. Ο Γερμανός φιλόσοφος Λάιμπνιτς ταξίδεψε στην Ολλανδία για να τον επισκεφθεί.

Τόσο η φιλοσοφία όσο και οι φυσικές επιστήμες αρχίζουν να γίνονται πιο προσιτές σε ένα πολύ μεγαλύτερο κύκλο ατόμων. Η αυστηρή λογική που ακολουθούν τα μαθηματικά γίνεται λίγο πιο… φιλική στα μάτια των ανθρώπων που ως τότε την αμφισβητούσαν πλήρως. Κάπου εκεί γεννιέται και η έννοια του ορθολογισμού. Ο Ρενέ Ντεκάρτ ήταν ο αρχικός και κύριος εκφραστής της μαθηματικής λογικής, η οποία για πρώτη φορά αποκτούσε… κοινωνικές αποχρώσεις και ξέφευγε από τα στενά όρια της επιστήμης.

H πρώτη σελίδα του βιβλίου που δημοσίευσε ο Σπινόζα το 1663 για τις αρχές της φιλοσοφίας του Καρτέσιου (Ρενέ Ντεκάρτ). Ο Σπινόζα θεωρείται συνεχιστής των ιδεών του Ντεκάρτ και από τους κυριότερους εκπροσώπους του φιλοσοφικού ρεύματος του ορθολογισμού (ρασιοναλισμού) στην Ευρώπη του 17ου αιώνα που προετοίμασε το δρόμο για την εμφάνιση του Διαφωτισμού.

Ο ορθολογισμός ήταν η μια φιλοσοφική κατεύθυνση με βάση τον λογικός τρόπος σκέψης. Ενάντια στον απόλυτο εμπειρισμό της εποχής, φιλόσοφοι και επιστήμονες όλων των ειδών αρχίζουν να υιοθετούν την έννοια της «λογικής». Άλλος ένας φιλόσοφος με γαλλικές ρίζες, ο Μπαρούχ Σνινόζα μελετώντας μαθηματικούς της εποχής όπως ο Γκότφριντ Λάιμπνιτς, παρουσιάζει μια σειρά συγγραμμάτων με κεντρικό θέμα τον ορθολογισμό. Μέσω αυτής της καινούργιας έννοιας, η μαθηματική λογική γίνεται γνωστή και σε άτομα που δεν έχουν άμεση επαφή με την επιστήμη.

Η αποδοχή του ορθολογισμού και η άνθιση όλων των επιστημών

Telescope, 1736-1748. Canada Science and Technology Museum. Acc. No 820351

Προς τα τέλη του 17ου αιώνα οι επιστημονική κοινότητα έχει πλέον αποκτήσει άλλη δυναμική. Μαθηματικοί, φυσικοί, βιολόγοι και επιστήμονες κάθε άλλου είδους μπορούν να δημοσιεύουν τις ιδέες τους με λιγότερη φειδώ. Ανάμεσα στις συζητήσεις της επιστημονικής κοινότητας δεσπόζουν καινοτόμες ιδέες, οι οποίες αντί να απορρίπτονται όπως παλιότερα, πυροδοτούν την επιστημονική επανάσταση.

Newton, by William Blake; here, Newton is depicted critically as a "divine geometer". This copy of the work is currently held by the Tate Collection.

Ενστερνιζόμενοι τον ορθολογισμό και την μαθηματική λογική, οι επιστήμονες «απελευθερώνονται» και αναπτύσσουν κάθε κλάδο της επιστήμης. Οι ιδέες που είχαν εκφραστεί από σπουδαίους επιστήμονες όπως ο Γαλιλαίος, ο Νεύτωνας, ο Πασκάλ και ο Κέπλερ, εξετάζονται με προσοχή και οδηγούν σε συναρπαστικά αποτελέσματα. Η εξέλιξη των μαθηματικών και της φυσικής φέρνει ως φυσικό επόμενο την άνθιση επιστημών όπως η αστρονομία, η χημεία και η ανατομία.

Το επιστημονικό έργο του Νεύτωνα “Philosophiǽ Naturalis Principiǽ Mathematica”    (Μαθηματικές Αρχές της Φυσικής Φιλοσοφίας)    υπήρξε  ένα από τα σημαντικότερα επιστημονικά έργα του αιώνα του και καθόρισε την επιστημονική σκέψη μέχρι την επαναστατική αναθεώρηση της από τον Άλμπερτ Αϊνστάιν με τη Γενική Θεωρία της Σχετικότητας (1915). Περίφημη παραμένει η φράση του Αϊνστάιν «Νεύτων συγχώρεσε με». Σε αυτό το αυστηρά δομημένο έργο ο Νεύτων βασίζεται εν μέρει στα θεωρητικά αποτελέσματα του Κέπλερ και εξάγει το γνωστό Νόμο της Παγκόσμιας Έλξης θεμελιώνοντας τη μηχανική.

Η κορύφωση της επιστημονικής επανάστασης έρχεται με την δημοσίευση της τριλογίας «Φυσική Φιλοσοφία με Μαθηματικές Αρχές» από τον Ισαάκ Νεύτωνα το 1687. Τα τρία ιστορικά βιβλία περιγράφουν την φυσική και τα μαθηματικά, ενώ ασχολούνται και με πρωτάκουστους όρους όπως η βαρύτητα και η κινηματική. Μέσα σε λιγότερα από εκατό χρόνια η επιστήμη κάνει άλματα μπροστά, έχοντας ως κινητήριο μοχλό της τον ορθολογισμό.

Από τον ορθολογισμό στην επιστημονική επανάσταση και στον… αιώνα των φώτων

Ο Ντενί Ντιντερό, από τον Βαν Λού, 1767.

Οι ιδέες που εκφράστηκαν κατά την διάρκεια του 17ου αιώνα, τόσο σε επιστημονικό όσο και σε φιλοσοφικό επίπεδο, άλλαξαν κατά πολύ τα δεδομένα της ανθρώπινης ιστορίας. Αυτό αποδεικνύεται άμεσα, καθώς από τον… «αιώνα του ορθολογισμού» περνάμε αμέσως στον «αιώνα των φώτων», γνωστότερο και ως αιώνα του Διαφωτισμού. Η βοήθεια της επιστήμης, έστω και σε θεωρητικό κομμάτι, δεν μπορεί να περάσει απαρατήρητη ανάμεσα στους πνευματικούς αγώνες της Γαλλικής επανάστασης.

Διδακτική πρόταση - Παρουσίαση με διαφάνειες του Κεφαλαίου 3: Αναζητώντας τη γνώση. ENOTHTA ΤΡΙΤΗ: ΘΕΩΡΙΕΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΠΗΓΗ ΤΗΣ ΓΝΩΣΗΣ. 1. Ορθολογισμός (ρασιοναλισμός), στο μάθημα της Φιλοσοφίας της  Β’ τάξης Ημερησίου Γενικού Λυκείου με βάση το σχολικό βιβλίο Αρχές Φιλοσοφίας των Σ. Βιρβιδάκη, Β. Καρασμάνη, Χ. Τουρνά.