Ένα τριπλό μισοφέγγαρο στον Κρόνο. Triple crescent moons grace the Saturn sky

Ο Τιτάνας, η Ρέα και ο Μίμας δημιουργούν ένα πληθωρικό «ουρανό» στον Άρχοντα των Δαχτυλιδιών. Saturn has over 50 named moons. NASA's Cassini spacecraft caught three of them together, decorating space with a trio of crescents. The moons on display are Titan, Rhea and Mimas. At 3,200 miles across, Titan is the ringed planet's largest moon. Rhea comes in second at 949 miles across and Mimas is a dainty object at just 246 miles across. Image Credit: NASA/JPL-Caltech/Space Science Institute

Ο ουρανός μπορεί να γίνει πληθωρικός από τα δεκάδες φεγγάρια που γυροφέρνουν τον Κρόνο. Η αποστολή Cassini της NASA, η οποία εξερευνά το σύστημα του Κρόνου από το 2004, απαθανάτισε ένα τριπλό μισοφέγγαρο που σχηματίζουν ο Τιτάνας (δεξιά), η Ρέα (πάνω) και Μίμας (κάτω).

Το σύστημα του Κρόνου

Τιτάν, Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο Αθηνών. Head of a Titan, possibly by Damophon. National Archeaological Museum of Athens.

Από τους 150 γνωστούς δορυφόρους του Κρόνου, μόνο οι 53 είναι αρκετά μεγάλοι για να αποκτήσουν επίσημα ονόματα, κυρίως ονόματα από τους Τιτάνες της ελληνικής μυθολογίας. Ο Τιτάνας, μακράν ο μεγαλύτερος δορυφόρος με διάμετρο 5.150 χιλιόμετρα, έχει τριπλάσιο όγκο σε σχέση με τη Σελήνη. Στην παραπάνω εικόνα, το περίγραμμά του εμφανίζεται θολό λόγω της πυκνής, πορτοκαλί ατμόσφαιρας που κρύβει την επιφάνεια.

This view shows a close up of toward the south polar region of Saturn's largest moon, Titan, and show a depression within the moon's orange and blue haze layers near the south pole. Image Credit: NASA/JPL-Caltech/Space Science Institute

Το ραντάρ του Cassini διαπέρασε για πρώτη φορά το αέρινο πέπλο και αποκάλυψε ένα παγωμένο τοπίο που θυμίζει τη Γη, γεμάτο λίμνες και αμμόλοφους. Αντί για νερό, όμως, οι λίμνες του Τιτάνα περιέχουν υγροποιημένο μεθάνιο, το οποίο εξατμίζεται και ξαναπέφτει στο έδαφος σαν βροχή.

Surface features on Rhea - mostly impact craters in this image - are thrown into sharp relief thanks to long shadows. Viewing this terrain near the day/night terminator makes it easier to appreciate just how violent Rhea's geological history has been. The craters on Rhea (949 miles, or 1,527 kilometers across) are the result of 4.6 billion years of bombardment by small bodies. With very little erosion, the scars and craters remain unless they are overwritten by other, newer impacts. This view looks toward the anti-Saturn hemisphere of Rhea. North on Rhea is up and rotated 11 degrees to the right. The image was taken in visible light with the Cassini spacecraft narrow-angle camera on Feb. 10, 2015. The view was acquired at a distance of approximately 47,000 miles (76,000 kilometers) from Rhea. Image scale is 1,500 feet (460 meters) per pixel. Image Credit: NASA/JPL-Caltech/Space Science Institute

Η Ρέα, το δεύτερο μεγαλύτερο φεγγάρι του Κρόνου, έχει πιο ανώμαλη επιφάνεια λόγω των πολυάριθμων κρατήρων που καλύπτουν την παγωμένη επιφάνεια.

Ο Μίμας είναι ένας φυσικός δορυφόρος του πλανήτη Κρόνου. Πήρε το όνομά του από τον γίγαντα Μίμα, γιο της Γαίας σύμφωνα με την ελληνική μυθολογία. Although we are used to seeing Saturn's moons lit directly by the Sun, sometimes we can catch them illuminated by "Saturnshine." Here, we see Mimas (upper right) lit by light reflected off of Saturn. With each reflection, the intensity of the illumination is decreased significantly. To better illustrate the effect of Saturnshine, in this image Mimas (246 miles, 396 kilometers across), has had its brightness enhanced by a factor of 2.5 relative to the rings. This view looks toward the trailing hemisphere of Mimas. North on Mimas is up and rotated 8 degrees to the right. The image was taken in visible light with the Cassini spacecraft narrow-angle camera on Feb. 16, 2015. Image Credit: NASA/JPL-Caltech/Space Science Institute

Εξίσου σκληρό, λόγω της δικιάς του βίαιης ιστορίας, είναι το πρόσωπο του μικρού Μίμα, με διάμετρο μόλις 396 χιλιόμετρα. Κάτω από το κάλυμμα πάγου του Μίμα ίσως κρύβεται ένας υπόγειος ωκεανός, όπως συμβαίνει πιθανότατα και στον Εγκέλαδο, έναν μεγαλύτερο δορυφόρο του Κρόνου που δεν αποκλείεται μάλιστα να φιλοξενεί ζωή. Η εικόνα ελήφθη στο ορατό τμήμα του φάσματος στις 25 Μαρτίου.

Εντοπίσθηκαν εκατοντάδες μυστηριώδεις γαλαξίες. Astronomers discover 854 ultra-dark galaxies in the famous Coma Cluster

Είναι πολύ σκοτεινοί, με χαμηλή πυκνότητα και περιβάλλονται από μια παράξενη δύναμη. Στην εικόνα μέσα στους κύκλους με τις κωδικές ονομασίες σημειώνονται δύο από τους μυστηριώδεις γαλαξίες που εντοπίστηκαν στο Σμήνος της Κόμης. A color image made with B, R, and i-band images from the Subaru Telescope. A small region of 6 x 6 arcmin is cut out from large Coma Cluster images. Yellow circles show two of the 47 dark galaxies discovered last year, and green circles are the ones discovered in this new study. Credit: NAOJ

Ερευνητές του Πανεπιστημίου Stony Brook στη Νέα Υόρκη χρησιμοποιώντας το τηλεσκόπιο Subaru στη Χαβάη έκαναν μια εντυπωσιακή ανακάλυψη. Εντόπισαν 854 άγνωστους μέχρι σήμερα γαλαξίες που βρίσκονται σε απόσταση περίπου 300 εκ. ετών φωτός και ανήκουν σε ένα μεγάλο γαλαξιακό σμήνος που έχει ονομαστεί Σμήνος της Κόμης επειδή βρίσκεται στον αστερισμό της Κόμης της Βερενίκης.

The 'fluffy' galaxies, seen by the 8.2 metre Subaru Telescope (pictured), are very large – some are around the same size as the Milky Way – but they have an extremely low density.

Οι 854 γαλαξίες ανήκουν σε ένα σπάνιο και μυστηριώδες είδος που έχουν πολύ χαμηλή πυκνότητα και είναι εξαιρετικά σκοτεινοί. Σύμφωνα με τους ερευνητές οι γαλαξίες αυτοί περιβάλλονται από μια άγνωστη δύναμη που συγκρατεί τα «εύθραυστα» αστρικά συστήματα που βρίσκονται σε αυτούς. Οι ερευνητές εικάζουν ότι αυτή η άγνωστη δύναμη μπορεί να είναι γιγάντιες ποσότητες της μυστηριώδους σκοτεινής ύλης. Όπως και έχει πάντως οι ερευνητές τονίζουν ότι η ανακάλυψη τους θα προσφέρει νέα στοιχεία για την εξέλιξη των γαλαξιών και ειδικά για την εξέλιξη της φωτεινότητας τους. Η ανακάλυψη δημοσιεύεται στην επιθεώρηση «Astrophysical Journal Letters»

Πηγή: Jin Koda, Masafumi Yagi, Hitomi Yamanoi, Yutaka Komiyama. Approximately A Thousand Ultra Diffuse Galaxies in the Coma cluster. Astrophysical Journal Letters, 2015 [link]

Κεραυνοβόλος ο έρωτας Ευρωπαίων και Νεάντερταλ. Early modern humans interbred with Neanderthals

Ο πρώτοι σύγχρονοι άνθρωποι που έφτασαν στην ήπειρο μας φαίνεται ότι βρήκαν ακαταμάχητη την έλξη των Νεάντερταλ. Neanderthals became extinct about 40,000 years ago but contributed on average one to three percent to the genomes of present-day Eurasians. Genetic analysis of a 40,000-year-old jawbone from Romania reveals that early modern humans interbred with Neanderthals when they first came to Europe. Credit: NASA/JPL-Caltech

Ο πρώτοι σύγχρονοι άνθρωποι που έφτασαν στην Ευρώπη φαίνεται ότι βρήκαν ακαταμάχητη την έλξη των Νεάντερταλ, αποκαλύπτουν γενετικές αναλύσεις στα οστά ενός από τους πρώτους Ευρωπαίους που γνωρίζουμε.

Το νέο εύρημα

Η σιαγόνα που βρέθηκε στο σπήλαιο Οάσε της Ρουμανίας ανήκε σε έναν από τους πρώτους σύγχρονους ανθρώπους στην Ευρώπη. The jawbone of a human who lived between 42,000 and 37,000 years ago showed some Neanderthal features. Credit: MPI f. Evolutionary Anthropology/ Paabo

Η σιαγόνα ενός άνδρα που έζησε στην περιοχή της Ρουμανίας πριν από περίπου 40.000 χρόνια, όταν ο Homo sapiens άρχισε να εξαπλώνεται στην ευρωπαϊκή ήπειρο, βρέθηκε να περιέχει τριπλάσιο DNA των Νεάντερταλ σε σχέση με οποιονδήποτε άλλο σύγχρονο άνθρωπο έχει εξεταστεί ως σήμερα.

Είχε κληρονομήσει αυτό το DNA από κάποιον πρόγονό του που είχε διασταυρωθεί με Νεάντερταλ περίπου 200 χρόνια νωρίτερα, ή δύο με τέσσερις γενιές πιο πίσω στο οικογενειακό του δέντρο. Η ανακάλυψη, η οποία δημοσιεύεται στην επιθεώρηση «Nature», είναι η πρώτη ένδειξη ότι οι Homo sapiens είχαν σεξουαλικές επαφές με τους Homo neanderthalensis στην περιοχή της Ευρώπης.

Τι γνωρίζαμε

Προηγούμενες μελέτες έχουν δείξει πάντως ότι τα δύο συγγενικά είδη είχαν επιμειχθεί στη Μέση Ανατολή πριν από περίπου 50 με 60 χιλιάδες χρόνια, λίγο μετά τη μεγάλη έξοδο του σύγχρονου ανθρώπου από την Αφρική. Λόγω αυτής της διασταύρωσης, όλοι οι σημερινοί άνθρωποι εκτός της Αφρικής φέρουν 1 με 3 τοις εκατό γονίδια Νεάντερταλ.

Η περίπτωση του αρχαίου Ευρωπαίου από τη Ρουμανία «είναι η μόνη επιμειξία στην Ευρώπη που γνωρίζουμε ως τώρα» λέει ο Σβάντε Πάαμπο του Ινστιτούτου Εξελικτικής Ανθρωπολογίας Max Plancκ στη Λειψία, ο οποίος είχε γίνει διάσημος όταν παρουσίασε το πρώτο πλήρες γονιδίωμα των Νεάντερταλ.

For their analysis the researchers used 35 milligrams of bone powder from the jawbone. Credit: MPI f. Evolutionary Anthropology/ Paabo

Ο Πάαμπο ήταν επικεφαλής της νέας μελέτης, η οποία εξετάζει μια σιαγόνα που βρέθηκε το 2002 στο σπήλαιο Οάσε της νοτιοδυτικής Ρουμανίας. Χρονολογήθηκε στα 37 με 42 χιλιάδες χρόνια, και αποτελεί μια από τις αρχαιότερες ενδείξεις παρουσίας σύγχρονου ανθρώπου στην ευρωπαϊκή ήπειρο. Δείγμα από το εσωτερικό των δοντιών που ελήφθη με τη βοήθεια οδοντιατρικού τροχού υποβλήθηκε σε γενετικές αναλύσεις, οι οποίες αποκάλυψαν ότι το 6 με 9 τοις εκατό του γονιδιώματος του αρχαίου Ευρωπαίου ήταν DNA των Νεάντερταλ.

Οι αναλύσεις

DNA extracted from the Oase 1 jawbone showed one of its human ancestors interbred with a Neanderthal. Credit: MPI f. Evolutionary Anthropology/Paabo

Επιπλέον, οι αναλύσεις έδειξαν ότι το νεαντερτάλιο DNA υπήρχε σε μεγάλα κομμάτια, και καταλάμβανε μεγάλο μέρος, έως και 50%, ορισμένων χρωμοσωμάτων. Αυτό αποτελεί ισχυρή ένδειξη ότι η επιμειξία ήταν σχετικά πρόσφατη, αφού με την πάροδο των γενεών το νεαντερτάλιο DNA θα περιοριζόταν σε όλο και μικρότερα κομμάτια.

Η διεθνής ερευνητική ομάδα εκτιμά ότι η διασταύρωση είχε συμβεί τέσσερις με έξι γενιές νωρίτερα, ή περίπου δύο αιώνες. Σε κάθε περίπτωση, πάντως, το σεξαπίλ των Νεάντερταλ δεν στάθηκε ικανό να τους κρατήσει στη ζωή. Ο ξάδελφός μας, ο οποίος βασίλευε στην Ευρώπη για περίπου 600.000 χρόνια πριν από την άφιξή μας, εξαφανίστηκε μυστηριωδώς πριν από περίπου 35.000 χρόνια.

Αυτό σημαίνει ότι τα δύο είδη συνυπήρχαν στην Ευρώπη για περίπου πέντε χιλιετίες, χωρίς όμως να είναι σαφές αν η αιτία εξαφάνισης των Νεάντερταλ ήταν ο ανταγωνισμός των σύγχρονων ανθρώπων. Σε γενικές γραμμές, η επιμειξία δεν έδωσε καλά αποτελέσματα. Τα διαθέσιμα γενετικά δεδομένα υποδεικνύουν ότι το μεγαλύτερο μέρος του νεαντερτάλιου DNA εξαφανίστηκε γρήγορα από τη γονιδιακή δεξαμενή του σύγχρονου ανθρώπου.

Μια θεωρία για αυτό είναι ότι τα παιδιά που προέκυψαν από την επιμειξία ήταν λιγότερο γόνιμα, ή είχαν μικρότερη πιθανότητα να φτάσουν σε αναπαραγωγική ηλικία. Ένα ενδιαφέρον στοιχείο είναι ότι ο άνδρας από το σπήλαιο Οάσε δεν δείχνει να έχει απογόνους στη σημερινή Ευρώπη -πιθανώς ανήκε σε μια ομάδα πρωτοπόρων που έφτασαν βαθιά στην Ευρώπη αλλά αργότερα εξαφανίστηκαν.

Ο Πάαμπο σκοπεύει τώρα να συνεχίσει τις αναλύσεις για να μάθει περισσότερα για τη σχέση των σύγχρονων ανθρώπων και των Νεάντερταλ. «Θέλουμε να μάθουμε αν ζούσαν μαζί, και αν τα παιδιά που προέκυπταν από τη διασταύρωση ενσωματώνονταν τόσο στους πληθυσμούς των Νεάντερταλ όσο και των σύγχρονων ανθρώπων».

Πηγή: Qiaomei Fu, Mateja Hajdinjak, Oana Teodora Moldovan, Silviu Constantin, Swapan Mallick, Pontus Skoglund, Nick Patterson, Nadin Rohland, Iosif Lazaridis, Birgit Nickel, Bence Viola, Kay Prüfer, Matthias Meyer, Janet Kelso, David Reich, Svante Pääbo. An early modern human from Romania with a recent Neanderthal ancestor. Nature, 2015; DOI: 10.1038/nature14558

Βρέθηκε το διαστημικό Mont Blanc! 'Pyramid' spotted on surface of Ceres

Στην εικόνα με κύκλο σημειώνεται το όρος σε σχήμα πυραμίδας πάνω στη Δήμητρα. Nasa scientists in California revealed images from the Dawn spacecraft. One shows a mountain the size of Mont Blanc in a relatively flat area, circled in this image. The formation and origin of the mountain remains a mystery. And images of the bizarre bright spots on the surface were also shown.

Όσο συνεχίζεται η εξερεύνηση της Δήμητρας, ενός πλανήτη νάνου του ηλιακού μας συστήματος, αποδεικνύεται ότι πολύ καλά έκανε η NASA και αποφάσισε την συγκεκριμένη αποστολή αφού το διαστημικό αυτό σώμα είναι όπως φαίνεται εξαιρετικά ενδιαφέρον.

This image reveals the bright spots in greater detail. Several spots can be seen next to the largest bright area on the left, estimated to be six miles (9km) wide.

Το διαστημικό σκάφος Dawn που εξερευνά τη Δήμητρα έχει ήδη εντοπίσει διάφορα εντυπωσιακά και προς το παρόν μυστηριώδη γεωλογικά χαρακτηριστικά της όπως κάποια λευκά σημεία στην επιφάνεια κρατήρων. Τώρα το Dawn εντόπισε στη Δήμητρα ένα μεγάλο όρος με πυραμιδικό σχήμα.

The structure on Ceres is thought to rise about three miles (five km) above the surface, which is roughly the height of Mont Blanc in France and Italy (pictured), the highest mountain in the Alps.

Σύμφωνα με τις πρώτες αναλύσεις των εικόνων που έστειλε το Dawn οι επιστήμονες εκτιμούν ότι το όρος αυτό έχει μέγεθος παρόμοιο με το Λευκό Όρος των Άλπεων, έχει δηλαδή ύψος περίπου πέντε χιλιάδων μέτρων.

Zooming in reveals the pyramid-shaped mountain in greater detail, but its formation and origin remains a mystery. These images were taken by the Dawn spacecraft in its second mapping orbit of Ceres, from a height of 2,700 miles (4,400km).

Το όρος αυτό βρίσκεται σε μια μεγάλη επίπεδη περιοχή για αυτό και ξεπροβάλει με ιδιαίτερα εντυπωσιακό τρόπο. Το Dawn βρίσκεται αυτό το διάστημα σε ύψος περίπου 4 χιλιάδων χλμ. από την επιφάνεια της Δήμητρας.

Dawn, artist's impression shown, which arrived at Ceres on 6 March 2015, is the first spacecraft to orbit two separate bodies in the solar system. It will remain in its current orbit until 30 June, before moving to a lower altitude of 900 miles (1,450km) by early August.

Το Δεκέμβριο όμως θα βρεθεί σε απόσταση μόλις 360 χλμ. από την επιφάνεια του πλανήτη νάνου και αναμένεται να καταγράψει νέες πολύ κοντινές και λεπτομερείς εικόνες που μπορεί να φωτίσουν κάποια από τα μυστήρια που κρύβει η Δήμητρα ή ίσως να αναδείξει νέα...

Αλέξης Πολίτης, «Εκπαιδεύοντας λογοτεχνικά τους μαθητές»

Henri Lebasque, Sous la lampe, 1904, musée des beaux-arts de Nancy.

Ποιοι από εμάς έμαθαν λογοτεχνία στα σχολικά θρανία – ή έστω, στα πανεπιστημιακά; Ίσως μερικοί, ναι, να την έμαθαν στο σχολείο, αλλά τότε δεν θα ήταν, και πάλι, τα θρανία, η τάξη, παρά κάποιος προικισμένος δάσκαλος, κάποια προικισμένη δασκάλα, κάποια ιδιαίτερη σχέση, ενίοτε και μισοερωτική, συνήθως ανομολόγητη. (Όχι, δεν ανοίγω τα απομνημονεύματά-μου, απλώς παρατηρώ.) Πάντως οι πιο πολλοί-μας μόνοι-μας μάθαμε λογοτεχνία, κι αν ψάξετε τα βιογραφικά-μας –εδώ, και παρατήρηση, και απομνημονεύματα, εν μέρει– συχνά ήταν μια μακρόχρονη αρρώστια, κάποιοι μήνες στο κρεβάτι υποχρεωτικά, κάποια μοναξιά άλλου τύπου, κάποιες συμπτώσεις, μια τύχη τέλος πάντων. Αυτοδίδακτοι είμαστε όλοι στη λογοτεχνία – όπως και στον κινηματογράφο, ή στη ζωγραφική, στο θέατρο, κλπ. Όμως πολλές φορές το σχολείο –κι εδώ πάλι τα σχολικά και τα πανεπιστημιακά θρανία έχω στο νού-μου– μπορεί να σκοτώσουν αυτήν την έμφυτη έφεση ολωνών, μπορεί να ακυρώσουν τις συμπτώσεις. Πρώτο καθήκον, λοιπόν του δασκάλου, να αποφύγει αυτή τη μοίρα. Να μην είναι αυτός που θα πνίξει με τις σαχλαμάρες-του την όποια έφεση.

Ο Γιώργος Ιωάννου (20 Νοεμβρίου 1927 – 16 Φεβρουαρίου 1985) ήταν ένας από τους σημαντικότερους Έλληνες λογοτέχνες της μεταπολεμικής γενιάς. Ο Γιώργος Σορολόπης (όπως ήταν το πραγματικό όνομα του Γιώργου Ιωάννου) γεννήθηκε στη Θεσσαλονίκη το 1927. Σπούδασε στο τμήμα Ιστορίας-Αρχαιολογίας της Φιλοσοφικής Σχολής Θεσσαλονίκης και για ένα διάστημα υπηρέτησε ως βοηθός στην έδρα της Αρχαίας ιστορίας στο Πανεπιστήμιο της πόλης. Εργάστηκε ως φιλόλογος αρχικά σε ιδιωτικά σχολεία στην Αθήνα και σε άλλα μέρη της Ελλάδας και στη συνέχεια σε δημόσια σχολεία σε διάφορες περιοχές της χώρας. Από το 1962 και για δύο χρόνια δίδαξε στο ελληνικό γυμνάσιο στη Βεγγάζη της Λιβύης. Το 1974 ορίστηκε μέλος της Επιτροπής για τη συγκρότηση ανθολογίου κειμένων λογοτεχνίας για το Δημοτικό σχολείο, καθώς και για την ανανέωση των Νεοελληνικών Αναγνωσμάτων του Γυμνασίου. Πέθανε στα 58 του χρόνια.

Για τον κάθε μαθητή ο δάσκαλος είναι ένα πρόσωπο ενοχλητικό· κάτι παραπάνω, ένας δυνάμει σαχλαμάρας – δεν ήμασταν, όλοι-μας, πάντοτε έτοιμοι να κοροϊδέψουμε, να γελοιοποιήσουμε «αυτό που καθόταν πάνω στην έδρα»; (για να χρησιμοποιήσω μιαν ωραία μετωνυμία του Γιώργου Ιωάννου). Φαντάζομαι ότι και στο πιο ιδανικό σχολείο, στην πιο ιδανική κοινωνία, οι μαθητές θα βαριούνται, πως κάθε πρωί θα ξυπνάν με κάποιο πρόβλημα ή ερώτημα που δεν θα συμπίπτει αναγκαστικά με το ωρολόγιο πρόγραμμα της ημέρας· κι όταν το μάθημα δεν έχει κάποια ορατά, χειροπιαστά όρια, όπως η γεωγραφία ή τα μαθηματικά, παρά είναι η «λογοτεχνία» – όπου τί πρέπει να τους μάθει κανείς, την ευαισθησία, την ομορφιά;– είναι εύλογο να βαριούνται περισσότερο. Ή, πιο απλό, πιο συχνό, ώρα διαλείμματος, μη σοβαρό μάθημα· ας χαζέψουμε λίγο, ας φλυαρήσουμε με τον πλαϊνό.

Jan Fabre, Skulls (detail).

Ο πρώτος κίνδυνος λοιπόν να πνίξουμε με τις σαχλαμάρες-μας την όποια εξωσχολική έφεση, είναι αν επιδιώξουμε τη μετατροπή του μαθήματος σε σοβαρό. Α, πρέπει να μάθετε τον Σεφέρη, τον Ελύτη, τον Κορνάρο, τον Χορτάτση, να μάθετε τις χρονολογίες, τα έργα-τους ένα-ένα – σωροί, λοιπόν, τα ονόματα, τα νούμερα, οι τίτλοι. Ή, αν αυτό μας φαίνεται «Ξερή πολυμάθεια» – για να θυμηθώ το επίγραμμα του Σολωμού, «Δω μια φορά ήταν άνθρωπος, κι εκεί ’ταν ένας τόπος»– και θέλουμε να γίνουμε σύγχρονοι και μοντέρνοι, ιδού οι αφηγηματολογικές αναλύσεις: εσωτερική εστίαση έχουμε παιδάκι-μου εδώ ή εξωτερική εστίαση; Ομοιοδιηγητικός αφηγητής ή ετεροδιηγητικός; Κι αν αυτά μας είναι κομμάτι δύσκολα –και είναι, σίγουρα– υπάρχουν και τα παλαιικά: σταυρωτή ομοιοκαταληξία ή πλεχτή;, πρόσεξες τις παρηχήσεις του ρω και του λάμδα;, σχήμα χιαστί, σχήμα έν δια δυοιν, και άλλα ων ουκ έστι αριθμός, άρα και πεδίον εκμάθησης και αποστήθισης. Ή τέλος οι τόσες δυνατότητες για εθνικές, ηθικές ή και πολιτικές ρητορείες μέσα στην τάξη· ο πατριωτισμός του Σολωμού, του Μαρκορά, η ηθική ανάταση των Ελεύθερων πολιορκισμένων, οι αριστερές αιχμές του Βάρναλη ή του Αναγνωστάκη – διαλέγετε και παίρνετε.

Ωραία, ας σοβαρευτούμε τώρα λιγάκι. Φυσικά και πρέπει να μάθουν κάποτε οι μαθητές-μας και κάποια ονόματα λογοτεχνών, και κάποια έργα ή χρονολογίες, και να τους βοηθήσουμε με τα εργαλεία της αφηγηματολογίας να εισχωρήσουν κάπως στα πιο κρυμμένα νοήματα του κειμένου, ίσως και να ονοματίζουν σωστά τους τρόπους ομοιοκαταληξίας ή τα ρητορικά σχήματα – αυτά, ας ομολογήσω πάντως πως δεν έχω καταφέρει να τα μάθω. Και βέβαια, στο δικό-μου τουλάχιστον το μυαλό, το βάθος του κειμένου είναι το νόημα, πατριωτικό, πολιτικό, ηθικό, όποιο κι αν είναι. Λοιπόν;

Γιάννης Τσαρούχης, «Ερωτόκριτος και Αρετούσα».

Λοιπόν χρειάζεται προσοχή και τακτ. Και κάτι παραπάνω, αυτογνωσία. Ας ξέρουμε τα όριά-μας, ας βάλουμε καλά στο μυαλό-μας πως τη λογοτεχνία δεν θα τη μάθουν τα παιδιά στα θρανία, εκτός αν ο δάσκαλος βρει έναν τρόπο να τη διαφοροποιήσει, να την παρουσιάσει σαν κάτι το «εξωσχολικό», το αλλιώτικο. Κι εδώ ανοίγω μια παρένθεση· πριν λίγους μήνες διάβασα στη Νέα Εστία, αν θυμάμαι καλά, ένα αρθράκι του Νίκου Τριανταφυλλόπουλου, που όπως ξέρετε, εκτός από φιλόλογος κι εκδότης του Παπαδιαμάντη, ήταν και χρόνια δάσκαλος στη μέση εκπαίδευση. Εκεί λοιπόν ο Τριανταφυλλόπουλος πρότεινε την κατάργηση της βαθμολογίας· δεν γίνεται, έγραφε, να βάζουμε βαθμό στην κατανόηση του καλλιτεχνικού φαινομένου, δεν έχει νόημα. Είχε δίκιο, φοβούμαι – όμως εδώ πάλι μπαίνει ένα ζήτημα, ή μάλλον δύο: το ένα είναι ότι ο δάσκαλος πρέπει στο τέλος του χρόνου να βάλει έναν βαθμό, κι αυτό το πρέπει δεν έχει σχέση μονάχα με τις συμβατικές υποχρεώσεις, πρόκειται για μια γενικότερη σύμβαση που καθορίζει κάθε μαθησιακή διαδικασία. Δεν είναι μόνο ότι ο ανίκανος πρέπει να προσπαθήσει ξανά ή περισσότερο, είναι ότι κι ο ικανός πρέπει ν’ ανταμειφθεί. Και το δεύτερο μας πάει κάπου αλλού, το σχολείο οφείλει να εντάσσει τον μαθητή στο κοινωνικό-του περιβάλλον: άρα, ακόμα κι αν δεν μου λέει τίποτα ο Ερωτόκριτος, ο Κάφκα ή ο Τσέχωφ, κάτι πρέπει να ξέρω γι’ αυτούς, ώστε να μη νιώθω αμήχανος και άσχετος αν κάποιοι τα αναφέρουν. Όπως όλοι οι μαθητές κάνουν γυμναστική, μουσική, κλπ., όχι βέβαια για να γίνουν αθλητές ή μουσικοί.

Τα βιβλία της λογοτεχνικής ύλης των δυο πρώτων τάξεων ταξινομούνται θεματικά· εκείνο της Τρίτης χρονολογικά. Σωστό και το ένα και το άλλο· πώς αλλιώς; – άλλη τάξη δεν υπάρχει. Αλλά νομίζω ότι για τη διδασκαλία δεν χρειάζεται καθόλου να κρατηθεί η σειρά. Ας ξεκινήσουμε από το κομμάτι που αρέσει στον δάσκαλο περισσότερο, ας ξεκινήσουμε από κάποιο έξω από το βιβλίο. Αν θέλετε, ο στόχος-μου θα ήταν να ερεθιστούν κάποιοι μαθητές να τα ξεφυλλίσουν μόνοι-τους τα βιβλία. Είναι καλά; – νά μια κρίσιμη ερώτηση. Νομίζω πως ναι, δηλαδή όσο τα είδα, ούτε λάθη ούτε ανοησίες διέκρινα – πολύ κακοτυπωμένες οι εικόνες, βέβαια. Κάποια πράγματα μπορεί να τά ’λεγα εγώ αλλιώς, ε, βέβαια – όχι μόνον εγώ, ο καθένας. Μερικά μικρολάθη, ναι, τα είδα, αλλά δεν είναι και τόσο σημαντικά. Κι έχουν μια βασική αρετή, που εγώ θα την ήθελα πιο τονισμένη, έχουν και ξένα κείμενα, μεταφράσεις. Αχ, αυτή η ελληνομανία-μας είναι ένας από τους λόγους που καταστρέφει την έμφυτη έφεση προς τη λογοτεχνία – βλέπει κανένας μόνον ελληνικές ταινίες; Θα ήθελα περισσότερα ξένα κείμενα, αλλά και τα λίγα αφήνουν ένα σημαντικό μήνυμα, και φτάνει – ας φέρει ο δάσκαλος κι ας μοιράσει στην τάξη μερικές φωτοτυπίες. Αντίθετα, δύσκολα μπορώ να φανταστώ ένα παιδί του Γυμνασίου να διαβάζει την Ιστορία της Λογοτεχνίας: ονόματα, ονόματα, ονόματα – ρίξτε μια ματιά στο ευρετήριο, να δείτε πόσα! Ό,τι πρέπει για να σιχαθούν τα παιδιά το μάθημα. Μόνο σαν πρόχειρο Λεξικό, βοήθημα του καθηγητή, μπορεί να λειτουργήσει.

Ernst Fuchs, Atlantis, 1973.

Μίλησα για έμφυτη έφεση. Πιστεύω πως όλοι την έχουμε, όλοι έχουμε την ανάγκη να ξεφύγουμε από το σήμερα και το τώρα και ν’ αφεθούμε σε μια ονειρική αναπόληση που αφήνει ελεύθερη τη φαντασία να μας οδηγήσει· υπάρχει άνθρωπος που να μην του άρεσαν τα παραμύθια; Αλλά έμφυτος είναι μονάχα ο πυρήνας, η ανάγκη να ξεφύγουμε από τον κλοιό της πραγματικότητας· από εκεί και πέρα αρχίζουν οι διαφοροποιήσεις – διαφοροποιήσεις που η πείρα μας διδάσκει ότι έχουν να κάνουν και με το άτομο και με τον κοινωνικό-του περίγυρο. Και το σχολείο οφείλει να είναι ενιαίο για όλους.

Αν η διδασκαλία της λογοτεχνίας είναι δύσκολο πράγμα, η διδασκαλία της δασκαλικής –της διδακτικής όπως τη λένε τώρα– είναι πολύ δυσκολότερη. Δεν ξέρω άλλη μέθοδο από την εφαρμογή κάποιων γενικών αρχών, κάπως αυτονόητων, όπου αξία δεν έχει να τις διατυπώνουμε παρά να τις εφαρμόζουμε. Ξέροντας πως δεν θα ξεφύγω από τις κοινοτοπίες, ξεκινώ.

Jules Lefebvre, La vérité, The truth, 1870.

Πρώτη και βασική αρχή. Δεν λέμε ψέματα. Ούτε ένα. Άλλωστε, στόχος-μας δεν είναι να καταδείξουμε πως κάθε κείμενο που αναλύουμε, που διδάσκουμε, είναι καθαρό χρυσάφι· ούτε πως οι λογοτέχνες που περιλαμβάνονται στο βιβλίο είναι, σώνει και καλά, ανώτεροι άνθρωποι. Αν κάποιο κείμενο αναδεικνύει την αξία της φιλίας, ας πούμε, κανένας μαθητής δεν θα μας πιστέψει αν αρχίσουμε να καταγγέλλουμε όσους προτιμούν το χρήμα – καλύτερα να προσπαθήσουμε να αναδείξουμε αυτή τη συγκεκριμένη περίπτωση που περιγράφει το κείμενο. Κι αν κάποιο από τα κείμενα μας είναι ακατανόητο, δεν βλάφτει να τ’ ομολογήσουμε. Κι αν κάποιο δεν μας αρέσει, ακόμα καλύτερα – μια συμμαχία ανάμεσα στον δάσκαλο και τους μαθητές απέναντι στο βιβλίο μπορεί να φέρει αποτελέσματα.

Ο Marie-Henri Beyle (23 Ιανουαρίου 1783 – 23 Μαρτίου 1842), γνωστότερος με το φιλολογικό του ψευδώνυμο Σταντάλ (Stendhal), ήταν Γάλλος συγγραφέας. Οι βαθύτατες ψυχολογικές αναλύσεις του στα «μυθιστορήματα μαθητείας» που έγραψε, τον τοποθετούν στην πρώτη σειρά των μυθιστοριογράφων του 19ου αιώνα. Τα περιφημότερα από τα μυθιστορήματα αυτά, Το Κόκκινο και το Μαύρο και Το μοναστήρι της Πάρμας, αναφέρονται σε νέους με ρομαντικούς πόθους, δύναμη αισθημάτων και όνειρα δόξας. Portrait de Stendhal par Louis Ducis, 1835. Fonds Bucci, Bibliothèque Sormani, Milan.

Δεύτερη αρχή. Δεν παίζουμε με τα ωραία λόγια. «Ας βάλουμε όλη-μας τη δύναμη για να γίνουμε ξεροί» – η φράση δεν είναι δικιά-μου, είναι ενός λογοτέχνη, του γάλλου Σταντάλ. Ξεροί· μακριά τα κοσμητικά επίθετα, οι φιοριτούρες, οι εξάρσεις – κι εγώ συστήνω να τα επισημαίνουμε αρνητικά όταν τα βρίσκουμε σ’ ένα κείμενο. Και καθώς σκεφτόμουνα τον Σταντάλ –τον αγαπημένον του Στρατή Τσίρκα, του Τίτου Πατρίκιου και άλλων πολλών– μου ήρθε και μια γαλλική παροιμία: «Από το υψηλό στο γελοίο, αρκεί ένα βήμα».

Τρίτη αρχή, αυτήν που καταστρατηγούμε συχνότερα απ’ όλες. Αναζητάμε κρυμμένες ιδέες και βαθύτερα νοήματα παντού – ιδίως στα ποιήματα, βέβαια. Μα είναι δυνατόν να λέει μονάχα αυτό το απλό πράγμα; Φυσικά και είναι δυνατόν. Ας ξεκινάμε από αυτό που εμείς διαβάζουμε, καταλαβαίνουμε, κι ας αφήσουμε τα παραπέρα. Εδώ το πράγμα θέλει κάποια προσοχή. Φυσικά καλό είναι να μελετάμε και τη σχετική βιβλιογραφία –υπό τον όρο ότι ποτέ δεν θα τρομοκρατούμε τους μαθητές μ’ αυτήν– αλλά μονάχα για να καταλάβουμε κάτι περισσότερο εμείς. Αν το καταλάβουμε, κι αν αυτό είναι διδακτό, να το πούμε και στους μαθητές.

Mabel Nicholson, The Harlequin, c.1910.

Και οι ποικίλες γνώσεις; Τα ονόματα, οι χρονολογίες, ο ρομαντισμός, ο διαφωτισμός, ο συμβολισμός; Οι περίφημες αφηγηματικές τεχνικές; «Δεν ξέρετε πόση αφηγηματολογία πρέπει να μάθουν οι μαθητές», μου έλεγε παλιός-μας φοιτητής που δουλεύει σε φροντιστήρια για το Λύκειο, «εμείς ούτε στα μεταπτυχιακά δεν είχαμε προχωρήσει τόσο». Εδώ χρειάζεται άλλη τέχνη, πρέπει να πείσουμε τα παιδιά για τη χρησιμότητα αυτής της «μαζικής κουλτούρας», που έλεγε κι ο Σαββόπουλος. Ο δρόμος είναι διπλός. Από τη μια η πραγματική χρησιμότητα: διαπιστώνοντας ότι σ’ αυτό το χωρίο του κειμένου η εστίαση είναι «εσωτερική», η αναλυτική αυτή σκέψη, η ψυχρή, κρύα, ξερή παρατήρηση μας βοηθάει να εισχωρήσουμε καλύτερα στη θερμοκρασία που επιζητεί ο συγγραφέας, άρα και στην καλύτερη κατανόηση. Κι ο δεύτερος δρόμος; Να ομολογήσουμε ότι είναι φορές που οι πολλές, συχνά περίπλοκες, δυσνόητες «ονοματοθεσίες» –αυτό λέγεται έτσι, εκείνο αλλιώς– δεν βοηθάν σε τίποτα, έξω από την ελπίδα για έναν καλύτερο βαθμό σε κάποιες εξετάσεις.

Οι τέσσερις ευαγγελιστές ήταν τρεις, οι εξής δύο: ο Λουκάς. Το θυμάστε αυτό το αστείο που λέγαμε όταν ήμασταν εμείς στα θρανία; Οι τέσσερις αρχές λοιπόν είναι μία· ο Λουκάς εδώ δεν είναι παρά η ηθική, η τιμιότητα, η ντομπροσύνη. Αν βρούμε το κουράγιο να την έχουμε διαρκώς –και τίποτα πιο δύσκολο από το να είναι κανένας τίμιος και ηθικός· το ηθική σημαίνει και δουλειά, κόπους, να μην λέμε τίποτε αν δεν το εξακριβώσουμε– ίσως τότε να γοητέψουμε και μερικούς μαθητές-μας. Και ίσως απ’ αυτόν τον δρόμο να τους οδηγήσουμε κι ως την περίφημη «απόλαυση της λογοτεχνίας».

Ο Αλέξης Πολίτης γεννήθηκε το 1945 στην Αθήνα. Από το 1976 έως το 1989 εργάσθηκε στο Κέντρο Νεοελληνικών ερευνών του Ε.Ι.Ε. και από τότε ως το 2012 (που συνταξιοδοτήθηκε) στο Πανεπιστήμιο Κρήτης. Κυριότερες εργασίες του:  Το δημοτικό τραγούδι. Κλέφτικα, Αθήνα 1973· «Νέα Ιστορία Αθέσθη Κυθηραίου». Επανέκδοση της πρώτης βενετικής έκδοσης του 1749, εισαγωγή και επιμέλεια, Αθήνα 1983· Η ανακάλυψη των ελληνικών δημοτικών τραγουδιών, Αθήνα 1984·Ρομαντικά χρόνια Ιδεολογίες και νοοτροπίες στη Ελλάδα του 1830-1880, Αθήνα 1993· Claude Fauriel, Ελληνικά Δημοτικά Τραγούδια, Α΄-Β΄, Ηράκλειο  1999· Το μυθολογικό κενό, Αθήνα 2000· Εγχειρίδιο του Νεοελληνιστή. Βιβλιογραφίες, λεξικά, εγχειρίδια, κατάλογοι, ευρετήρια χρονολόγια, κ.ά., Ηράκλειο 2002· Αποτυπώματα του χρόνου. Ιστορικά δοκίμια για μια μη θεωρητική ιστορία, Αθήνα 2006· Το δημοτικό τραγούδι. Εποπτικές προσεγγίσεις∙ Περνώντας από την προφορική στη γραπτή παράδοση∙ Μικρά αναλυτικά, Ηράκλειο 2010· Στρατηγού Μακρυγιάννη Απομνημονεύματα, Α’-Γ’, Αθήνα 2010 (επιμέλεια της έκδοσης).

To παραπάνω κείμενο αποτελεί παρέμβαση σε συνάντηση φιλολόγων της Μέσης Εκπαίδευσης στο Ρέθυμνο, τον Νοέμβρη του 2007 και δημοσιεύτηκε στο περιοδικό: Απόψεις. Περιοδική έκδοση Συλλόγου Καθηγητών Πειραματικού Λυκείου Ρεθύμνου, τχ. 3-4 , 103-108 (Αυγ. 2009).

Η Γη ξαναζεί τις τελευταίες μέρες των δεινοσαύρων. Earth 'entering new extinction phase'

Την προηγούμενη φορά το πρόσωπο του πλανήτη άλλαξε από το χτύπημα ενός αστεροειδή. Σήμερα αλλάζει λόγω του ανθρώπου. Extinction may be more gradual than when the dinosaurs died, the report says.

Ακόμα και με τις πιο συντηρητικές εκτιμήσεις, δεν χωράει πλέον αμφιβολία ότι ο πλανήτης εισέρχεται σε μια περίοδο μαζικής εξαφάνισης ειδών που δεν έχει προηγούμενο τα τελευταία 65 εκατομμύρια χρόνια, από τότε που εξαφανίστηκαν οι δεινόσαυροι, προειδοποιεί ακόμα μια μελέτη.

Το έκτο κύμα

Scientists found that species are dying off more than 100 times faster than they would without human activity. Credit: By Karl Tate, Infographics Artist

Μεταξύ των οικολόγων και των παλαιοντολόγων υπάρχει σήμερα μια γενική ομοφωνία ότι ο άνθρωπος σπρώχνει τον πλανήτη στο έκτο κύμα μαζικής εξαφάνισης ειδών. Η νέα μελέτη επιχειρεί να πείσει όσους αμφιβάλλουν ότι δεν πρόκειται για σενάριο καταστροφολογίας που βασίζεται σε υπερβολικές εκτιμήσεις.

Mei Xiang, a giant panda (Ailuropoda melanoleuca) at the Smithsonian's National Zoo in Washington, D.C. There are fewer than 2,500 mature giant pandas left in the wild, according to the IUCN. Credit: Abby Wood, Smithsonian's National Zoo

Τα ανησυχητικά ευρήματα, τα οποία δημοσιεύονται στην επιθεώρηση «Science Advances», «δείχνουν χωρίς σημαντικό περιθώριο αμφιβολίας ότι περνάμε σήμερα στο έκτο συμβάν μαζικής εξαφάνισης» λέει ο Πολ Έρλικ, καθηγητής Βιολογίας στο Πανεπιστήμιο Στάνφορντ. Η ανάλυση της ομάδας του δείχνει ότι ο ρυθμός εξαφάνισης ειδών είναι σήμερα τουλάχιστον 100 φορές μεγαλύτερος από ό,τι θα ήταν χωρίς την ανθρώπινη παρέμβαση.

Ο ρυθμός

The snow leopard (Panthera uncial) is endangered; its numbers have declined by at least 20 percent over the past 16 years, mainly due to poaching and loss of habitat and prey, according to the IUCN. Credit: Dennis W. Donohue | Shutterstock.com

Η αλήθεια είναι ότι είναι δύσκολο να εκτιμήσει κανείς τον μέσο ρυθμό εξαφάνισης ειδών στα 4,6 δισεκατομμύρια χρόνια της ιστορίας της Γης, δεδομένου ότι το μόνο που γνωρίζουμε προέρχεται από το αρχείο των απολιθωμάτων, το οποίο μπορεί να είναι αποσπασματικό.

Οι συντάκτες της νέας μελέτης βασίστηκαν εσκεμμένα σε μια εκτίμηση για τον μέσο ρυθμό εξαφάνισης που αφορά τα σπονδυλωτά ζώα -τα ζώα με ραχοκοκαλιά- και υπερβαίνει κατά δύο φορές άλλες εκτιμήσεις. Η εκτίμηση προέρχεται από προηγούμενη μελέτη που δημοσιεύτηκε το 2011 στο περιοδικό Nature και έδειχνε ότι, σε κανονικές συνθήκες, περίπου δύο εξαφανίσεις ειδών συμβαίνουν ανά 10.000 είδη σπονδυλωτών ανά αιώνα.

Για να υπολογίσουν τον τρέχοντα ρυθμό εξαφάνισης, οι ερευνητές αξιοποίησαν δεδομένα της Διεθνούς Ένωσης για τη Διατήρηση της Φύσης (IUCN), τον οργανισμό που εκδίδει την επίσημη Κόκκινη Λίστα των απειλούμενων ειδών.  Τα στοιχεία δείχνουν ότι, από το 1900 έως σήμερα έχουν εξαφανιστεί σχεδόν 500 σπονδυλόζωα, συγκριτικά με τα εννέα που θα περίμενε κανείς με βάση τον μέσο όρο. Και οι απώλειες είναι συγκρίσιμες με αυτές που εκτιμώνται για τα πέντε προηγούμενα κύματα μαζικής εξαφάνισης, από τα οποία το τελευταίο ήταν αυτό που τερμάτισε το βασίλειο των δεινοσαύρων. «Σε όλο τον κόσμο υπάρχουν παραδείγματα ζώων που είναι ουσιαστικά ζωντανοί νεκροί» σχολιάζει ο Δρ Έρλικ. «Θέλουμε να τονίσουμε ότι οι υπολογισμοί μας πιθανότατα υποτιμούν τη σοβαρότητα της κρίσης, αφού στόχος μας ήταν να θέσουμε ένα ρεαλιστικό κατώτατο όριο για τις επιπτώσεις του ανθρώπου στη βιοποικιλότητα» τονίζει η ομάδα του.

Πράγματι, έρευνα που δημοσιεύτηκε το 2014 στο Science και εξέταζε και τα αγγειόσπερμα και κωνοφόρα φυτά εκτός από τα σπονδυλόζωα κατέληγε στην εκτίμηση ότι ο σημερινός ρυθμός εξαφάνισης είναι 1.000 φορές πάνω από το κανονικό. Η νέα, πιο συντηρητική μελέτη αναγνωρίζει πάντως ότι υπάρχουν περιθώρια να ανακοπεί η επικείμενη καταστροφή, αρκεί να υπάρξουν «ταχείες και ενισχυμένες προσπάθειες για την προστασία των ήδη απειλούμενων ειδών και την ελάφρυνση των πιέσεων στους πληθυσμούς τους, και ιδιαίτερα την απώλεια βιοτόπων, την υπερεκμετάλλευση με στόχο το οικονομικό όφελος και την κλιματική αλλαγή».