Ιωάννης Θ. Κακριδής: «Γιατί διδάσκουμε Αρχαία Ελληνικά στα παιδιά»

Λεπτομέρεια του κρατήρα του Δερβενίου. Détail du cratère de Derveni, vase grec, bronze et étain, 350 avant J.-C., H. 90,5 cm, Musée archéologique de Thessalonique (Grèce). The art Archive/Alamy

Αληθινά λυπούμαι που τον καιρό αυτό είμαι αναγκασμένος να βρίσκομαι μακριά από την Ελλάδα, κι έτσι στερήθηκα τη χαρά να πάρω μέρος στο Συνέδριο αυτό, που σκοπό έχει να μελετήσει τις βασικές αρχές των νέων θεσμών που αποφάσισε το Υπουργείο Παιδείας στην προσπάθειά του ν’ ανυψώσει μέσα στ’ άλλα και τη Μέση Εκπαίδευση. Τίποτε δεν μπορεί ν’ αντικαταστήσει την παρουσία του ανθρώπου. Αν, παρ’ όλους τους δισταγμούς, αποφάσισα στο τέλος να καταγράψω μερικές μου σκέψεις και να παρακαλέσω να διαβαστούν μπροστά στην ολομέλεια του Συνεδρίου, αυτό έγινε γιατί δεν ήθελα ν’ απουσιάζω ολωσδιόλου από μια τόσο μεγάλη συγκέντρωση συναδέλφων-για ένα θέμα μάλιστα τόσο σημαντικό για τη μελλοντική προκοπή του τόπου μας.

Επαναστατικό είναι το νέο εκπαιδευτικό σύστημα από πολλές πλευρές. Η πιο επαναστατική από όλες τις καινοτομίες του είναι ίσως η απόφαση, στο τριτάξιο Γυμνάσιο οι αρχαίοι Έλληνες κλασικοί να διδάσκονται από μετάφραση, και μόνο στην τελευταία τάξη να δίνεται μια γενική εισαγωγή στους νόμους του αρχαίου αττικού λόγου. Ο νεωτερισμός αυτός δημιουργεί ένα πλήθος προβλήματα στην πραχτική του εφαρμογή, προκαλεί όμως και καθαρά θεωρητικές απορίες. Το μεγάλο πρόβλημα, που είναι φυσικό να βασανίζει τον καιρό αυτό το φιλόλογο του Γυμνασίου, είναι αν το νέο σύστημα θα μπορέσει ν’ ανταποκριθεί στο βασικό σκοπό της διδασκαλίας των αρχαίων Ελληνικών, τη στιγμή που ο αρχαίος λόγος θα πάψει ν’ ακούγεται αυτούσιος στο Γυμνάσιο.

Γιατί αλήθεια διδάσκουμε τα αρχαία ελληνικά στα παιδιά που θέλουμε να μορφώσουμε, σε τόσο πολλές ώρες μάλιστα;

Τρεις είναι οι κύριοι λόγοι που μας υποχρεώνουν να βοηθήσουμε τα παιδιά μας να επικοινωνήσουν όσο γίνεται περισσότερο με τον αρχαίο κόσμο.

Ζαν Ωγκύστ Ντομινίκ Ένγκρ, Η αποθέωση του Ομήρου (γαλ. L'Apothéose d'Homère), 1827. Ελαιογραφία σε καμβά, 386 × 512 εκ., Λούβρο, Παρίσι.

Πρώτα απ’ όλα, γιατί είμαστε κι εμείς Έλληνες. Από τον καιρό του Ομήρου ως σήμερα έχουν περάσει κάπου δυο χιλιάδες εφτακόσια χρόνια. Στους αιώνες που κύλησαν οι Έλληνες βρεθήκαμε συχνά στο απόγειο της δόξας, άλλοτε πάλι στα χείλια μιας καταστροφής ανεπανόρθωτης-νικήσαμε και νικηθήκαμε αμέτρητες φορές· δοκιμάσαμε επιδρομές και σκλαβιές· αλλάξαμε θρησκεία· στους τελευταίους αιώνες η τεχνική επιστήμη μετασχημάτισε βασικά τη μορφή της ζωής μας· και όμως κρατηθήκαμε Έλληνες, με την ίδια γλώσσα-φυσικά εξελιγμένη-, με τα ίδια ιδανικά, τον ίδιο σε πολλά χαραχτήρα και με ένα πλήθος στοιχεία του πολιτισμού κληρονομημένα από τα προχριστιανικά χρόνια. Στον πνευματικό τομέα κανένας λαός δεν μπορεί να προκόψει, αν αγνοεί την ιστορία του, γιατί άγνοια της ιστορίας θα πει άγνοια του ίδιου του ίδιου του εαυτού του. Είμαι Έλληνας, συνειδητός Έλληνας, αυτό θα πει, έχω αφομοιώσει μέσα μου την πνευματική ιστορία των Ελλήνων από τα μυκηναϊκά χρόνια ως σήμερα.

Η αρπαγή της Ευρώπης, πίνακας του Τιτσιάνο. Titian, The Rape of Europa, ca. 1560-62. Oil on canvas, 178 cm × 205 cm, Isabella Stewart Gardner Museum, Boston.

Ο δεύτερος λόγος που μας επιβάλλει να γνωρίσουμε την αρχαία πνευματική Ελλάδα είναι ότι είμαστε κι εμείς Ευρωπαίοι. Ολόκληρος ο Ευρωπαϊκός πολιτισμός στηρίζεται στον αρχαίο Ελληνικό, με συνδετικό κρίκο τον ρωμαϊκό. Με τους άλλους Ευρωπαίους μας δένει βέβαια και ο Χριστιανισμός, όσο και να μας χωρίζουν ορισμένα δόγματα. Μα και ο Χριστιανισμός έπρεπε να δουλευτεί πρώτα με την Ελληνική σκέψη, για να μπορέσει ν’ απλώσει έπειτα στον ευρωπαϊκό χώρο. Η ρίζα του πολιτισμού των Ευρωπαίων όλων είναι ο αρχαίος ελληνικός στοχασμός και η τέχνη, γι’ αυτό δεν μπορεί να τα αγνοεί κανείς, αν θέλει να αισθάνεται πως πνευματικά ανήκει στην Ευρώπη.

Έλληνας οπλίτης και Πέρσης πολεμιστής μονομαχούν. Greek hoplite (right) and Persian warrior (left) depicted fighting, on an ancient kylix, 5th century BC.

Μα ο κυριότερος λόγος που δεν επιτρέπεται οι νέοι μας ν’ αγνοούν την αρχαίαν Ελλάδα είναι άλλος: στην Ελλάδα για πρώτη φορά στα χρονικά του κόσμου ανακαλύφτηκε ο άνθρωπος ως αξία αυτόνομη, ο άνθρωπος που θέλει να κρατιέται ελεύθερος από κάθε λογής σκλαβιά, και υλική και πνευματική. Μέσα στους λαούς που περιβάλλουν τον ελληνικό χώρο στα παλιά εκείνα χρόνια υπάρχουν πολλοί με μεγάλο πολιτισμό, πάνω απ’ όλους οι Αιγύπτιοι και οι Πέρσες. Οι λαοί όμως αυτοί ούτε γνωρίζουν ούτε θέλουν τον ελεύθερο άνθρωπο. Το απολυταρχικό τους σύστημα επιβάλλει στα άτομα να σκύβουν αδιαμαρτύρητα το κεφάλι μπροστά στο βασιλέα και στους θρησκευτικούς αρχηγούς. Η ελεύθερη πράξη και η ελεύθερη σκέψη είναι άγνωστα στον εξωελληνικό κόσμο. Και οι Έλληνες; Πρώτοι αυτοί, σπρωγμένοι από μια δύναμη που βγαίνει από μέσα τους και μόνο, την δεσποτεία θα την μεταλλάξουν σε δημοκρατία, και από την άβουλη, ανεύθυνη μάζα του λαού θα πλάσουν μια κοινωνία από πολίτες ελεύθερους, που καθένας τους να νιώθει τον εαυτό του υπεύθυνο και για τη δική του και για των άλλων την προκοπή. Ο στοχασμός είναι κ’ αυτός ελεύθερος για τα πιο τολμηρά πετάματα του νου και της φαντασίας. Ο Έλληνας είναι ο πρώτος, που ενώ ξέρει πως δεν μπορεί ατιμώρητα να ξεπεράσει τα σύνορα του ανθρώπου και να γίνει θεός, όμως κατέχεται από μια βαθιά αισιοδοξία για τις ανθρώπινες ικανότητες και είναι γεμάτος αγάπη για τον άνθρωπο, που τον πιστεύει ικανό να περάσει τις ατέλειές του και να γίνει αυτό που πρέπει να είναι ο τέλειος άνθρωπος.

Αττική μελανόμορφη υδρία, συγγενικής τεχνοτροπίας με την "Ομάδα των Τυρρηνικών". Η Θέτιδα παραδίδει στον Αχιλλέα τα όπλα του, με συνοδεία Νηρηίδων. Το όνομα της φιγούρας πίσω από τον Αχιλλέα αναγράφεται: είναι ο Οδυσσέας. Η σκηνή οπλισμού του Αχιλλέα είναι αμφιλεγόμενη, καθώς δεν είναι ξεκάθαρο αν πρόκειται για τον πρώτο οπλισμό του πριν την αναχώρηση για την Τροία, ή για τον δεύτερο, μετά τον θάνατο του Πάτροκλου. 6ος αι. π.Χ. (575-550 π.Χ. περίπου). Thetis gives her son Achilles his weapons newly forged by Hephaestus, detail of an Attic black-figure hydria, ca. 575 BC–550 BC.

Αυτή η πίστη στον τέλειον άνθρωπο, συνδυασμένη με το βαθύ καλλιτεχνικό αίσθημα που χαρακτηρίζει την ελληνική φυλή, δίνει στον αρχαίον Έλληνα τον πόθο και την ικανότητα να πλάσει πλήθος ιδανικές μορφές σε ό,τι καταπιάνεται με το νου, με τη φαντασία και με το χέρι: στις απέριττες μορφές που σχεδιάζουν οι τεχνίτες στα αγγεία της καθημερινής χρήσης, στη μεγάλη ζωγραφική, στην πλαστική του χαλκού και του μαρμάρου, πάνω απ’ όλα στο λόγο τους, και τον πεζό και τον ποιητικό.

Αττικός μελανόμορφος αμφορέας με λαιμό. Αποδίδεται στον "Ζωγράφο του Αντιμένη". Στην μπροστινή όψη ο Αίαντας μεταφέρει τον νεκρό Αχιλλέα. Ο ήρωας πλαισιώνεται από έναν τοξότη (πιθανώς ο Ερμής) και μια γυναικεία φιγούρα (πιθανώς η Αθηνά). 6ος αι. π.Χ. (530-510 π.Χ. περίπου). Ajax carrying the dead Achilleus, protected by Hermes (on the left) and Athena (on the right). Side 1 from an Attic black-figure neck-amphora, ca. 520-510 BC.

Αυτόν τον κόσμο θέλουμε να δώσουμε στα παιδιά μας, για να μορφωθούν· για να καλλιεργήσουν τη σκέψη τους αναλύοντας τη σκέψη των παλιών Ελλήνων· για να καλλιεργήσουν το καλλιτεχνικό τους αίσθημα μελετώντας ό,τι ωραίο έπλασε το χέρι και η φαντασία των προγόνων τους· για να μπορέσουν κι αυτοί να νιώσουν τον εαυτό τους αισιόδοξο, ελεύθερο και υπεύθυνο για τη μοίρα του ανθρώπου πάνω στη γη· προπαντός για να φουντώσει μέσα τους ο πόθος για τον τέλειον άνθρωπο.

Ας γυρίσουμε τώρα στο πρόβλημα που μας απασχολεί: από τη μια έχουμε το παλιό σύστημα, που επιβάλλει τη γνωριμία των αρχαίων κλασικών από τα πρωτότυπα κείμενα· το νέο σύστημα από την άλλη, που θέλει ν’ αντικαταστήσει τα πρωτότυπα με τις μεταφράσεις στο νέο Γυμνάσιο, που αντιστοιχεί με τις τρεις πρώτες τάξεις του παλιού. Ποιο από τα δυο εξυπηρετεί πιο πρόσφορα τους σκοπούς του Ανθρωπιστικού σχολείου;

Ο Επίκουρος (341 π.Χ. - 270 π.Χ.) ήταν αρχαίος Έλληνας φιλόσοφος. Ίδρυσε δική του φιλοσοφική σχολή, εν ονόματι Κήπος του Επίκουρου, η οποία θεωρείται από τις πιο γνωστές σχολές της ελληνικής φιλοσοφίας. Portrait d'Épicure, copie romaine d'un original hellénistique, British Museum.

Ποια ήταν τα αποτελέσματα του παλαιού συστήματος; Ας το ομολογήσουμε εμείς πρώτοι, οι φιλόλογοι, που τόσα χρόνια παλεύουμε στο Γυμνάσιο τον σισύφειο αγώνα να φέρουμε τον αρχαίο κόσμο κοντά στα παιδιά μας: Τα αποτελέσματα είναι μηδαμινά, μπροστά μάλιστα στον κόπο που καταβάλλουν και οι καθηγητές και οι μαθητές. Ας βάλουμε το χέρι στην καρδιά κι ας αναρωτηθούμε, σε πόσα παιδιά, απ’ αυτά που δεν ήταν να σπουδάσουν φιλολογία στο Πανεπιστήμιο, κατορθώσαμε να μεταδώσουμε τόσην οικείωση με την αρχαία γλώσσα και τόσον ενθουσιασμό για το κάλλος και την πυκνή ουσία του αρχαίου λόγου, ώστε φεύγοντας από το Γυμνάσιο, για να σπουδάσουν μιαν άλλην επιστήμη, θα θελήσουν κάποτε να καταφύγουν στο αρχαίο κείμενο, για να πλουτίσουν τον εσωτερικό τους κόσμο. Ξέρουν οι σύνεδροι φιλόλογοι, ας είναι και δέκα παιδιά καθένας τους, από τις χιλιάδες που πέρασαν από τα χέρια τους; Φοβούμαι πως και ο αριθμός αυτός είναι υπερβολικός. Με ποιο δικαίωμα τότε απασχολούμε αμέτρητες ώρες όλα τα παιδιά της Ελλάδας στο Γυμνάσιο, για να ωφεληθούν ελάχιστοι;

Θα μου προβληθεί ίσως μια αντίρρηση στους συλλογισμούς αυτούς: για τις ατελέστατες γνώσεις της αρχαίας ελληνικής παράδοσης που αποκομίζουν τα παιδιά μας από το Γυμνάσιο μπορεί να μη φταίει και τόσο το σύστημα, όπως δεν φταίει για την γενικά ελαττωματική κατάρτιση των μαθητών. Πλήθος άλλοι παράγοντες συντελούν στη θλιβερή αυτή κατάσταση: η πληθώρα των μαθητών μέσα σε μια τάξη· η έλλειψη από μεγάλες αίθουσες διδασκαλίας· η συστέγαση δυο Γυμνασίων σ’ ένα χτίριο· η επιβάρυνση των καθηγητών με πολλές ώρες διδασκαλίας και πολλά διορθώματα· η απουσία συστηματικών μεταπανεπιστημιακών επιμορφωτικών σπουδών, έτσι που να μπορούν οι λειτουργοί της Μέσης να συμπληρώνουν τις γνώσεις τους και να κατατοπίζονται στα νέα πορίσματα της επιστήμης τους· η απουσία ερμηνευτικών εκδόσεων και βοηθητικών βιβλίων για τον καθηγητή· τα εξωσχολικά ενδιαφέροντα των παιδιών· ο κινηματογράφος και το ραδιόφωνο, και πολλά έχουν δυσκολέψει αφάνταστα το έργο των εκπαιδευτικών στο σχολείο και γι’ αυτό τους είναι αδύνατο ν’ αποδώσουν ό,τι μπορούν και θέλουν. Αν τα εμπόδια αυτά βγουν από τη μέση, γιατί να μη κρατηθούμε στο παλιό, καθιερωμένο σύστημα της διδασκαλίας των αρχαίων κλασικών από το πρωτότυπο; Αν πάλι δεν βγουν από τη μέση τι έχουμε να περιμένουμε και με το νέο σύστημα; Το κάτω κάτω εμείς πάλι θα διδάσκουμε με τις μεγάλες ή μέτριες ικανότητές μας.

Αττικός μελανόμορφος αμφορέας. Αποδίδεται στον "Ζωγράφο της Αιώρας". Σκηνή από τη Νέκυια (Οδύσσεια λ): o μνησίκακος Αίας, η Περσεφόνη που επιβλέπει το Σίσυφο να σπρώχνει την πέτρα στον Κάτω Κόσμο. 6ος αι. π.Χ. (530 π.Χ.). Nekyia: Persephone supervising Sisyphus pushing his rock in the Underworld. Side A of an Attic black-figure amphora, ca. 530 BC. From Vulci.

Η αντίρρηση αυτή είναι σωστή, ως ένα βαθμό όμως μόνο. Δεν υπάρχει αμφιβολία πως πολλοί είναι οι παράγοντες που έχουν συντελέσει στην παρακμή του Γυμνασίου-τόσο μάλιστα, ώστε ελάχιστοι απόφοιτοί του να φεύγουν με μια συγκροτημένη κάπως σκέψη, με τις απαιτούμενες για έναν μορφωμένο άνθρωπο γενικές γνώσεις και με την ικανότητα να διατυπώνουν τους στοχασμούς και τα αισθήματά τους με ειρμό και χωρίς ασυχώρετα ορθογραφικά και συνταχτικά λάθη. Ακόμα δεν υπάρχει αμφιβολία πως το Κράτος, τώρα που συνειδητοποίησε τη σημασία της παιδείας και θέλει να τη βγάλει από το τέλμα, όπου τόσα χρόνια λίμναζε, θα κοιτάζει με κάθε τρόπο να παραμερίσει και τους άλλους παράγοντες που αναστέλλουν την πρόοδο της παιδείας.

Οπωσδήποτε, για να μπορέσουμε να κρίνουμε δίκαια τα δύο συστήματα είναι ανάγκη να αντιπαραθέσουμε τους σκοπούς που επιδιώκουν και τα μέσα που χρησιμοποιούν, με την προϋπόθεση πως εφαρμόζονται σε σχολεία που από κάθε άλλη άποψη λειτουργούν ικανοποιητικά.

Demosthenes Practising Oratory by Jean-Jules-Antoine Lecomte du Nouy (1842–1923). Demosthenes used to study in an underground room he constructed himself. He also used to talk with pebbles in his mouth and recited verses while running. To strengthen his voice, he spoke on the seashore over the roar of the waves.

Τι χαρακτηρίζει ιδιαίτερα το σύστημα που ίσχυε ως σήμερα; Πρώτα πρώτα βέβαια η πεποίθηση πως οι ανθρωπιστικές σπουδές, για να οδηγήσουν στο επιθυμητό αποτέλεσμα, πρέπει να γίνονται με τη μελέτη των κλασικών από το πρωτότυπο. Δεύτερο χαρακτηριστικό του παλιού συστήματος είναι η επιθυμία να γνωρίσουν οι μαθητές όσο γίνεται περισσότερους κλασικούς. Το αποτέλεσμα είναι να στριμώχνονται μέσα στον ίδιο σχολικό χρόνο τέσσερες και πέντε συγγραφείς, διαφόρων μάλιστα εποχών και συχνά με μεγάλες διαφορές στη γλώσσα. Τι κοινό έχει π.χ. η γλώσσα του Δημοσθένη με του Ομήρου, που ερμηνεύονταν παράλληλα στην Δ’ τάξη; Έπειτα, καθώς η ιστορία της ελληνικής γραμματείας δεν διδασκόταν πραγματικά ούτε υπάρχει γυμνασιακό εγχειρίδιο γραμματολογίας, το ανακάτωμα από συγγραφείς που ανήκουν στον 8ο, στον 5ο, και στον 4ο αιώνα είναι φυσικό να μεγαλώνει τη σύγχυση.

O Αριστοτέλης διδάσκει τον Αλέξανδρο. Éducation d'Alexandre par Aristote de Charles Laplante.

Ένα δεύτερο αποτέλεσμα του συστήματος αυτού είναι να ερμηνεύονται στα παιδιά πέντε-δέκα το πολύ σελίδες από κάθε κλασικό, και πριν καλά-καλά κατορθώσουν κάτι να καταλάβουν από τη γλώσσα, την τέχνη και τη σκέψη του ενός να έρχεται να τον εκτοπίσει ο άλλος με τις δικές του δυσκολίες. Και να σκέφτεται κανείς πως πριν από λίγα χρόνια σοφοί παιδαγωγοί είχαν αποφασίσει ν’ αυξήσουν τον αριθμό των αρχαίων συγγραφέων που ερμηνεύονται στο Γυμνάσιο με την προσθήκη των επιστημόνων, του Αριστοτέλη, του Θεοφράστου κ.ά.

Απ’ τα ίδια τα πράγματα, όσον ιδεώδεις και αν είναι οι άλλοι όροι του σχολείου, όσο ικανός ο καθηγητής, όσο έξυπνα και μελετηρά τα παιδιά του, είναι αδύνατο να καταχτηθούν κατά κάποιο τρόπο μέσα σ’ ένα χρόνο ο Αρριανός, ο Ισοκράτης, ο Λυσίας και ο Ηρόδοτος, ή -σε άλλη τάξη- ο Πλάτωνας, ο Θουκυδίδης, ο Όμηρος και ο Ευριπίδης.

Ο επιτάφιος του Περικλή. Πίνακας του Φίλιππ φον Φολτζ. The Age of Pericles, Philipp von Foltz, 1853.

Πόσο ακατόρθωτα είναι τα πράγματα που γυρεύει το αναλυτικό πρόγραμμα του παλιού Γυμνασίου το καταλαβαίνει κανείς, άμα σκεφτεί πως για την ερμηνεία του Επιταφίου του Περικλή -ενός από τα πιο δύσκολα κείμενα- δίνει τρεις βδομάδες μόνο καιρό. Τι να πρωτοκάνει μέσα στο διάστημα αυτό ο καθηγητής; Το κύριο έργο του θα πρέπει αναγκαστικά να περιοριστεί στην προσπάθεια να παραμεριστούν κάπως οι γλωσσικές δυσκολίες-αν παραμεριστούν κ’ αυτές. Καιρός για εμβάθυνση στο περιεχόμενο, στις πνευματικές, στις ηθικές και στις αισθητικές αξίες δεν βρίσκεται, ή κι αν βρεθεί, θα είναι ελάχιστος.

Μειονέχτημα του παλαιού συστήματος είναι και ότι με τους πολλούς συγγραφείς που ορίζει από το πρωτότυπο, αποκλείεται να δώσει σύνολα. Φυσικά, κανενός τύπου Γυμνάσιο δεν μπορεί να δώσει ολόκληρο το έργο ενός συγγραφέα, ακόμα λιγότερο ένα λογοτεχνικό είδος σε όλο του το πλάτος. Ο τύπος όμως του Γυμνασίου που ίσχυε ως σήμερα δεν πρόφταινε να δώσει ούτε καν μια μεγάλη ενότητα από ένα συγγραφέα, ούτε καν ένα γραμματειακό είδος στους κύριους εκπροσώπους του. Ακόμα και ο Επιτάφιος, που αποτελεί μια κλειστή θαυμαστή ενότητα, πόσο διαφορετικό χρώμα παίρνει για όποιον διαβάζει τη συνέχεια της ιστορίας του Θουκυδίδη, το ξέσπασμα του θανατικού στην Αθήνα, το θάνατο που Περικλή και τον χαρακτηρισμό του από τον ιστορικό!

Η απαίτηση να γνωρίσουν τα παιδιά μας στο Γυμνάσιο τους κλασικούς από το πρωτότυπο, συνδυασμένη με την επιθυμία να γνωρίσουν όσο γίνεται πιο πολλούς κλασικούς, ένα μόνο αποτέλεσμα μπορεί να έχει: να δίνει μόνο αποσπάσματα, ξεσκλίδια, χωρίς οργανική ενότητα, βιαστικά διαβασμένα, μισοκατανοημένα, αχώνευτα. Είναι λοιπόν ν’ απορήσει κανείς αν τα παιδιά μας φεύγοντας από το Γυμνάσιο δεν θέλουν ούτε ν’ ακούσουν για τους αρχαίους κλασικούς;

Η σφαγή των μνηστήρων από τον Οδυσσέα και τον Τηλέμαχο, το 330 π.Χ., Λούβρο. Ερυθρόμορφος κωδονόσχημος κρατήρας. Βρέθηκε στην Καμπανία. Αποδίδεται στον "Ζωγράφο του Ιξίωνα". Στηνκύρια όψη του αγγείου η σκηνή της μνηστηροφονίας: η σφαγή των μνηστήρων από τον Οδυσσέα, τον Τηλέμαχο και τον Εύμαιο (δεξιά). Ο Οδυσσέας τεντώνει το τόξο του και σκοτώνει τους μνηστήρες διαδοχικά. Οι μνηστήρες (δώδεκα) βρίσκονται ακόμη σε κλίνες του συμποσίου είναι πανικόβλητοι ενώ κάποιοι είναι ήδη νεκροί. Τα σώματα των μνηστήρων, τα οποία καταλαμβανουν τα 2/3 της παράστασης απεικονίζονται σε διάφορες έντονες στάσεις. Ο Τηλέμαχος γονατιστός προστατεύεται με ασπίδα. Ο Εύμαιος με άσπρη γενειάδα κρατά κάποιο αντικείμενο το οποίο χρησιμοποιεί ως όπλο. Mnêstêrophonía: slaughter of the suitors by Odysseus, Telemachus and Eumeus (right). Side A from a Campanian (Capouan?) red-figure bell-krater, ca. 330 BC.

Πόσες μορφές μυθικές του αρχαίου ελληνικού κόσμου φωτίζουν το δρόμο των νέων μας, όταν έχουν αφήσει τα μαθητικά θρανία; Της Αντιγόνης, ναι, αν ο καθηγητής πρόφτασε να δώσει την ερμηνεία ολόκληρης της τραγωδίας, πράγμα αμφίβολο· το ίδιο και της Ιφιγένειας του Ευριπίδη. Ας πάρουμε όμως τον Όμηρο: στον παλιό τύπο του Γυμνασίου ερμηνεύονται μόνο η πρώτη και η έκτη ραψωδία της Οδύσσειας. Ας υποθέσουμε πως ο καθηγητής πρόφτασε να διδάξει και τις δυο ραψωδίες. Στην πρώτη ο μαθητής θα γνωρίσει τον Τηλέμαχο, μοναχά όμως σαν άπραγο ακόμα έφηβο· στην έκτη θα γνωρίσει τον Οδυσσέα, μοναχά όμως σαν ναυαγό· το πολύ να καταλάβει και την εξυπνάδα του κάπως, από το λόγο που απευθύνει στη Ναυσικά-τίποτε άλλο! Ούτε ο Οδυσσέας ούτε ο Τηλέμαχος δίνονται στα παιδιά μας σαν μορφές ολοκληρωμένες.

Ο Αχιλλέας σέρνει τον νεκρό Έκτορα στο άρμα του. Μελανόμορφη λήκυθος, 490 π.Χ. από την Ερέτρια. Μουσείο του Λούβρου. Achilles dragging the body of Hector. Attic white-ground lekythos.

Στην πέμπτη τάξη του παλιού Γυμνασίου θα διδαχτεί η πρώτη και η έκτη ραψωδία της Ιλιάδας. Στην έκτη δεν γίνεται κανένας λόγος για τον Αχιλλέα. Μένει μόνο η πρώτη, για να γνωρίσει ο μαθητής τη μορφή του μεγάλου ήρωα. Θα τη γνωρίσει όμως μισερή και παραμορφωμένη: έναν Αχιλλέα που το πάθος της εκδίκησης για την αδικία που του έγινε τον σπρώχνει να διαβιβάσει με τη μητέρα του την παράκληση στο Δία να δώσει τη νίκη στους αντίμαχους των Ελλήνων. Δεν ξέρω αν στην τελευταία τάξη προφτάνουν οι συνάδελφοι να διδάξουν κάτι από τις τελευταίες ραψωδίες της Ιλιάδας. Και πάλι όμως, για να ολοκληρωθεί η μορφή του Αχιλλέα θα έπρεπε να διαβάσουν και τις Λιτές στην ένατη ραψωδία, ακόμα όλη την ενότητα που αρχίζει με την έξοδο του Πάτροκλου στον πόλεμο, στη δέκατη έκτη ραψωδία, ως το τέλος της Ιλιάδας, όταν ο Αχιλλέας, συμφιλιωμένος με το βασιλιά της Τροίας, θα του παραδώσει το νεκρό σώμα του Έκτορα, για να το θάψει. Τότε, τότε μόνο ο κατ’ εξοχήν Έλληνας ήρωας θα μπορούσε να φωτίσει τις ψυχές των νέων με όλη του την παλικαριά και την μεγαλοφροσύνη.

Γκυστάβ Μορώ, «Ησίοδος και Μούσα», 1891. Gustave Moreau, Hesiod and the Muse, 1891.

Ένα ακόμη μειονέχτημα του παλιού συστήματος· ήθελε βέβαια να δώσει όσο πιο πολλούς κλασικούς μπορούσε. Μα οι ώρες της διδασκαλίας των αρχαίων Ελληνικών δεν ήταν και απεριόριστες. Έτσι τα παιδιά μας έφευγαν από το Γυμνάσιο χωρίς να έχουν γνωρίσει τον Ησίοδο, τον Αισχύλο, τον Μένανδρο, τον Πλούταρχο. Καθώς μάλιστα η ιστορία της αρχαίας ελληνικής γραμματείας δεν διδασκόταν συστηματικά, ο απόφοιτος του Γυμνασίου, κι αν είχε ακούσει κάτι για τον Αισχύλο, μια φορά τους άλλους τους αγνοούσε και ως ονόματα.

Δεν εξαντλήσαμε όμως τα μειονεκτήματα του Γυμνασίου του παλιού τύπου: Οι έξι τάξεις αποτελούσαν στο Γυμνάσιο αυτό μιαν ενότητα· όπως και για τ’ άλλα μαθήματα, το πρόγραμμά του για τα αρχαία Ελληνικά ολοκληρωνόταν μόνο όταν ο μαθητής τελείωνε και την τελευταία τάξη. Ποιος όμως συλλογιόταν τα παιδιά που από λόγους διάφορους αναγκαζόταν ν’ αφήνουν το σχολειό, πριν ολοκληρώσουν τις γυμνασιακές σπουδές τους; Και δεν ήταν λίγα τα παιδιά αυτά. Από τις επίσημες στατιστικές μαθαίνουμε πως ύστερα από την τρίτη τάξη, μόλις τα πενήντα πέντε στα εκατό συνέχιζαν στην τέταρτη. Ας αφήσουμε τα άλλα μαθήματα κ’ ας δούμε γι’ αυτά τα μισά σχεδόν παιδιά της Ελλάδας τι αποκόμιζαν από τον αρχαίο κόσμο, όταν άφηναν μισοτελειωμένο το Γυμνάσιο, για να ριχτούν στον αγώνα της ζωής: μια ατελέστατη γνώση της αρχαίας γλώσσας και μερικά σπαράγματα κειμένου από 5-6 πεζογράφους. Για τα 45% από τα παιδιά μας δεν υπάρχει ούτε καν η μικρή ωφέλεια, που έχουν από τους κλασικούς όσοι τελειώνουν τις γυμνασιακές σπουδές τους. Σκοτώθηκαν κι αυτά και οι δάσκαλοί τους, για να μάθουν την αρχαία γλώσσα και για να γνωρίσουν όχι και πολύ σπουδαίους συγγραφείς, έξω από τον Ηρόδοτο: τον Λουκιανό, τον Ξενοφώντα, τον Λυσία, τον Ισοκράτη, ό,τι γνώρισαν και από αυτούς! Και έφυγαν από το σχολείο και αγνοώντας απόλυτα την Ιλιάδα, το Θουκυδίδη, τον Σοφοκλή, τον Ευριπίδη, τον Πλάτωνα!

Πρωτοαττικό αγγείο από την Αίγινα, γνωστό ως η πρόχους των Κριών. Παριστάνεται η φυγή του Οδυσσέα και των συντρόφων του από τη σπηλιά του Κύκλωπα Πολύφημου με τη βοήθεια των κριαριών. 7ος αι. π.Χ. (650 π.Χ. περίπου).

Και το νέο σύστημα; Μια και θα λείψει τώρα η δυσκολία της γλώσσας, τα παιδιά μας θα μπορούν να χαρούν τους παλιούς κλασικούς – πιο σωστά θα έλεγα: να χαρούν ορισμένους κλασικούς σε μεγαλύτερο πλάτος και βάθος. Γιατί, κατά τη γνώμη μου, είναι ολέθριο το σύστημα στην ίδια τάξη να διδάσκονται παράλληλα πολλοί συγγραφείς, που ανήκουν σε διάφορες εποχές και σε διάφορα λογοτεχνικά είδη. Στην πρώτη τάξη του Γυμνασίου θα έλεγα να διδαχτούν μόνο Οδύσσεια και Ηρόδοτο, όλο το χρόνο, και τίποτε άλλο. Έτσι τα παιδιά θα προφτάσουν να γνωρίσουν από το έργο του Ομήρου τουλάχιστο 10 ραψωδίες· μα και τις υπόλοιπες θα τις διαβάσουν μόνα τους, γιατί θα έχουν αγαπήσει τον ποιητή: πρώτα πρώτα γιατί θα μιλάει στη γλώσσα τους· έπειτα γιατί ο καθηγητής θα έχει τώρα όλο τον καιρό και ιστορικά να τοποθετήσει τον Όμηρο και για τη θρησκεία του να μιλήσει, και για τη μυθολογία του, και για τα ήθη και έθιμα της εποχής του, προπαντός για τη μεγάλη του τέχνη-όλα τα προβλήματα που γοητεύουν τους νέους. Ενώ ως τώρα, τόσο λίγη ύλη που τους δίναμε, ούτε μπορούσαμε, μα ούτε και τον καιρό είχαμε να τους οδηγήσουμε σε τέτοιους προβληματισμούς. Τους βασανίζαμε με την ομηρική, γεμάτη ποικιλία, γραμματική και το λεξιλόγιο, χωρίς να τα μαθαίνουν κι αυτά!

Christophe Thomas Degeorge, The Slaughter of the Suitors by Odysseus and Telemachus, 1812.

Τώρα θα μπορέσουν να παρακολουθήσουν και όλη την πορεία της «παιδείας» του Τηλέμαχου, από τον πρωτόβγαλτο έφηβο της πρώτης ραψωδίας ως τη στιγμή του, άντρας πια, θα πολεμήσει στο πλευρό του πατέρα του. Και η μορφή του Οδυσσέα θα τους παρουσιαστεί σε όλο της το βάθος και το πλάτος: πώς ο ήρωας παλεύει-με την παληκαριά του και με την εξυπνάδα του-να γλιτώσει τους συντρόφους του από το χαμό· πώς αντιδρά με την πείρα του και την υπομονή του στις συφορές που του σωρεύουν οι θεοί και η μοίρα· πώς κερδίζει το σεβασμό και την αγάπη των Φαιάκων αγνώριστος ακόμα, αυτός που φτάνει στο νησί τους χωρίς να κρατάει τίποτε πάνω του, ούτε καν ένα κουρελιασμένο ρούχο, να κρύψει τη γύμνια του· πώς με την παλικαριά του και την εξυπνάδα του πάλι θα σκοτώσει τους μνηστήρες· πώς θα ξαναγυρίσει στη γυναίκα του ξεπερνώντας τόσες περιπέτειες και τόσους πειρασμούς.

Relief of Herodotus by Jean-Guillaume Moitte (1806), Louvre, Paris.

Το ίδιο θα χορτάσουν τώρα Ηρόδοτο τα παιδιά μας· θα τον γνωρίσουν όχι μόνο από τα κεφάλαια που δίνουν περιγραφές μαχών, αλλά και από εκεί που φωτίζει πρόσωπα και πράγματα με τα ατέλειωτα χαριτωμένα ανέκδοτά του. Θα τον χαρούν και όταν περιγράφει μιας χώρας τους θεούς, τους ανθρώπους, τα ζώα, τα βουνά και τα ποτάμια. Θα μπορέσουν ακόμα ως ένα σημείο να παρακολουθήσουν με ποιο τρόπο ο Ηρόδοτος κατόρθωσε να οργανώσει όλη την πολυποίκιλη ιστορική και εθνογραφική ύλη που είχε μαζέψει στα ταξίδια του.

Terracotta figurine of a theatrical mask representing Dionysos. Greek, Myrina, 2nd century BCE.

Σε μιαν άλλη τάξη του Γυμνασίου οι μαθηταί θα γνωρίσουν την τραγωδία, και τον Αισχύλο και τον Σοφοκλή και τον Ευριπίδη, δυο τρία έργα από τον καθένα, άλλα με περισσότερην ενβάθυνση και άλλα με απλή ανάγνωση.

Παράλληλα-και αυτό το θεωρώ απαραίτητο-θα δοθεί στα χέρια των παιδιών μια αρκετά διεξοδική ιστορία της αρχαίας λογοτεχνίας, γραμμένη απλά και επαγωγά, με άφθονες μεταφράσεις όχι για να τη μάθουν απέξω, αλλά για να μπορέσουν ν’ αποχτήσουν μια κάπως ολοκληρωμένη εικόνα της λογοτεχνικής δημιουργίας των αρχαίων Ελλήνων.

Έτσι το Ελληνόπουλο, φεύγοντας από το τριτάξιο Γυμνάσιο θα έχει ανθρωπιστική μόρφωση ασύγκριτα μεγαλύτερη από ό,τι σήμερα. Προπαντός θα έχει αγαπήσει τον αρχαίο κόσμο, και είναι βέβαιο πως θα έρχεται συχνότερα κοντά του από μεταφράσεις.

Μα η μετάφραση υστερεί πάντα μπροστά στο πρωτότυπο έργο. Ειδικά η αρχαία γλώσσα με την ποικιλία της, με την ευστροφία της, με την πλαστικότητά της, με τους πολλούς ονοματικούς προσδιορισμούς που διαθέτει (πτώσεις, μετοχές, απαρέμφατα) είναι αυτή καθ’ εαυτή ένα αγαθό μορφωτικό. Έπειτα μορφή και περιεχόμενο στο μεγάλο έργο δεν χωρίζονται, μόνο αποτελούν μια χημική ένωση δυσκολοξεδιάλυτη· ο μεγάλος συγγραφέας εκφράζεται και με τη μορφή.

Την ορθότητα των ισχυρισμών την ξέρω και εγώ πολύ καλά, ίσως καλύτερα από πολλούς. Νομίζω όμως πως ανήκει στη σοφία της ζωής να ξέρεις τι μπορεί να πετύχεις και να πετυχαίνεις, όχι να κυνηγάς τα αδύνατα και να μην κατορθώνεις τίποτε.

Και κάτι άλλο όμως: η μετάφραση έχει πολύ διαβληθεί στον τόπο μας· από τη μια από τους ανθρώπους που πιστεύουν πως ό,τι ευγενικό και ωραίο ειπώθηκε στην αρχαία Ελληνική γλώσσα, όταν μεταφραστεί στη γλώσσα του λαού μας, αναγκαστικά ασχημίζει και εκχυδαΐζεται. Από την άλλη υποπτεύονται τη μετάφραση εκείνοι που χρησιμοποίησαν ή είδαν τα παιδιά τους να χρησιμοποιούν τις φοβερές σχολικές, που λέγονται, μεταφράσεις, όπου δεν ξέρει κανείς τι κακοπαθεί περισσότερο, το νόημα του κειμένου ή η σημερινή μας γλώσσα. Τέλος και οι οργανωμένες σειρές εκδόσεων αρχαίων συγγραφέων από διάφορους λόγους δεν βοήθησαν και πολύ για ν’ αγαπηθεί η μετάφραση.

Scene from the tragedy Iphigenia in Tauris by Euripides. Roman fresco in Pompeii.

Η αλήθεια είναι πως μια μετάφραση, όταν γίνεται από άνθρωπο που ξέρει και την αρχαία και τη νέα μας γλώσσα καλά, κι ακόμα έχει συναίσθηση της σημασίας του έργου του, -μια καλή μετάφραση, κι αν δεν μπορεί να ισοσταθμίσει το πρωτότυπο, μια φορά δεν είναι και τόσο χωρίς αξία, όσο θέλουν να την παρουσιάζουν μερικοί. Μπορεί να μη δίνει τα 100 στα 100 από τις αξίες του πρωτότυπου έργου-και δεν μπορεί ποτέ να τα δώσει, τα 80 όμως μπορεί να τα δώσει. Αν ο μεταφρασμένος αρχαίος κλασικός δεν ήταν στοιχείο μορφωτικό μεγάλο κι αυτός, αν δεν επαίδευε κι αυτός με το περιεχόμενο που διατηρεί και με τη δική του μορφή, ας είναι και ατελέστερη, δεν θα έχαναν τον πολύτιμο καιρό τους τόσοι και τόσοι κλασικοί φιλόλογοι σε όλο τον κόσμο-στα τελευταία μάλιστα χρόνια οι πιο εκλεχτοί για να μεταφέρουν τ’ αρχαία κείμενα στη γλώσσα του καθένας. Αρχαία Ελληνικά, και καλά μάλιστα, δεν μπορεί να μαθαίνει όλος ο κόσμος, ούτε θα ήταν ικανός γι’ αυτό, τούτο όμως δεν μας δίνει το δικαίωμα να του στερήσουμε ολωσδιόλου την ανεξάντλητη και αναντικατάστατη πηγή της μόρφωσης, που είναι οι αρχαίοι Έλληνες κλασικοί.

Τα παιδιά μας που δεν θα συνεχίσουν τις σπουδές τους, φεύγοντας από το τριτάξιο Γυμνάσιο, για να ακολουθήσουν ένα επάγγελμα, ανήκουν στον κόσμο, που δεν θα ξέρει τ’ αρχαία Ελληνικά. Μα με την οικείωσή τους με τους αρχαίους κλασικούς, ας είναι και από τις μεταφράσεις, θα έχουν αποχτήσει κάτι πολύτιμο. Θα τους έχει ανοιχτεί η αυλαία σ’ έναν κόσμο θαυμαστό σε ομορφιά και σε σκέψη, και είμαι βέβαιος πως θα ξαναγυρίζουν σ’ αυτόν και αργότερα, πράγμα που δεν γίνεται σήμερα.

Hermann Karl Usener (October 23, 1834 – October 21, 1905) was a German scholar in the fields of philology and comparative religion.

Όσοι συνεχίσουν τις σπουδές τους στο Λύκειο, θα γνωρίσουν τους κλασικούς και από το πρωτότυπο, σε περισσότερες μάλιστα ώρες απ’ ό,τι σήμερα. Φτάνουν όμως τα τρία χρόνια; Κατά τη γνώμη μου για να μπεις βαθιά στα μυστικά του αρχαίου λόγου, δεν φτάνουν ούτε δέκα χρόνια σπουδής. Ο HERMANN, ο μεγάλος γερμανός φιλόλογος, έλεγε, λίγο πριν πεθάνει: UTINAM ESSEM BONUS GRAMMATICUS! Και όμως είχε φάει όλη του τη ζωή μελετώντας τα γραμματικά φαινόμενα της ελληνικής γλώσσας!

Για τα παιδιά μας που θα σπουδάζουν στο Λύκειο, τα τρία χρόνια φτάνουν· μια φορά θα μαθαίνουν καλύτερα την αρχαία ελληνική γλώσσα από ό,τι τη μαθαίνουν σήμερα. Πρώτα, πρώτα, γιατί θα είναι ωριμότερα, στα χρόνια, κι ακόμα γιατί ο αρχαίος κόσμος θα τους είναι οικείος πια από το Γυμνάσιο· και όχι μόνο οικείος, αλλά και αγαπητός.

Τύφλωση Πολύφημου. Θραύσμα κρατήρα μέσης πρωτοκορινθιακής περιόδου, από το Άργος. 7ος αι. π.Χ. (μέσα).

Το ξέρουν οι συνάδελφοι πως ένας από τους κυριότερους λόγους που το μάθημα των αρχαίων ελληνικών δεν προκόβει είναι γιατί τα παιδιά μας με τις δυσκολίες που αντικρίζουν στη γλώσσα δεν μπορούν να πλησιάσουν την ουσία των αρχαίων κειμένων και γι’ αυτό δείχνουν απόλυτη αδιαφορία, αν όχι και αποστροφή. Τώρα όμως, που ο νέος θα ξέρει από πριν το περιεχόμενο της Οδύσσειας, είναι εύκολο να του κινηθεί το ενδιαφέρον να γνωρίσει και τους αθάνατους στίχους του ίδιου του Ομήρου και να τους συγκρίνει με τους στίχους της μετάφρασης που ξέρει. Το ίδιο, όταν θα του είναι γνωστό το βάθος της σκέψης του Θουκυδίδη, δεν θ’ αδιαφορήσει, όταν ο καθηγητής του δείξει στο πρωτότυπο, πώς αυτό το βάθος εκφράζεται και με το μοναδικό ύφος του ιστορικού, με τη στιφνή του σύνταξη, με τη συσσώρευση ονοματικών προσδιορισμών, με τη δημιουργία δικών του λέξεων κ.λπ. Και της γλώσσας του Σοφοκλή θα μπορεί τώρα να εχτιμήσει καλύτερα την ομορφιά, έτσι που δεν θα γνωρίζει για πρώτη φορά τον τραγικό.

Ένας καινούργιος δρόμος χαράζεται για την ελληνική παιδεία, που υπόσχεται πολύ γονιμότερα αποτελέσματα. Χωρίς εμπόδια δεν θα είναι βέβαια και αυτός. Είναι όμως στο χέρι των φιλολόγων να παραμερίσουν τα εμπόδια και να εφαρμόσουν το καινούργιο σύστημα με πίστη και ενθουσιασμό. Και είμαι βέβαιος πώς δεν θα περάσουν πολλά χρόνια, που οι καλόπιστοι άνθρωποι θα ομολογήσουν, κι αυτοί ακόμα που σήμερα στέκουν κάπως δισταχτικοί μπροστά στο νέο σύστημα, πως με τα μέτρα αυτά έγινε ένα μεγάλο βήμα προς τα εμπρός στην παιδεία της πατρίδας μας.

Ι.Θ. Κακριδής: Γεννήθηκε στην Αθήνα το 1901. Σπούδασε στη Φιλοσοφική Σχολή του ΑΠΘ και έκανε μεταπτυχιακές σπουδές στην Αυστρία και τη Γερμανία. Ήταν Καθηγητής της Κλασικής Φιλολογίας, δημοτικιστής και υπέρμαχος του μονοτονικού συστήματος και εκδιώχθηκε από την πανεπιστημιακή του έδρα κατά τη διάρκεια της Κατοχής. Δίδαξε επί σειρά ετών στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, αλλά και σε ιδρύματα του εξωτερικού. Έφυγε από το ζωή το 1992, αφήνοντας πίσω του ένα πλούσιο συγγραφικό και μεταφραστικό έργο. 

Αναδημοσίευση από: Πύλη για την ελληνική γλώσσα. 

Κλικ στα αστέρια. Astronomy Photographer of the Year: Royal Observatory's 2014 Finalists

Ο Γαλαξίας αντανακλάται στον ποταμό Σνέικ, στο φημισμένο Οξμποου Μπεντ στο Εθνικό Πάρκο του Γκραντ Τέτον στο Γουαϊόμινγκ των Ηνωμένων Πολιτειών. Ο Γαλαξίας έχει «ισορροπήσει» ακριβώς επάνω από τον ορίζοντα με αποτέλεσμα να μοιάζει με λαμπερό σύννεφο. Oxbow Bend Reflections by David Kingham (US). The Milky Way reflected in the Snake River at the famous Oxbow Bend in Grand Teton national park. The galaxy is poised just above the horizon mimicking a glowing cloud. Photograph: David Kingham/Astronomy Photographer of the Year 2014

Ο διαγωνισμός «Astronomy Photographer of the Year» διοργανώνεται για έκτη συνεχή χρονιά από το Βασιλικό Αστεροσκοπείο της Βρετανίας στο Γκρίνουιτς. Το Αστεροσκοπείο καλεί τους απανταχού «αστροφωτογράφους» - επαγγελματίες και ερασιτέχνες φωτογράφους, επιστήμονες και απλούς «πολίτες της επιστήμης» - να παρουσιάσουν μοναδικές εικόνες που σχετίζονται με την Αστρονομία και την αστρονομική παρατήρηση.

Επισκέπτες παρακολουθούν το γκέιζερ Ολντ Φέιθφουλ στο Εθνικό Πάρκο Γέλοουστοουν στις Ηνωμένες Πολιτείες να εκτινάσσεται ενώ η σκιά της Σελήνης κρύβει τον Ήλιο σε μερική έκλειψη. Η σκηνή αποπνέει μια αίσθηση δέους, με το φόντο του γαλάζιου ουρανού, τον λευκό ατμό του γκέιζερ και τους παρατηρητές που προσπαθούν να δουν την ένωση των δύο φαινομένων – ενός γεωλογικού και ενός αστρονομικού. Eclipse and Old Faithful by Robert Howell (USA). Visitors witness the Old Faithful geyser in Yellowstone national park erupt as the moon partially eclipses the sun. The scene captures a sense of awe set against blue sky and white geyser steam, as the onlookers strain to see the joining of these two phenomena – one geological and one astronomical. Photograph: Robert Howell/Astronomy Photographer of the Year 2014

Η διοργάνωση, η οποία γίνεται με χορηγό επικοινωνίας το περιοδικό του BBC «The Sky at Night», έχει αποδειχθεί εξαιρετικά δημοφιλής. Προσελκύει υποψηφιότητες από όλον τον κόσμο και έχει προβεί στην έκδοση μιας σειράς επιτυχημένων βιβλίων τα οποία, αν και προσφέρονται ιδιαίτερα για να τα ξεφυλλίζει κάποιος χαζεύοντας τις εικόνες τους, ξεφεύγουν από τη συνηθισμένη έννοια του «coffee table book».

Αυτό το χρωματιστό αστρικό τοπίο που έχει φωτογραφηθεί από το Ράντσο Ιντάλγκο στο Νέο Μεξικό των Ηνωμένων Πολιτειών αποκαλύπτει την «καυτή» θερμότητα του νεφελώματος Ημισέληνος σε έναν στρόβιλο από κόκκινο και μπλε. Το νεφέλωμα αποτελεί ένα κολοσσιαίο «κέλυφος» από υλικά τα οποία εκτινάσσονται από έναν ισχυρό αλλά βραχύβιο αστέρα Wolf-Rayet (WR 136), ο οποίος διακρίνεται προς το κέντρο της εικόνας. Υπεριώδης ακτινοβολία και αστρικός άνεμος θερμαίνουν το διαστελλόμενο νεφέλωμα κάνοντάς το να λάμπει. NGC 6888 by Mark Hanson (US). This colourful starscape taken from Rancho Hidalgo, New Mexico, US reveals the searing heat of the Crescent Nebula glowing in a whirl of red and blue. The emission nebula is a colossal shell of material ejected from a powerful but short-lived Wolf-Rayet star (WR 136), seen close to the image centre. Ultraviolet radiation and stellar wind now heats the swelling cloud, causing it to glow. Photograph: Mark Hanson/Astronomy Photographer of the Year 2014

Τα βραβεία, τα οποία συνοδεύονται από χρηματικά έπαθλα, απονέμονται σε τέσσερις βασικές κατηγορίες: Γη και Διάστημα, Το ηλιακό μας σύστημα, Βαθύ Διάστημα και Νεαρός φωτογράφος Αστρονομίας της χρονιάς. Από τους νικητές της  κάθε κατηγορίας η κριτική επιτροπή επιλέγει τον τελικό νικητή, ο οποίος και χρίζεται ο «Καλύτερος φωτογράφος Αστρονομίας» της χρονιάς. Παράλληλα απονέμονται τρία ειδικά βραβεία, ένα για τις φωτογραφίες που απεικονίζουν και ανθρώπους, ένα για τον πρωτοεμφανιζόμενο φωτογράφο της χρονιάς και ένα για τις φωτογραφίες που έχουν ληφθεί με ρομποτικό τηλεσκόπιο.

Πολλαπλές λήψεις χρησιμοποιήθηκαν προκειμένου να παραχθεί ένα φαινόμενο time-lapse καθώς η περιστροφή της Γης έλκει το φως των άστρων σε μακριές γραμμές-ίχνη που απλώνονται επάνω από την ακτή στο Μαρ ντε Αχο του Μπουένος Αϊρες στην Αργεντινή. Star Trails on the Beach by Sebastián Guillermaz (Argentina). Multiple shots have been used to produce a timelapse effect, as Earth’s rotation draws the light from the stars into long trails arcing over the beach in Mar de Ajo, Buenos Aires province, Argentina. Photograph: Sebastián Guillermaz/Astronomy Photographer of the Year 2014

Οι «φιναλίστ» του διαγωνισμού για το 2014 ανακοινώθηκαν μέσα στο καλοκαίρι και εδώ παρουσιάζουμε μερικές από τις φωτογραφίες τους μαζί με τα σχόλια των κριτών του Βασιλικού Αστεροσκοπείου που τις επέλεξαν.

Ένας πατέρας με τον μικρό γιο του παρατηρούν μια βραδινή εμφάνιση του κομήτη PanSTARRS στο Φερστ Ενκάουντερ Μπιτς του Ιστχαμ στη Μασαχουσέτη των Ηνωμένων Πολιτειών. Ο φωτογράφος αφιέρωσε εβδομάδες στην προετοιμασία για την απαθανάτιση του κομήτη, ο οποίος δεν θα είναι ξανά ορατός για τα επόμενα 100.000 χρόνια, προκειμένου να καλλιεργήσει το ενδιαφέρον του γιου του για την Αστρονομία. Father and Son Observe Comet PanSTARRS by Chris Cook (US). A father and his young son watch the evening display of PanSTARRS on First Encounter beach, Eastham, Massachusetts, USA. The photographer had spent weeks preparing the shoot to capture the comet, which will not be seen again for over 100,000 years, in order to foster his son’s interest in astronomy. Photograph: Chris Cook/Astronomy Photographer of the Year 2014

Οι νικητές θα ανακοινωθούν στις 19 Σεπτεμβρίου και από την ίδια ημερομηνία τα καλύτερα έργα θα παρουσιαστούν όπως κάθε χρόνο σε έκθεση στο Βασιλικό Αστεροσκοπείο στο Γκρίνουιτς.

Στις 30 Οκτωβρίου μια εκτίναξη στεμματικού υλικού (CME) από τον Ήλιο χτύπησε τη Γη προκαλώντας την εμφάνιση πολύχρωμου σέλαος στον ουρανό κατά τη διάρκεια του μεγαλύτερου μέρους της νύχτας στο Κατφιορντάιντετ του Τρόμσε στη Νορβηγία. Οι γέρικες σημύδες θυμίζουν χέρια που απλώνονται προς το στέμμα του σέλαος το οποίο μοιάζει με παράξενο πλάσμα στον ουρανό. Creature by Ole Christian Salomonsen (Norway). On 30 October a CME (coronal mass ejection) hit Earth, displaying multi-coloured auroras across the sky for most of the night in Kattfjordeidet, Tromsø, Norway. The old birch trees resemble arms reaching for the auroral corona appearing like a strange creature in the sky. Photograph: Ole C. Salomonsen/Astronomy Photographer of the Year 2014

Η προθεσμία για τις αιτήσεις συμμετοχής φυσικά έχει «κλείσει», αν θέλετε όμως προλαβαίνετε να πείτε στους κριτές τη γνώμη σας επιλέγοντας την αγαπημένη σας φωτογραφία στη σελίδα του Royal Observatory στο Facebook ή στο Twitter.

Ένας φωτεινός μετεωρίτης σχίζει τον μεγαλόπρεπο νυχτερινό ουρανό επάνω από το «καπνισμένο» ηφαίστειο Μπρόμο ακριβώς μία ημέρα πριν από την κορύφωση της βροχής μετεωριτών 130506-Eta Aquarid που προκαλείται από τον κομήτη του Χάλεϊ. Το Μπρόμο είναι ένα από τα πιο γνωστά ενεργά ηφαίστεια στην Ανατολική Ιάβα της Ινδονησίας. Στη φωτογραφία διακρίνονται επίσης το υψηλότερο ενεργό ηφαίστειο Σεμέρου (3.676 μ.) και το εσβεσμένο ηφαίστειο Μπατόκ, στα δεξιά του Μπρόμο. Eta Aquarid Meteor Shower over Mount Bromo by Justin Ng (Singapore). A bright meteor streaks across the magnificent night sky over the smoke-spewing Mount Bromo just a day before the peak of the Eta Aquarid meteor shower, which is caused by Halley’s comet. Mount Bromo is among the best-known active volcanoes in East Java, Indonesia. We can also see the highest active volcano, Mount Semeru (3676m), and the extinct volcano, Mount Batok, located to the right of Mount Bromo. Photograph: Justin Ng/Astronomy Photographer of the Year 2014

More on their website here, exhibition opens in September: http://www.rmg.co.uk/whats-on/exhibitions/astronomy-photographer-of-the-year

Ίχνη εξωγήινης τεκτονικής δραστηριότητας. Plate tectonics on another world: Europa

O παγωμένος φλοιός της Ευρώπης φαίνεται ότι ανακυκλώνεται διαρκώς λόγω της τεκτονικής δραστηριότητας. Chaos terrain on Europa, in the upper right of this image, is a place where the bright, icy crust has been broken and deformed. It represents some of the most recent geologic activity on Europa. In the southern part of the image is a smooth, gray band provisionally named Phaidra Linea, where the crust has pulled apart, separating preexisting geologic features, much like a mid-ocean ridge on Earth. The image covers an area roughly 350 kilometers square near Europa's equator. Credit: NASA / JPL

Η Ευρώπη, ένα μεγάλο φεγγάρι του Δία που κρύβει έναν βαθύ ωκεανό κάτω από ένα κάλυμμα πάγου, είναι το πρώτο σώμα εκτός της Γης στο οποίο ανιχνεύονται ενδείξεις τεκτονικής δραστηριότητας -ενδείξεις που αναπτερώνουν τις ελπίδες για ανακάλυψη μικροβιακής ζωής, και ίσως επιταχύνουν τις προσπάθειες της NASA για την εξερεύνηση αυτού του αινιγματικού κόσμου.

Οι πλάκες

Η Ευρώπη, ο δορυφόρος του Δία, είναι το πρώτο σώμα εκτός Γης που ανιχνεύονται τέτοιες γεωλογικές διεργασίες. Phaidra Linea and other, similar bands on Europa can be reconstructed to reunite geologic features, demonstrating that these kinds of bands are "pull-apart" boundaries, where the surface has fractured, opened up, and new crust formed. Credit: NASA / JPL / Prockter et al 2002 / Linda Martel

Οι τεκτονικές πλάκες της Γης είναι γιγάντιες φέτες στερεού φλοιού που επιπλέουν στο υποκείμενο, ημίρρευστο στρώμα του μανδύα. Το ίδιο φαινόμενο δείχνει να διαμορφώνει και την επιφάνεια της Ευρώπης, μόνο που σε αυτή την περίπτωση πρόκειται για γιγάντιες πλάκες πάγου που επιπλέουν είτε σε έναν υπόγειο ωκεανό είτε σε ένα στρώμα θερμότερου, πιο εύπλαστου πάγου.

Προηγούμενες μελέτες είχαν δείξει ότι η επιφάνεια της Ευρώπης είναι σχετικά νέα και ότι οι τεράστιες ρωγμές που διατρέχουν την επιφάνεια του φεγγαριού επιτρέπουν στο υπόγειο νερό να ανέβει στην επιφάνεια και να μετατραπεί σε φρέσκο πάγο. Μέχρι σήμερα, όμως, παρέμενε ασαφές πώς ο πάγος ανακυκλώνεται και ανανεώνει το κάλυμμα πάγου.

Η ανακάλυψη

Astypalaea Linea on Jovian ice moon Europa is the broad smooth region running through these images recorded by the Galileo spacecraft in 1998. The pictures are different computer processed versions of the same mosaic -- on the left, small scale details have been enhanced while on the right, large scale features are emphasized. In both versions, the bold criss-crossing ridges believed to result from the upwelling of new material through cracks in the surface ice are apparent. But more easily seen on the right are recently recognized gentle rises and dips, about 15 kilometers across, which likely formed as the icy surface was compressed by the addition of the new material. Further evidence that stress is folding Europa's surface is offered by the presence of smaller cracks and wrinkles more easily seen on the left. These span the width of the broad swells suggestive of anticlines and synclines familiar to geologists on planet Earth. Credit: NASA / JPL / Prockter and Pappalardo

Ερευνητές του Πανεπιστημίου του Άινταχο και του Πανεπιστημίου «Τζονς Χόπκινς» αναφέρουν ότι βρήκαν την απάντηση σε εικόνες της αποστολής Galileo, η οποία μελέτησε το σύστημα του Δία από το 1995 έως το 2003. Εξετάζοντας το παγκόσμιο παζλ που σχηματίζουν οι πλάκες πάγου στην επιφάνεια, η ερευνητική ομάδα εντόπισε ένα κομμάτι πάγου, περίπου στο μέγεθος του Ισραήλ, το οποίο είχε με κάποιο τρόπο εξαφανιστεί.

Candidate subduction zones (light colored regions identified by arrows) in the northern trailing hemisphere of Europa. The study region shows evidence of a subducting plate with discrete boundaries, one of which shows evidence of the removal of 92 km of the surface along a NE-SW-oriented band at its southern margin. Credit: Kattenhorn and Prockter 2014

Σύμφωνα με το τεκτονικό μοντέλο που προτείνουν οι ερευνητές με δημοσίευσή τους στην επιθεώρηση «Nature Geoscience», μεγάλες πλάκες πάγου στην Ευρώπη χάνονται γλιστρώντας κάτω από γειτονικές πλάκες -ένα φαινόμενο ανάλογο με την υποβύθιση των τεκτονικών πλακών στη Γη κατά μήκος μεγάλων ρηγμάτων.

Η ανακάλυψη ενισχύει τώρα τις υποψίες για την ύπαρξη μικροβιακής ζωής στο παγωμένο φεγγάρι, καθώς η τεκτονική δραστηριότητα συνδέει τον υπόγειο ωκεανό με το υπερκείμενο στρώμα πάγου και επιτρέπει σε θρεπτικά συστατικά, ίσως και σε μικρόβια, να ανεβαίνουν από τα βάθη στην επιφάνεια και το αντίστροφο.

Η άκρως σημαντική Ευρώπη

Look familiar? Europa (in natural color, left, and enhanced-contrast color, right) is more like Earth than we ever knew. The more they look at other worlds in the Solar System, the more scientists discover that Earth isn’t as special as we earthlings like to think. Our planet has active volcanoes—but so does Jupiter’s moon Io. We have geysers—and so does Saturn’s moon Enceladus. We have lakes, rivers and rain, and so does Titan, another moon of Saturn’s. Now a paper in the journal Nature Geoscience argues that one more geological feature thought to be unique to Earth may not be after all. Using images from the Galileo spacecraft, planetary scientists think they’ve found evidence of plate tectonics on Jupiter’s ice-covered moon Europa—a world that’s already on astrobiologists’ radar because the ocean that lies beneath the moon’s thick rind of ice could conceivably host life of some sort. Credit: NASA/JPL/DLR

Είναι η δεύτερη σημαντική ανακάλυψη στην Ευρώπη σε διάστημα λίγων μηνών, έπειτα από τον εντοπισμό γιγάντιων πιδάκων νερού στο νότιο πόλο του δορυφόρου. Οι ανακαλύψεις ίσως επιταχύνουν τώρα τα σχέδια εξερεύνησης της Ευρώπης. Η NASA εξετάζει εδώ και χρόνια το ενδεχόμενο μιας αποστολής στο μυστηριώδες φεγγάρι, θέτοντας όμως το μάλλον χαμηλό όριο του ενός δισεκατομμυρίου δολαρίων για το κόστος της αποστολής.

Το αμερικανικό Κογκρέσο έχει εκδηλώσει ενδιαφέρον για τη μελέτη της Ευρώπης, και μέχρι τις 17 Οκτωβρίου η NASA δέχεται ιδέες για τα επιστημονικά όργανα που θα μπορούσε να περιλαμβάνει η φιλόδοξη αποστολή. Θα περάσουν πάντως χρόνια μέχρι να οριστικοποιηθεί ο σχεδιασμός του εγχειρήματος και να μάθουμε περισσότερα για αυτόν τον παγωμένο αλλά πιθανώς φιλόξενο κόσμο.