Το σφύριγμα του θανάτου των Αζτέκων. The hiss of death of Aztecs

Un sacrifice humain, Faolio 70r, Codex Magliabechiano. A human sacrifice, Faolio 70r, Magliabechiano Code. Ο φρικιαστικός ήχος από τις σφυρίχτρες σε σχήμα νεκροκεφαλής αποτελούσε «σάουντρακ» στις ανθρωποθυσίες.

Το να στέκεσαι αβοήθητος περιμένοντας να εκτελεστείς από έναν αζτέκο ιερέα ως θυσία στους θεούς είναι βέβαιον ότι ήταν παραπάνω από τρομακτικό. Η αγωνία και ο φόβος του επικείμενου τέλους θα πρέπει ωστόσο να μετατρέπονταν σε απύθμενη φρίκη στο άκουσμα της... μουσικής υπόκρουσης που, όπως φαίνεται, συνόδευε την τελετή. Ειδικοί που «ανέστησαν» τον ήχο τον οποίον έβγαζαν οι παράξενες σφυρίχτρες σε σχήμα νεκροκεφαλής των Αζτέκων διαπίστωσαν ότι ακούγεται σαν ανθρώπινη επιθανάτια κραυγή - σαν «το ουρλιαχτό χιλιάδων πτωμάτων», όπως είπε χαρακτηριστικά ένας από αυτούς. Υποστηρίζουν ότι το απόκοσμο μουσικό όργανο χρησίμευε ως ψυχολογικό όπλο για να προκαλεί «σοκ και δέος» όχι μόνο στα θύματα των ανθρωποθυσιών αλλά και στους εχθρούς την ώρα της μάχης.

Μυστηριώδες αξεσουάρ

Ο ήχος από τις σφυρίχτρες του θανάτου ήταν ανατριχιαστικός. Death whistle model of silver. Mexican aerophones are wind musical instruments or resonators that can generate sounds or noise with air jets and one or several chambers of globular, tubular and other shapes like simple flutes and multi-tubes, flutes with membranes, reed flutes, simple and multi-whistles, trumpets, horns, cornets, noise generators and dead whistles that were developed during several millenniums in Ancient Mexico. They can generate musical, natural, biological and underworld sounds and signals of many purposes, including some of unknown use. They were made of a great variety on materials like clay, cane, woods, bones, shells, carapaces, seeds, gourds, barks, metal and stone.

Οι κεραμικές σφυρίχτρες σε σχήμα ανθρώπινου κρανίου που χρησιμοποιούσαν οι Αζτέκοι έχουν ανακαλυφθεί εδώ και δεκαετίες από τους αρχαιολόγους - εκτίθενται μάλιστα σε μουσεία. Μόνο πρόσφατα ωστόσο άρχισαν να δημοσιεύονται μελέτες σχετικά με τον ήχο που μπορεί να παρήγαν, ενώ το πρώτο «αγγλόφωνο» σχετικό άρθρο που κυκλοφόρησε στο Διαδίκτυο θεωρείται αυτό που έγραψε πρόσφατα στο «Mexicolore» ο Ρομπέρτο Βελάσκες Καμπρέρα, 66χρονος μηχανολόγος μηχανικός, ο οποίος έχει αφιερώσει πολλά χρόνια στην προσπάθεια αναπαραγωγής των αρχαίων οργάνων προκειμένου να μελετήσει τον ήχο τους.

Το αποτέλεσμα που προέκυψε όταν τελικά κατόρθωσε να φτιάξει το πρώτο αντίγραφο ήταν μάλλον τρομακτικό: μπορείτε να το ακούσετε στο βίντεο, σε επίδειξη από τον Χαβιέρ Κίχας Ισαγιότλ, μουσικό και ειδικό στην κατασκευή παραδοσιακών κεραμικών φλογερών των Αζτέκων και των Μάγιας, ο οποίος ασχολήθηκε επίσης με την κατασκευή της αρχαίας σφυρίχτρας.

Urne aztèque à l'effigie de Mictlantecuhtli. Albâtre, Hauteur 16,1 cm, diam. 11 cm, Mexico, Museo Nacional de antropologia.

Μόνο και μόνο το σχήμα τους ήταν αρκετό για να ονομαστούν οι σφυρίχτρες-κρανία «σφυρίχτρες του θανάτου». Η αναβίωση του ήχου τους φαίνεται όμως να δικαιολογεί πλήρως τον τίτλο τους. Οι ειδικοί πιστεύουν ότι οι Αζτέκοι τις χρησιμοποιούσαν κατά τις ανθρωποθυσίες για να βοηθήσουν την ψυχή του θύματος να ταξιδέψει στον άλλον κόσμο. Το γεγονός μάλιστα ότι δύο τέτοιες σφυρίχτρες βρέθηκαν στα χέρια του σκελετού ενός 20χρονου άνδρα ο οποίος υπήρξε θύμα ανθρωποθυσίας και βρέθηκε θαμμένος μπροστά στον ναό του θεού του ανέμου Εεκάτλ κάνει τους αρχαιολόγους να πιστεύουν ότι συνδέονταν με τον συγκεκριμένο θεό, καθώς και με τον θεό του θανάτου Μικτλαντεκούτλι. Ο Εεκάτλ, θεός της δημιουργίας των Αζτέκων και άλλων λαών της προκολομβιανής Κεντρικής Αμερικής, ο οποίος συνδεόταν επίσης με τον θεό-φτερωτό φίδι Κετσαλκοάτλ,  απεικονιζόταν συχνά με δύο μάσκες μέσα από τις οποίες φυσούσε ο άνεμος, ενώ οι ναοί του χτίζονταν σε κυλινδρικό σχήμα ώστε ο αέρας να κυκλοφορεί χωρίς αντίσταση.

Κραυγές πολέμου

Οι αρχαιολόγοι έχουν ανακαλύψει σφυρίχτρες των Αζτέκων σε διάφορα σχήματα και πιστεύουν ότι η καθεμιά χρησίμευε για διαφορετικούς σκοπούς και τελετουργικά: αυτές σε σχήμα νεκροκεφαλής είναι πάντως βέβαιον ότι συνδέονταν με τον θάνατο.

Σύμφωνα με μια άλλη θεωρία, οι «σφυρίχτρες του θανάτου» μπορεί επίσης να αποτελούσαν ένα είδος «συμπληρωματικής ιαχής» κατά τη διάρκεια του πολέμου. Μπορεί, δηλαδή, να χρησιμοποιούνταν από τους πολεμιστές πριν από την έναρξη μιας μάχης για να φοβίζουν τους εχθρούς - κάτι σαν «προληπτικό όπλο σοκ και δέους» της εποχής. Αν και φαντάζει απολύτως αθώο σε σχέση με τα σημερινά όπλα μαζικής καταστροφής, το «εφέ» δεν θα πρέπει να ήταν ευκαταφρόνητο. «Έπαιζαν περισσότερα από εκατό τέτοια όργανα μαζί, εκατό σφυρίχτρες θανάτου που προήλαυναν ταυτόχρονα για να προκαλέσουν μεγάλη ψυχολογική επίδραση στον εχθρό» εξηγεί σε βίντεο ο κ. Ισαγιότλ, προσθέτοντας πως ενδεχομένως χρησιμοποιούνταν και σε ειδικές τελετές τίμησης των νεκρών.

Εκτός από τις νεκροκεφαλές, πιστεύεται ότι πένθιμη νότα θα πρέπει να είχαν επίσης οι σφυρίχτρες σε σχήμα κουκουβάγιας που έχουν βρεθεί - η κουκουβάγια είναι ένα πτηνό που ακόμη και σήμερα συνδέεται με τον επικείμενο θάνατο από τους λαούς της Κεντρικής Αμερικής. Όπως μάλιστα επισημαίνει στο άρθρο του ο κ. Βελάσκες Καμπρέρας, η πρώτη μελέτη σχετικά με τα αρχαία μεξικανικά «αερόφωνα» που δημοσιεύθηκε το 1971 αφορούσε μια σφυρίχτρα σε σχήμα κεφαλιού κουκουβάγιας. Ο συγγραφέας της Λουίς Φράνκο περιέγραφε την εσωτερική δομή της και εξέφραζε την άποψη ότι θα πρέπει να είχε κάποια χρήση σε τελετές που σχετίζονταν με τον θάνατο, χωρίς ωστόσο να έχει γνώση του ήχου που παρήγε.

Ο απόκοσμος ήχος έγινε γνωστός όταν ο κ. Βελάσκες Καμπρέρας έφτιαξε τα σχέδια για την αναπαραγωγή του πρώτου πιστού αντιγράφου με βάση ένα θραύσμα από μια κεραμική σφυρίχτρα σε σχήμα νεκροκεφαλής που χρονολογείται στο 1250-1380 μ.Χ. Ο 66χρονος μηχανικός σχεδιάζει τώρα περισσότερες έρευνες σχετικά με το «σάουντρακ» που παρήγαν αυτά τα όργανα. Όπως γράφει, οι ως τώρα μελέτες έχουν δείξει ότι όταν δύο ή περισσότερες σφυρίχτρες «παίζονταν» μαζί, ο συνδυασμός τους μπορούσε να δημιουργήσει διάφορα ηχητικά εφέ τα οποία αξίζει να διερευνηθούν.

Πανάρχαιο νερό κρύβεται στα έγκατα της Γης. Scientists chart a hidden watery world for life deep below ground

Όπως φαίνεται βαθιά στο εσωτερικό της Γης υπάρχει πάρα πολύ νερό. Scientists have discovered that many of the oldest and deepest rock formations on Earth are suffused with water that is rich in chemical energy and could house a vast underground habitat for microbes that dates back to life’s first stirrings. The find promises to open a new window on microbial evolution in the deep biosphere. It may also have significance for the exploration of Mars, where researchers speculate that an alien ecosystem may once have flourished far below the Red Planet’s dry, frigid surface.

Διεθνής ομάδα επιστημόνων υποστηρίζει ότι υπολόγισε την ποσότητα του αρχαιότερου νερού της Γης που βρίσκεται εγκλωβισμένο στα βάθη του πλανήτη.

Ένας πανάρχαιος ωκεανός

Νέα ευρήματα αποκαλύπτουν την παρουσία τεράστιων αποθεμάτων στο εσωτερικό του πλανήτη. Energy-rich water discharges kilometres below the surface in a South African gold mine. (G. Borgonie)

Πριν από ένα χρόνο ερευνητές μπήκαν σε ένα ορυχείο στον Καναδά και από εκεί κατάφεραν να συλλέξουν δείγματα πετρωμάτων που βρίσκονταν σε βάθος 2,4 χλμ στο εσωτερικό της Γης. Οι αναλύσεις έδειξαν την παρουσία νερού η ηλικία του οποίου δεν έχει προσδιοριστεί ακριβώς αλλά εκτιμάται ότι είναι 1-2,5 δισ. ετών και είναι το αρχαιότερο νερό που έχει εντοπιστεί μέχρι σήμερα στον πλανήτη.

Διεθνής ομάδα επιστημόνων μελέτησε δεδομένα που είχαν συλλεχθεί από 19 ορυχεία στο πλαίσιο του ερευνητικού προγράμματος Deep Carbon Observatory και όπως υποστηρίζουν κατάφεραν να υπολογίσουν την ποσότητα αυτού του πανάρχαιου νερού. Σύμφωνα με τις εκτιμήσεις των ερευνητών η ποσότητα του αρχαίου νερού είναι μεγαλύτερη από εκείνη όλων των ποταμών, λιμνών και βάλτων του πλανήτη! Οι ερευνητές διαπίστωσαν ότι το νερό αυτό αλληλεπιδρά με τα πετρώματα με αποτέλεσμα να παράγεται υδρογόνο το οποίο μπορεί να αποτελέσει πηγή τροφής για κάποιους οργανισμούς. Αυτό σημαίνει ότι είναι πιθανό στα βάθη του εξωτερικού φλοιού της Γης να υπάρχουν κάποιες μορφές ζωής. Οι ερευνητές ανακοίνωσαν τα ευρήματα τους στο συνέδριο της Αμερικανικής Γεωφυσικής Ενωσης και η μελέτη  θα δημοσιευθεί στην επιθεώρηση «Nature».

Υδάτινο το κέντρο της Γης

Fragments of the blue-colored mineral called ringwoodite, synthesized in the laboratory.

Τον περασμένο Μάρτιο ερευνητές μελετώντας ένα διαμάντι που δημιουργήθηκε σε βάθος 400-600 χλμ. υποστήριξαν ότι σε αυτά τα βάθη υπάρχουν κολοσσιαία αποθέματα νερού που διατρέχουν τα πετρώματα. Σύμφωνα με τους ερευνητές είναι πιθανό σε βάθος εκατοντάδων χλμ. στο εσωτερικό του πλανήτη μας να υπάρχει μια ζώνη που περιέχει όσο νερό διαθέτουν συνολικά όλοι οι ωκεανοί μαζί! Αν επιβεβαιωθεί ότι σε τόσο μεγάλο βάθος υπάρχει νερό σε υγρή μορφή αυτό θα δημιουργήσει νέα δεδομένα στη μελέτη της Γης και την κατανόηση των γεωλογικών της διεργασιών. Επιπλέον θα ανοίξει νέους δρόμους στη διαστημική εξερεύνηση αφού, αν η Γη διαθέτει στο εσωτερικό της νερό, το ίδιο μπορεί να συμβαίνει και σε άλλους βραχώδεις πλανήτες.

«Φτιάξτε φάρμες σε αστεροειδείς». Asteroid soil could fertilise farms in space

Οι αστεροειδείς μπορεί κάποτε να μετατραπούν σε διαστημικές φάρμες. We can now grow plants in microgravity – and crops grown in asteroid soil could sustain vast human populations off-planet.

Μέχρι πρόσφατα θεωρούσαμε τους αστεροειδείς άκρως επικίνδυνα διαστημικά αντικείμενα με τα οποία δεν θέλαμε να έχουμε καμία σχέση και επαφή. Όμως αποδείχτηκε ότι έχουν μεγάλο επιστημονικό ενδιαφέρον και οι διαστημικές υπηρεσίες σχεδιάζουν εξερευνητικές αποστολές. Παράλληλα διαπιστώθηκε ότι διαθέτουν τεράστιες ποσότητες ορυκτού πλούτου και έχουν ήδη ιδρυθεί ιδιωτικές εταιρείες που σκοπεύουν να δημιουργήσουν ορυχεία σε κάποιους αστεροειδείς.

Νέα μελέτη αναφέρει ότι είναι εξαιρετικά γόνιμοι και ιδανικοί για καλλιέργειες. Dig for victory (Image: NASA/Getty).

Διεθνής ομάδα ερευνητών συμμετείχε σε πειράματα ανάπτυξης φυτών σε συνθήκες μικροβαρύτητας στον Διεθνή Διαστημικό Σταθμό και υποστηρίζουν ότι οι συνθήκες στους αστεροειδείς είναι ιδανικές για... καλλιέργεια και αν βρεθεί τρόπος να δημιουργηθούν φάρμες πάνω σε αστεροειδείς είναι πιθανό να δοθεί λύση στα προβλήματα διατροφής τόσο του πληθυσμού της Γης όσο και διαστημικών αποικιών. Σύμφωνα με τους ερευνητές οι φάρμες στους αστεροειδείς θα μπορούν να παράγουν γρήγορα και σε μεγάλες ποσότητες τρόφιμα.

Διδακτική πρόταση στη Φιλοσοφία: Καντ: Ανάμεσα στον Ορθολογισμό και τον Εμπειρισμό. Teaching proposal in Philosophy: Kant: Between Rationalism and Empiricism

Immanuel Kant, lecturing to Russian officers by I. Soyockina / V. Gracov, the Kant Museum, Kaliningrad.

Η σκέψη του Καντ (1724-1804) αποτελεί σημαντικό σταθμό στην ιστορία της νεότερης φιλοσοφίας όχι μόνο γιατί ολοκληρώνει την κριτική στροφή που εγκαινιάζει ο Descartes αλλά και γιατί σφραγίζει την πορεία ολόκληρης της μεταγενέστερης φιλοσοφίας, με την έννοια ότι αυτή βρίσκεται έκτοτε σε έναν μόνιμο κριτικό διάλογο μαζί της. Η «Κριτική του καθαρού λόγου» (1781) είναι ίσως το σημαντικότερο κείμενο της νεότερης φιλοσοφίας.

«Αστρονόμος Κοπέρνικος: Συνομιλία με τον Θεό», ζωγραφικός πίνακας του Γιαν Ματέικο.

Στην Κριτική του ο φιλόσοφος συγκρίνει την αλλαγή στον τρόπο του σκέπτεσθαι, που εισάγει η υπερβατολογική φιλοσοφία του, με την επανάσταση του Κοπέρνικου στην αστρονομία. Όπως ο Κοπέρνικος έκανε τον ήλιο να μένει ακίνητος και τη Γη να περιστρέφεται γύρω απ' αυτόν, έτσι και ο Καντ έκανε τον λόγο ακίνητο και τον κόσμο των πραγμάτων να περιστρέφεται γύρω του και να φωτίζεται από εκείνον. Το φως δηλαδή της γνώσης δεν εκπορεύεται από τα πράγματα, αλλά από τον λόγο. Αντίθετα συνεπώς με τη δογματική Μεταφυσική, που πρέσβευε ότι οι έννοιες πρέπει να ρυθμίζονται προς τα αντικείμενα, εκείνος τονίζει ότι τα αντικείμενα πρέπει να ρυθμίζονται προς τις έννοιες. Ανοίγει έτσι ένα νέο κεφάλαιο στην ιστορία της φιλοσοφικής σκέψης. Τη θέση της δογματικής Μεταφυσικής παίρνει η κριτική του καθαρού λόγου, ή υπερβατολογική φιλοσοφία, η οποία εξετάζει τις αρχές της προεμπειρικής γνώσης. Οι αρχές αυτές είναι ο χώρος και ο χρόνος ως μορφές της καθαρής εποπτείας, οι καθαρές έννοιες (κατηγορίες) του νου και οι ρυθμιστικές ιδέες του λόγου (κόσμος, ψυχή, θεός).

Διδακτική πρόταση - Παρουσίαση με διαφάνειες του Κεφαλαίου 3: Αναζητώντας τη γνώση. ENOTHTA ΤΡΙΤΗ: ΘΕΩΡΙΕΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΠΗΓΗ ΤΗΣ ΓΝΩΣΗΣ. 3. Η ανάγκη μιας συνθετικής προσέγγισης (Καντ), στο μάθημα της Φιλοσοφίας της  Β’ τάξης Ημερησίου Γενικού Λυκείου με βάση το σχολικό βιβλίο Αρχές Φιλοσοφίας των Σ. Βιρβιδάκη, Β. Καρασμάνη, Χ. Τουρνά.

Το Curiosity βρήκε οργανική ύλη στον Άρη. Curiosity Rover Finds Organic Matter on Mars

Στην φωτογραφία εικονίζεται η τρύπα που έκανε το Curiosity στο πέτρωμα από το οποίο έλαβε τα δείγματα που περιέχουν οργανική ύλη. The first definitive detection of Martian organic chemicals in material on the surface of Mars came from analysis by NASA's Curiosity Mars rover of sample powder from this mudstone target, "Cumberland." Image credit: NASA/JPL-Caltech/MSSS

Μια άκρως ενδιαφέρουσα ανακάλυψη έκανε το Curiosity στον Άρη. Ο ρομποτικός εξερευνητής εντόπισε σε δείγματα πετρώματος οργανική ύλη αλλά και μεθάνιο στην ατμόσφαιρα του Κόκκινου Πλανήτη. Τόσο η οργανική ύλη όσο και το μεθάνιο συνδέονται άμεσα με την παρουσία ζωής και οι επιστήμονες προσπαθούν τώρα να εξακριβώσουν αν τα ευρήματα του Curiosity προέρχονται από κάποιες μορφές ζωής ή αν είναι προϊόντα γεωχημικών διεργασιών στον πλανήτη.

Η ανακάλυψη

Η ανακάλυψη ενισχύει την πιθανότητα ύπαρξης ζωής στον Κόκκινο Πλανήτη. This illustration portrays possible ways methane might be added to Mars' atmosphere (sources) and removed from the atmosphere (sinks). Image credit: NASA/JPL-Caltech/SAM-GSFC/Univ. of Michigan

Το Curiosity χρησιμοποίησε το τρυπάνι του και πήρε δείγματα από το εσωτερικό ενός πετρώματος στον κρατήρα Γκέιλ όπου βρίσκεται. Τα όργανα ανάλυσης του Curiosity έδειξαν ότι τα δείγματα περιέχουν οργανικά μόρια. Κάθε φορά που εντοπίζεται μακριά από τη Γη οργανική ύλη (όπως π.χ πρόσφατα στον κομήτη που εξερευνά το σκάφος Rosetta) η επιστημονική κοινότητα στρέφει άμεσα το ενδιαφέρον της αφού τα οργανικά μόρια, λόγω της παρουσίας του άνθρακα σε αυτά, αποτελούν ένα από τα δομικά υλικά της ζωής (τουλάχιστον) στη Γη. Το Curiosity εντόπισε επίσης μεθάνιο στην ατμόσφαιρα του Άρη.

This illustration portrays some of the reasons why finding organic chemicals on Mars is challenging. Image credit: NASA/JPL-Caltech

Η NASA εξέφρασε τον ενθουσιασμό της για την ανακάλυψη αλλά οι επιτελείς της τονίζουν ότι πρέπει να περιμένουμε να γίνουν νέες αναλύσεις των δειγμάτων για να εξακριβωθεί αν η οργανική ύλη αλλά και το μεθάνιο που εντόπισε το Curiosity σχετίζονται με την παρουσία κάποιων μορφών ζωής που υπήρχαν κάποτε (ή εξακολουθούν να υπάρχουν) στον Άρη ή αν είναι προϊόντα γεωχημικής διεργασίας.

Daniel Glavin of NASA's Goddard Space Flight Center discusses the discovery of organic matter on Mars and other recent results from the MSL Curiosity rover. Image Credit: NASA Goddard

Τα μέλη της αποστολής του Curiosity ανακοίνωσαν τα νέα ευρήματα στο συνέδριο της Αμερικανικής Γεωφυσικής Ένωσης και σχετική δημοσίευση θα γίνει στην επιθεώρηση «Science».

Τι βλέπουν οι αστροναύτες καθώς επιστρέφουν στη Γη. This Is What Astronauts Actually See on Reentry

Η κάψουλα Soyuz που τους μεταφέρει χτυπά την ατμόσφαιρα με ταχύτητα άνω των 27.000 χλμ/ώρα. Από το εσωτερικό του, το Soyuz μοιάζει να κινείται με ταχύτητα μέσα σε φλόγες. 

Όταν οι αστροναύτες επιστρέφουν από τον Διεθνή Διαστημικό Σταθμό, η κάψουλα Soyuz που τους μεταφέρει χτυπά την ατμόσφαιρα με ταχύτητα άνω των 27.000 χλμ/ώρα. Το ταξίδι, διάρκειας περίπου 25 λεπτών, μόνο άνετο δεν είναι.

Ever wondered what astronauts see when they return from the International Space Station at the end of their mission, tucked tightly into a Soyuz space capsule? Well, it's this.

Όταν κοιτούν έξω από το παράθυρο, το μόνο που βλέπουν οι επιβάτες είναι το σύννεφο υπέρθερμου πλάσματος -ιονισμένου αερίου- που τυλίγει την κάψουλα για αρκετά λεπτά.

Το παραπάνω αρχείο GIF, το οποίο δημιούργησε ο δικτυακός τόπος Gizmodo, είναι ένα μικρό απόσπασμα από μεγαλύτερο βίντεο της NASA για τον Διεθνή Διαστημικό Σταθμό.

Οι «σπίθες» που διακρίνονται παράγονται από την ακραία θερμοκρασία που αναπτύσσεται λόγω της τριβής του σκάφους με την ατμόσφαιρα. Η θερμική ασπίδα στο κάτω τμήμα της κωνικής κάψουλας υποβάλλεται σε θερμοκρασία πάνω από 1.600 βαθμούς Κελσίου.

Λίγα λεπτά αργότερα, μια σειρά από αλεξίπτωτα επιβραδύνουν το Soyuz μέχρι τα πέντε χιλιόμετρα την ώρα. Ένα δευτερόλεπτο πριν η κάψουλα προσεδαφιστεί στη στέπα του Καζακστάν, δύο πυραυλοκινητήρες στο κάτω μέρος της ενεργοποιούνται για να επιβραδύνουν περαιτέρω την πτώση.

Σε όλη τη διάρκεια της καθόδου οι επιβάτες δέχονται ισχυρά τραντάγματα και υποβάλλονται σε επιταχύνσεις αρκετών g.

Μπορεί κανείς να παρακολουθήσει την περιπέτειά τους σε animated GIF που είχε παρουσιάσει παλαιότερα το Gizmodo, απόσπασμα ενός μεγαλύτερου εκπαιδευτικού βίντεο της ευρωπαϊκής διαστημικής υπηρεσίας ESA.

Οι σύγχρονες θρησκείες «είναι παιδιά του πλούτου». Affluence, not political complexity, explains the rise of moralizing world religions

Θεόδωρος Ράλλης, Το αντίδωρο ή Μετά τη λειτουργία. Η ευμάρεια άλλαξε την ψυχολογία των ανθρώπων και αυτό, με τη σειρά του, άλλαξε τη θρησκεία τους. Théodore Ralli, Le Pain Bénit (After the Mass), before 1895. Between roughly 500 BCE and 300 BCE, three distinct regions, the Yangtze and Yellow River Valleys, the Eastern Mediterranean, and the Ganges Valley, saw the emergence of highly similar religious traditions with an unprecedented emphasis on self-discipline and asceticism and with “otherworldly,” often moralizing, doctrines, including Buddhism, Jainism, Brahmanism, Daoism, Second Temple Judaism, and Stoicism, with later offshoots, such as Christianity, Manichaeism, and Islam. This cultural convergence, often called the “Axial Age,” presents a puzzle: why did this emerge at the same time as distinct moralizing religions, with highly similar features in different civilizations? The puzzle may be solved by quantitative historical evidence that demonstrates an exceptional uptake in energy capture (a proxy for general prosperity) just before the Axial Age in these three regions.

Για πολλές χιλιάδες χρόνια, η θρησκεία εστιαζόταν στην τελετουργία και τις βραχυπρόθεσμες ανταμοιβές. Αυτό άρχισε να αλλάξει γύρω στον 4ο αιώνα π.Χ., κατά τη λεγόμενη «Αξιακή Εποχή», όταν εμφανίστηκαν οι πρώτες θρησκείες που έδιναν έμφαση στο καλό και το κακό. Σύμφωνα με νέα μελέτη, το κλειδί για την εμφάνισή τους ήταν η αύξηση του πλούτου.

Θεόδωρος Ράλλης, Προσευχή πριν τη Θεία Μετάληψη στα Μέγαρα. Théodore Ralli, Praying before the Communion, Megara, 1890.

Το σκεπτικό των ερευνητών που υπογράφουν τη δημοσίευση στο έγκριτο Current Biology είναι ότι οι βασικές αξίες των σημερινών μεγάλων θρησκειών, όπως η αυτοσυγκράτηση, ο ασκητισμός και ο ηθικός βίος, ήταν άπιαστες πολυτέλειες για τις πρώτες, φτωχές κοινωνίες.

Ο πλούτος, αντίθετα, επέτρεψε στους ανθρώπους να σκέφτονται περισσότερο το μέλλον, ακόμα και να απαρνούνται την ίδια την επίγεια ζωή, για χάρη μεταθανάτιων επιβραβεύσεων.

Θεόδωρος Ράλλης, Προσευχή σε Ελληνική εκκλησία στον Παρνασσό. Théodore Ralli, Praying in a Greek church, Mount Parnassus, 1876.

«Πρέπει κανείς να έχει περισσότερα για να έχει τη δυνατότητα να επιθυμεί λιγότερα» σχολιάζει στο δικτυακό τόπο του Science ο Νικολά Μπομάρ, ψυχολόγος του École Normale Supérieure στο Παρίσι και πρώτος συγγραφέας της μελέτης.

Όπως εξηγεί ο ερευνητής, οι θρησκείες δεν βασίζονταν πάντα στην ηθική. Για πολλές χιλιάδες χρόνια, βασίζονταν μόνο στην τελετουργία και τις βραχυπρόθεσμες επιβραβεύσεις. Αν για παράδειγμα θέλεις να βρέξει, απλά έπρεπε να κάνεις την κατάλληλη θυσία στους κατάλληλους θεούς.

O βουδισμός ήταν από τις πρώτες θρησκείες την εποχή των ηθικών αξιών. The religious values of self-discipline and asceticism may have emerged as societies grew wealthier. NEONOW/FLICKR/CREATIVE COMMONS

Από το 500 μέχρι το 300 π.χ, η κατάσταση άλλαξε δραματικά σε όλη την Ευρασία -ήταν μια περίοδος που βαφτίστηκε «Αξιακή Εποχή» από τον γερμανό φιλόσοφο Καρλ Γιάσπερς, όρος που χρησιμοποιούν και οι ερευνητές. Θρησκείες που ξεπήδησαν εκείνη την εποχή από την Ελλάδα μέχρι την Ινδία και την Κίνα έδωσαν για πρώτη φορά ηθική διάσταση στον ανθρώπινο βίο. Ήταν θρησκείες όπως ο βουδισμός, ο στωικισμός και ο ζαϊνισμός, τις οποίες διαδέχθηκαν ο χριστιανισμός και το ισλάμ.

Προηγούμενες ψυχολογικές μελέτες είχαν δείξει πως, όταν οι άνθρωποι ζουν με λίγους πόρους, η στρατηγική που εφαρμόζουν αφορά την ανταμοιβή στο εδώ και τώρα. Η αποταμίευση πόρων δεν έχει κανένα νόημα αν κανείς πασχίζει να βρει αρκετή τροφή για σήμερα. Όταν όμως οι πόροι επαρκούν, το να προνοεί κανείς για το μέλλον αρχίζει να έχει νόημα. «Η ευμάρεια άλλαξε την ψυχολογία των ανθρώπων και αυτό, με τη σειρά του, άλλαξε τη θρησκεία τους» λέει ο Μπομάρ.

Ιερώνυμος Μπος, Ο Θάνατος του Φιλάργυρου, 1510.

Προηγούμενες ψυχολογικές μελέτες είχαν δείξει πως, όταν οι άνθρωποι ζουν με λίγους πόρους, η στρατηγική που εφαρμόζουν αφορά την ανταμοιβή στο εδώ και τώρα. Η αποταμίευση πόρων δεν έχει κανένα νόημα αν κανείς πασχίζει να βρει αρκετή τροφή για σήμερα. Όταν όμως οι πόροι επαρκούν, το να προνοεί κανείς για το μέλλον αρχίζει να έχει νόημα. «Η ευμάρεια άλλαξε την ψυχολογία των ανθρώπων και αυτό, με τη σειρά του, άλλαξε τη θρησκεία τους» λέει ο Μπομάρ.

Η ερευνητική ομάδα του εξέτασε ιστορικά και αρχαιολογικά δεδομένα για μια μεγάλη ποικιλία πολιτισμών και προσδιόρισε πότε εμφανίστηκαν οι πρώτες ηθικοπλαστικές θρησκείες. Η ανάλυση επέτρεψε τη δημιουργία ενός μαθηματικού μοντέλου που δίνει την πιθανότητα εμφάνισης τέτοιων θρησκειών σε διάφορες κοινωνίες -πλούσιες ή φτωχές, μικρές ή μεγάλες, απλές ή περίπλοκες.

Το μοντέλο έδειξε ότι ένας από τους καλύτερους προγνωστικούς δείκτες για την εμφάνιση ηθοπλαστικών θρησκειών ήταν ο αριθμός των θερμίδων που έχει καθημερινά στη διάθεσή του ο μέσος άνθρωπος, υπό τη μορφή τροφίμων, καυσίμων και άλλων πόρων.

Σε πολιτισμούς που η κατά κεφαλήν διαθέσιμη ενέργεια ήταν κάτω από 20.000 kilocalories την ημέρα, η απουσία ηθικών θρησκειών ήταν ο κανόνας. Πάνω από αυτό το όριο, οι ηθικές θρησκείες ήταν πολύ πιο πιθανές.

Η μελέτη «είναι μακράν η σημαντικότερη εξέλιξη που έχω δει εδώ και καιρό» σχολίασε ο Ρίτσαρντ Σόσις, ανθρωπολόγος του Πανεπιστημίου του Κονέκτικατ που μελετά την εξέλιξη των θρησκειών, αλλά δεν συμμετείχε στην έρευνα.

Θεόδωρος Ράλλης, Τράπεζα σε μοναστήρι του Αγίου Όρους. Théodore Ralli, Refectory In A Greek Monastery.

Διαφορετική γνώμη έχει ωστόσο  Έντουαρντ Σλίνγκερλαντ του Πανεπιστημίου της Βρετανικής Κολομβίας, μελετητής των αρχαίων θρησκειών της Κίνας. Είναι υποστηρικτής μιας διαφορετικής θεωρίας, σύμφωνα με την οποία ο κρίσιμος παράγοντας για την εμφάνιση ηθικών θρησκειών είναι το μέγεθος και η πολυπλοκότητα κάθε κοινωνίας. Σύμφωνα με το σκεπτικό του, οι άνθρωποι αναγκάστηκαν να συνεργάζονται με όλο και περισσότερο ανθρώπους, και η πίστη σε έναν ηθικό θεό βελτιώνει αυτή τη συνεργασία.

Ο Σλίνγκερλαντ παραδέχεται ωστόσο ότι η θεωρία του πάσχει από έλλειψη στατιστικών δεδομένων. Πιστεύει εξάλλου ότι η τελευταία έρευνα θα ενθαρρύνει τη μελέτη των θρησκειών με αυστηρά επιστημονικούς όρους.