ΟΙ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΕΣ ΤΩΝ ΜΙΝΩΪΤΩΝ, What communication did the Minoans use?

Μια είδηση από την Κνωσό στο παλάτι της Φαιστού μπορούσε να μεταδοθεί σε λίγα μόλις λεπτά καλύπτοντας απόσταση 50 χιλιομέτρων ανάμεσα από βουνά και φαράγγια πριν 3,500 χρόνια .Το ίδιο μήνυμα  μπορούσε να μεταδοθεί και σε όλο το Αιγαίο και ποιος ξέρει που αλλού, αλλά και πόσο μακριά.

Μόλις ελήφθη η απόφαση για την εφαρμογή ενός τέτοιου  συστήματος  επικοινωνιών στην Κρήτη και πρέπει να αποτελεί ύψιστη προτεραιότητα, η πρώτη ενέργεια θα ήταν να εντοπίσουν τις περιοχές σε ένα πλαίσιο που θα περιλαμβάνει τη ραχοκοκαλιά του δικτύου. Η πιο προφανής πρώτη επιλογή ήταν ο Γιούχτας (783 μ., 2.569 ft), το οποίο δεσπόζει πάνω από την Κνωσό μόλις έξι χιλιόμετρα προς τα νότια. Κατά τη διάρκεια των αιώνων αυτό το διακριτικό ορόσημο θα καθοδηγεί πολλά πλοία στα λιμάνια της Μινωικής ακτής. Στα νότια υπάρχει το Όρος Κόφινας (1.166 μ., 3.825 ft), -το σωστό είναι 1231 μέτρα -το οποίο έχει θέα την νότια ακτή της Κρήτης, με άμεση σύνδεση με τη Φαιστό. Ένα μήνυμα από το παλάτι της Κνωσού θα μπορούσε να σταλεί με μόλις δύο τρείς αντανακλάσεις  προτού το  λάβει η Φαιστός. Το μήνυμα θα μπορούσε να έρχεται και να παραδοθεί μέσα σε μόλις λίγα λεπτά. Αυτό θα ήταν μια εκπληκτική και πραγματικά επαναστατική ανακάλυψη επικοινωνιών στην Εποχή του Χαλκού.

Οι καφέ νάνοι μπορούν να «φτιάξουν» μια Γη, Even Brown Dwarfs May Grow Rocky Planets

This artist's conception zooms in on the brown dwarf and its accretion disk. The discovery of a bipolar molecular outflow at ISO-Oph 102 offers the first strong evidence in favor of brown dwarf formation through gravitational collapse. Credit: David A. Aguilar (CfA)

Νέες παρατηρήσεις σε καφέ νάνους δείχνουν ότι αυτά τα άστρα διαθέτουν τα κοσμικά υλικά που είναι απαραίτητα για τον σχηματισμό πλανητών μικρομεσαίου μεγέθους όπως η Γη. Η ανακάλυψη θεωρείται ιδιαίτερα σημαντική αφού μέχρι σήμερα οι επιστήμονες πίστευαν ότι οι καφέ νάνοι δεν μπορούν να σχηματίσουν τέτοιους πλανήτες.

Οι καφέ νάνοι

This artist's conception shows the brown dwarf ISO-Oph 102. Observations by the Submillimeter Array suggest that it is forming like a star, by accumulating material from the surrounding accretion disk (orange) shown here. The brown dwarf sheds angular momentum by ejecting material in two oppositely directed jets (red). Blue bow shocks indicate where those jets are interacting with the interstellar medium. Credit: ASIAA

Ο καφέ νάνος είναι ένα «αποτυχημένο άστρο», όπως χαρακτηρίζουν οι επιστήμονες αυτά τα κοσμικά αντικείμενα. Οι καφέ νάνοι ξεκινούν τη ζωή τους ως συμβατικά άστρα αλλά πολύ γρήγορα καταρρέουν κάτω από το ίδιο τους το βάρος και μετατρέπονται σε υπέρπυκνες «μπάλες» αερίου.

Η θεωρία 

Καλλιτεχνική απεικόνιση των κόκκων σκόνης που εντοπίστηκαν στον καφέ νάνο και είναι πιθανό να σχηματίσουν έναν βραχώδη πλανήτη όπως η Γη. Artist’s impression of grains in the disc around a brown dwarf. Credit: ALMA (ESO/NAOJ/NRAO)/L. Calçada (ESO).

Βασικό δομικό υλικό για τον σχηματισμό βραχωδών πλανητών είναι οι κόκκοι σκόνης οι οποίοι περιστρέφονται γύρω από τα άστρα, αρχικά συγκρούονται μεταξύ τους και μετά συγκολλούνται. Οι επιστήμονες πίστευαν μέχρι σήμερα ότι στους καφέ νάνους υπάρχουν μικρές ποσότητες κόκκων σκόνης που περιστρέφονται με μεγάλη ταχύτητα γύρω από το άστρο τους, κάτι που έχει ως αποτέλεσμα να μην μπορεί να επιτευχθεί το φαινόμενο της σύγκρουσης και συγκόλλησής τους.

Η ανακάλυψη

This image shows the brown dwarf ISO-Oph 102, or Rho-Oph 102, in the Rho Ophiuchi star-forming region. Its position is marked by the crosshairs. This visible-light view was created from images forming part of the Digitized Sky Survey 2. Credit: ALMA (ESO/NAOJ/NRAO)/Digitized Sky Survey 2. Acknowledgement: Davide De Martin

Ομάδα ερευνητών του Ινστιτούτου Τεχνολογίας της Καλιφόρνιας (Caltech) παρατήρησε με το  ραδιοτηλεσκόπιο ALMΑ το άστρο ISO-Oph 102, έναν καφέ νάνο σε απόσταση 400 ετών φωτός από τη Γη στον αστερισμό του Οφιούχου. 

Στον δίσκο κοσμικής ύλης του άστρου οι ερευνητές εντόπισαν μεγάλου μεγέθους κόκκους σκόνης οι οποίοι σύμφωνα με τους ερευνητές είναι προϊόν του φαινομένου σύγκρουσης/συγκόλλησης και άρα, θεωρητικώς τουλάχιστον, είναι εφικτός ο σχηματισμός μικρομεσαίων βραχωδών πλανητών εκεί.

«Μείναμε κυριολεκτικά έκπληκτοι όταν ανακαλύψαμε μεγάλους κόκκους σκόνης στον λεπτό δίσκο ύλης του άστρου» δηλώνει ο Λούκα Ρίτσι, επικεφαλής της ερευνητικής ομάδας.

Το τηλεσκόπιο

This picture of the ALMA radio antennas on the Chajnantor Plateau in Chile, 16,500 feet above sea level, was taken a few days before the start of ALMA Early Science operations. Nineteen antennas are on the plateau.  CREDIT: ALMA (ESO/NAOJ/NRAO)/W. Garnier (ALMA)

Το ALMA είναι μια συστοιχία ραδιοτηλεσκοπίων στην έρημο Ατακάμα στη Χιλή. Η εγκατάσταση βρίσκεται ακόμη υπό κατασκευή και αναμένεται να ολοκληρωθεί σε περίπου έναν χρόνο. Σε πλήρη ισχύ το ALMA θα μπορεί να πραγματοποιεί παρατηρήσεις πολύ μεγάλης ακρίβειας.

«Σύντομα θα μπορούμε όχι μόνο να εντοπίζουμε την παρουσία μικρών σωματιδίων σε έναν δίσκο κοσμικής ύλης αλλά να χαρτογραφούμε την κατανομή αυτών των σωματιδίων. Όταν το τηλεσκόπιο τεθεί σε πλήρη λειτουργία θα μπορέσουμε επίσης να διαπιστώσουμε το πώς αλληλεπιδρούν οι κόκκοι σκόνης με το μονοξείδιο του άνθρακα που εντοπίσαμε στον δίσκο του καφέ νάνου. Αυτό θα μας βοηθήσει να κατανοήσουμε καλύτερα τον σχηματισμό των πλανητών εκεί» καταλήγει ο Ρίτσι.

Θερμαινόμενος υπεργίγαντας. Astronomers Find Missing Link in Evolution of Hypergiants

This is an artist’s impression of the hypergiant star HR 8752 (A.Lobel / ROB / SRON).

Ομάδα ευρωπαίων ερευνητών δημοσίευσε τα ευρήματα από την πολυετή παρατήρηση ενός άστρου που ανήκει στην κατηγορία των «υπεργιγάντων». Πρόκειται για άστρα με διάμετρο δεκάδες ή και εκατοντάδες φορές μεγαλύτερη από αυτή του Ήλιου τα οποία έχουν φωτεινότητα εκατομμύρια φορές μεγαλύτερη από το μητρικό μας άστρο.

Οι ερευνητές μελετούσαν το άστρο HR 8752 τα τελευταία 30 χρόνια και έκαναν πολύ ενδιαφέρουσες διαπιστώσεις. Η πιο σημαντική είναι ότι σε αυτό διάστημα η θερμοκρασία στην επιφάνεια του άστρου έχει αυξηθεί περισσότερο από 50%.

Το άστρο

V509 Cas (or HD 217476 or HR 8752) is a yellow hypergiant, which semiregularly changes its brightness. It resembles to the bigger Rho Cas, which is nearly in the same direction. The state of evolution of V509 Cas is unknown. Maybe it has just started to become a red supergiant, maybe it is shortly before collapsing. Photo: ESO Online Digitized Sky Survey.

Το HR 8752 βρίσκεται σε απόσταση 11 χιλιάδων ετών φωτός από εμάς στον αστερισμό της Κασσιόπης. Είναι ένας από τους 12 υπεργίγαντες που έχουν εντοπιστεί μέχρι σήμερα στον γαλαξία μας. Πρόκειται για ένα άστρο 250 χιλιάδες φορές πιο λαμπρό από τον Ήλιο που ήταν γνωστό στους επιστήμονες από τα τέλη του 19ου αιώνα. Οι παρατηρήσεις που γίνονταν κατά καιρούς στο άστρο είχαν δείξει ότι στο διάστημα 1900-1980 η ατμοσφαιρική θερμοκρασία του ήταν σταθερή και κυμαινόταν γύρω στους 5 χιλιάδες βαθμούς Κελσίου.

Το εξελικτικό κενό

Γράφημα στο οποίο απεικονίζονται οι διαφορές στη θερμότητα και στη λαμπρότητα του υπεργίγαντα HR 8752 από τη δεκαετία του 1980 μέχρι σήμερα. Artist rendition of HR 8752 traversing the Yellow Evolutionary Void. Image credits: A. Lobel ROB.

Το 1980 το HR 8752 εισήλθε σε μια κατάσταση την οποία οι επιστήμονες ονομάζουν «Κίτρινο Εξελικτικό Κενό». Πρόκειται  για ένα πολύ σύντομο χρονικά στάδιο στη ζωή ενός υπεργίγαντα κατά το οποίο η θερμοκρασία και η φωτεινότητά του μεταβάλλονται γρήγορα. Μάλιστα το HR 8752 ανήκει σε μια σπάνια υπο-ομάδα της οικογένειας των υπεργιγάντων με αποτέλεσμα και το φαινόμενο του εξελικτικού κενού στο συγκεκριμένο άστρο να έχει διαφορετικά χαρακτηριστικά από εκείνα του εξελικτικού κενού στους «συμβατικούς» υπεργίγαντες.

Οι επιστήμονες ξεκίνησαν να παρατηρούν το άστρο τη δεκαετία του 1980 και, όπως αναφέρουν σήμερα,  η θερμοκρασία στην επιφάνειά του έχει αυξηθεί κατά τρεις χιλιάδες βαθμούς Κελσίου έχοντας φτάσει τους 8 χιλιάδες βαθμούς Κελσίου.

«Προβληματιζόμαστε έντονα με τις τρομακτικές μεταβολές που έχουν συμβεί στο άστρο μέσα σε τόσο σύντομο χρονικό διάστημα» αναφέρει ο Αλεξ Λομπέλ, του Βασιλικού Παρατηρητηρίου του Βελγίου (ROB) που είναι μέλος της ερευνητικής ομάδας. Η ανακάλυψη θεωρείται σημαντική διότι προσφέρει νέα στοιχεία σε ό,τι αφορά την κατανόηση των υπεργιγάντων για τους οποίους σήμερα γνωρίζουμε λίγα. Η έρευνα για το HR 8752 δημοσιεύεται στην επιθεώρηση «Astronomy and Astrophysics».

Διπλή έλικα, 50 έτη μετά... The Double Helix 50 Years Later

Ήταν 10.12.1962 και το Νομπέλ Ιατρικής κέρδιζε η συγκλονιστική ανακάλυψη για τη δομή του DNA, που είχε επιτευχθεί το 1953. Πρωταγωνιστής στο βάθρο του τιμώμενου ο James Watson, που μαζί με τον Crick και Wilkins είχαν μοιραστεί το μεγάλο βραβείο, ενώ η Rosalin Franklin, η οποία συμμετείχε στην ανακάλυψη, είχε ήδη πεθάνει και δεν τιμήθηκε. Η σημασία της διαλεύκανσης της δομής του DNA είναι ανυπολόγιστη, καθώς η πρόοδος στη Βιολογία έχει διανύσει έτη φωτός έκτοτε. Αλλά και ο ερευνητικός ανταγωνισμός εκείνης της εποχής ήταν σημαντικός. Παραδείγματος χάριν, ένας άλλος ερευνητής, ήδη νομπελίστας, είχε δημοσιεύσει λίγες ημέρες πριν, στο ίδιο περιοδικό, το «Nature», έρευνα με την οποία υποστήριζε ότι το DNA συγκροτείται από τριπλή και όχι διπλή έλικα - αλλά και οι νομπελίστες κάνουν λάθη!

Αυτά τα εισαγωγικά γεγονότα στην εποχή τους δεν προδίκαζαν την ιλιγγιώδη πρόοδο που θα ακολουθούσε και που άλλαξε τον τρόπο σκέψης μας για τη λειτουργία του κυττάρου, της ζωής, της βιόσφαιρας εν γένει. Ένας αιώνας είχε περάσει από τότε που ο Mendel είχε κάνει τα διάσημα πειράματά του και ανακάλυψε τους νόμους της κληρονομικότητας - δεν είχε βέβαια βασιστεί στο DNA που ήταν τότε άγνωστο. Η επιτυχία όμως του 1953 έβγαζε τη Βιολογία από την αφάνεια και σιγά-σιγά από «βιοτεχνία» μετατράπηκε σε «βιομηχανία», βιοϊατρική και βιοτεχνολογική, με αφάνταστους γενετικούς νεωτερισμούς να φιγουράρουν σήμερα και να αλλάζουν τη ζωή μας.

H ιστορική δημοσίευση των Watson και Crick που περιγράφει για πρώτη φορά τη δoμή του μορίου DNA. Στο κάτω μέρος βλέπουμε την αναφορά στα ονόματα των Wilkins και Franklin

Πώς φθάσαμε όμως ως εδώ; Αναμφίβολα το εφαλτήριο εκτίναξης της επιστημονικής γνώσης υπήρξε η καθοριστική διαλεύκανση της δομής του DNA και εν συνεχεία της λειτουργίας του, αλλά και του ελέγχου του σε μεγάλο βαθμό. Έπρεπε ωστόσο να προηγηθούν και πολλά άλλα μεγάλα ή μικρά άλματα για να κατανοήσουμε καλύτερα τη βάση της κληρονομικότητας. Για παράδειγμα, στις αρχές του 20ού αιώνα η αντίληψή μας για την κληρονομικότητα είχε περιοριστεί στην απόδειξη της χρωμοσωματικής θεωρίας, του παραλληλισμού δηλαδή γονιδίων με χρωμοσώματα που διαμόρφωσαν την κυτταρική βάση της κληρονομικότητας, η οποία ήταν προϊόν «κύησης» του σπέρματος των κληρονομικών παραγόντων που είχε ανακαλύψει ο Mendel, το 1856.

«Μοριακή» κληρονομικότητα και γονιδίωμα

In the DNA replication process, the two strands who act as a template to synthesise a complementary strand are separated, and the new complementary strand joins each of the initial strands in order to obtain two identical copies of the original DNA molecule

Το μέσον του 20ού αιώνα σηματοδοτείται από την καθιέρωση της μοριακής βάσης της κληρονομικότητας, ως μετεξέλιξη της κυτταρικής βάσης. Κύρια στοιχεία αποτέλεσαν η προαναφερθείσα διαλεύκανση της δομής του DNA που έθεσε τα θεμέλια ανάπτυξης της Μοριακής Γενετικής, η οποία οδήγησε προς το τελευταίο  τέταρτο του 20ού αιώνα στην αποκάλυψη των βιολογικών μηχανισμών με τους οποίους τα κύτταρα «διαβάζουν» την πληροφορία που εμπεριέχεται στα γονίδιά τους· όπως και με την ουσιαστικοποίηση του Κεντρικού Δόγματος της Βιολογίας, την ανακάλυψη της μεθοδολογίας του ανασυνδυασμένου DNA, την απομόνωση δηλαδή ενός γονιδίου και την ένθεσή του σε άλλον οργανισμό, προσεγγίζοντας τη δυνατότητα του γενετικού επανασχεδιασμού, την αλλαγή της γενετικής ταυτότητας ενός οργανισμού - τότε αναπτύσσεται και η μεθοδολογία αλληλούχισης του DNA, της εύρεσης της σειράς δηλαδή των δομικών του μονάδων/στοιχείων, των νουκλεοτιδίων, που όταν αλλάξουν προκαλείται αυτό που λέμε μετάλλαξη.  

Από την τελευταία δεκαετία του 20ού αιώνα έχει ήδη αρχίσει η περίοδος διαμόρφωσης του γονιδιωματικού πεδίου, διά του οποίου η κληρονομικότητα ερευνάται όχι στο πλαίσιο του κάθε γονιδίου χωριστά αλλά του συνόλου τους, του γονιδιώματος δηλαδή, μέσα από τις αλληλεπιδράσεις τους και τη συνέργεια γονιδιακών δικτύων. Κορύφωση αυτού του πλαισίου έχουμε στις αρχές του 21ου αιώνα με την επιτυχή χαρτογράφηση του γονιδιώματος του ανθρώπου, εγχείρημα στο οποίο πρωταγωνίστησε και πάλι ο Watson, ο οποίος στη συνέχεια παραιτήθηκε, διότι ήταν αντίθετος στην εμπορευματοποίηση της νέας γνώσης που προερχόταν από εκείνο το παγκόσμιο πείραμα, και γι' αυτή του τη συμπεριφορά τιμήθηκε πέρυσι από το Πανεπιστήμιο Πατρών, ενώ και εφέτος στις 11.12.12 θα γίνει ειδική εκδήλωση για τον απόηχο της διπλής έλικας.  

Μεταγονιδιωματική βιολογία

Έκτοτε τέθηκαν οι βάσεις του μεταγονιδιωματικού πεδίου, το οποίο ταξιδεύει ήδη μαζί με το πρωτεωματικό/μεταπρωτεωματικό πεδίο (τη μελέτη συνόλου πρωτεϊνών ως προϊόντων του γονιδιώματος) προς μια Νέα Σύνθεση των γνώσεών μας, την αναζητούμενη Νέα Κεντρική Υπόθεση, πέραν του Κεντρικού Δόγματος της Βιολογίας· για να ερμηνευτούν πολύ πιο περίπλοκα φαινόμενα προκειμένου να κατανοήσουμε περισσότερο τη βιολογική πολυπλοκότητα, τις συντονισμένες ρυθμίσεις συνόλων γονιδίων, τη χρησιμότητα θεωρούμενων άχρηστων περιοχών του DNA, αλλά να έχουμε και πιο ασφαλή πρακτικό έλεγχο των εφαρμογών των γενετικών νεωτερισμών, όπως και καλύτερη κατανόηση της βιολογικής και φιλοσοφικής μας αυτογνωσίας.

These DNA molecular visualizations were created for the multifaceted 'DNA' project, celebrating the 50th anniversary in 2003 of the discovery of the double helix. The 'DNA' project includes a five-part documentary series, museum film and 'DNAi' online resources for teachers and students. The dynamics and molecular shapes were based on X-ray crystallographic models and other published scientific data sets. Leading scientists, including many Nobel Laureates, critiqued the animations during their development. Particular effort was made to ensure the relative shapes, sizes and 'real-time' dynamics were as accurate as possible.

Η βιολογική μας πολυπλοκότητα λοιπόν δεν είναι συνάρτηση μόνο των μεμονωμένων γονιδίων μας και των προϊόντων τους, αλλά των ολιστικών συνδυασμών τους και των αλληλεπιδράσεών τους, διεργασίες που παραπέμπουν στην ύπαρξη ενός Γονιδιωματικού Μετακώδικα. Για να γίνει περισσότερο κατανοητή η σημασία του θα μπορούσαμε να τον παραλληλίσουμε με την Παγκόσμια Γραμματική του Chomsky. Όπως δηλαδή οι λέξεις είναι τα βασικά στοιχεία της γλώσσας και μπορούν να δώσουν άπειρους συνδυασμούς φράσεων και νοημάτων, σε ανάλογο βαθμό και τα γονίδια, μέσα από ποικίλες αλληλεπιδράσεις και συνδυασμούς των πολυμορφισμών/μεταλλάξεών τους, μπορούν να δώσουν έναν απίστευτα περίπλοκο σύστημα και μεγάλο αριθμό δομών, λειτουργιών και ιεραρχιών, αφάνταστα πολύπλοκων που ακόμα κρύβονται στη Νέα Σύνθεση της Νέας Βιολογίας. Ήδη μιλάμε για την ύπαρξη 350.000 πρωτεϊνών μας, ενώ τα γονίδιά μας είναι περίπου μόνο 22.000.

Hard cell: some 450 scientists worked on the multinational Encode Project

Στο πλαίσιο αυτό ήδη αναπτύσσεται η Συνθετική Βιολογία, που αντανακλά μια προσπάθεια μετεξέλιξης της Βιολογίας από τη σχηματική της πολλές φορές μορφή, που προσεγγίζει δηλαδή πληθώρα φαινομένων με μη λεπτομερή σχεδιαγράμματα και με ποιοτικό εν πολλοίς τρόπο, σε ποσοτική, που θα περιγράφει όλα τα φαινόμενα με ποσοτική λεπτομέρεια, όπως άλλες θετικές επιστήμες. Αποκωδικοποιώντας λοιπόν στο μέλλον τον Γονιδιωματικό Μετακώδικα και μορφοποιώντας τη Νέα Κεντρική Υπόθεση της Νέας Βιολογίας, πάντα με εφαλτήριο τη γνώση από τη διπλή έλικα, η Βιολογία θα εισέλθει σε νέες λεωφόρους περισσότερο χαρτογραφημένες για να αποφεύγονται ατυχήματα από πολλές ανώριμες και βεβιασμένες εφαρμογές της νέας γνώσης στην υγεία (π.χ. γονιδιακή και κυτταρική/βλαστοκυτταρική θεραπεία) και στην παραγωγή (π.χ. γενετικώς τροποποιημένοι οργανισμοί/ μεταλλαγμένα τρόφιμα).

Με την ως τώρα μυθική πρόοδο της γενετικής τεχνολογίας, όπως και με την προϊούσα, μέσω της προσπάθειας κατανόησης του Μετακώδικα, ίσως γίνουμε σοφότεροι και σεμνότεροι για τη δύναμη που έχουμε ως ανθρωπότητα στα χέρια μας - μια δύναμη ισχυρότερη και από αυτήν των πυρηνικών όπλων, όπως υποστηρίζει νομπελίστας στη Φυσική. Ίσως μας κάνει και περισσότερο υπεύθυνους και ικανούς να κατανοήσουμε τις διαχρονικές, αλλά και επίκαιρες ηθικές αρχές, τη διατήρηση μιας ανθρώπινης ζωής στον πλανήτη, αδρανοποιώντας τους σκοπούς των κυνικών εκμεταλλευτών του ερευνητικού ιδρώτα, βοηθώντας τη μη πεπαιδευμένη πολλές φορές κοινή γνώμη που πέφτει θύμα αισχροκερδοσκοπικών πρακτικών πολυεθνικών βιοτεχνολογικών εταιρειών. Ίσως ακόμη ηχήσει η καμπάνα που τώρα σιγακούγεται από τις ανίσχυρες φωνές ειδικών, οι οποίοι προειδοποιούν ότι ο πλανήτης μας θα 'ναι ακατοίκητος στο τέλος του αιώνα μας. Γι' αυτό η βιοηθική εγρήγορση πρέπει να σημάνει εγερτήριο, προτού να είναι αργά.

Σ. Ν. Αλαχιώτης, καθηγητής Γενετικής

ΠΗΓΗ: ΤΟ ΒΗΜΑ

Charitum Montes: χιονισμένοι κρατήρες στον Άρη. Charitum Montes: a cratered winter wonderland

Χιονισμένος κρατήρας στην οροσειρά στην οροσειρά Charitum Montes. Το “χιόνι” είναι εποχικό φαινόμενο και πρόκειται για ξηρό πάγο, δηλαδή παγωμένο διοξείδιο του άνθρακα. This computer-generated perspective view of Charitum Montes was created using data obtained from the High-Resolution Stereo Camera (HRSC) on ESA’s Mars Express. Centred at around 53°S and 334°E, the image has a ground resolution of about 20 m per pixel. The image shows the large breach in the northern wall of the crater, located near to the uppermost sand dune. The dusting of carbon dioxide ice is a seasonal feature in this region, which covers the crater floor and the surrounding plains.  Credits: ESA/DLR/FU Berlin (G. Neukum)

H κάμερα υψηλής ανάλυσης του διαστημικού σκάφους Mars Express της ESA (Ευρωπαϊκός Οργανισμός Διαστήματος) που βρίσκεται σε τροχιά γύρω από το Άρη, φωτογράφησε στις 18 Ιουνίου την περιοχή Charitum Montes μια περιοχή του Κόκκινου Πλανήτη, κοντά στον κρατήρα Gale (τον οποίο εξερευνά το διαστημικό ρόβερ της ΝΑSA Curiosiy).

This colour-coded overhead view is based on an ESA Mars Express HRSC digital terrain model of the region, from which the topography of the landscape can be derived. The colour coding shows the very edge of the Charitum Montes mountain region at the top of the image, with the highest elevation, while the subtle pedestal craters that dot the image almost fade away with just a small amount of relief difference between the elevated ejecta and the surrounding area. Centred at around 53°S and 334°E, the image has a ground resolution of about 20 m per pixel. The image was taken during revolution 10778 on 18 June 2012. Credits: ESA/DLR/FU Berlin (G. Neukum)

Η περιοχή Charitum Montes είναι μια οροσειρά με μήκος σχεδόν 1000 χιλιόμετρα, είναι ορατή με τηλεσκόπιο από τη Γη, και εντοπίστηκε για πρώτη φορά το 1929 από τον Έλληνα αστρονόμο Ευγένιο Αντωνιάδη (1870 – 1944).

Charitum Montes imaged during revolution 10778 on 18 June 2012 by ESA’s Mars Express using the High-Resolution Stereo Camera (HRSC). Data from HRSC’s nadir channel and one stereo channel have been combined to produce this anaglyph 3D image that can be viewed using stereoscopic glasses with red–green or red–blue filters. Centred at around 53°S and 334°E, the image has a ground resolution of about 20 m per pixel.  Credits: ESA/DLR/FU Berlin (G. Neukum)

Οι εικόνες δείχνουν μεγάλους κρατήρες που περιέχουν παγωμένο διοξείδιο του άνθρακα. Το διοξείδιο του άνθρακα υπάρχει στην ατμόσφαιρα του Άρη σε ποσοστό 96% και ανάλογα με τις εποχικές συνθήκες που επικρατούν σε ορισμένες περιοχές του κόκκινου πλανήτη μπορεί να μετατραπεί σε ξηρό πάγο.

Πέρσι Σέλλεϋ, «Ελλάς». Percy Shelley, “Hellas”

λυρικό δράμα

ΗΜΙΧΟΡΟΣ Ι

Στης ελπίδας το μούχρωμα,

Όπως οι ήσκιοι του ονείρου,

Δοξασμένοι παράδεισοι του υγρού λάμπουν απείρου:

Τι νησιά καθαρόσχημα

Κάτου απ' τον βραδυνόν ουρανόν ξεχωρίζουν,

Κ' ευωδιές και φλοισβήματα των γιαλών τους χαρίζουν!

Σαν αυγή μέσα στ' όνειρο,

Μες στο θάνατο ελπίδα,

Μέσα στης φυλακής μας τους τοίχους αχτίδα:

Η Ελλάδα, που κάποτες ήταν σαν πεθαμένη,

Να την πάλι σηκώνεται, να την πάλι προβαίνει!

Ο ΧΟΡΟΣ

Φρεντ Μπουασονά, Ομαλός  Κρήτης, 1911

Τον κόσμο η δόξα ξαναζώνει,

Τα χρυσά χρόνια ξαναζούν,

Η γη σα φίδι ξανανιώνει,

Τα χιόνια σβύνουν και περνούν:

Γελούν τα ουράνια και γιορτάζουν,

Και, σα συντρίμια στ' όνειρό σου, θρησκείες και κράτη αχνοφαντάζουν.

Νέα Ελλάδα ορθώνει τα βουνά της

Μέσα από ολόλαμπρα νερά.

Προς την αυγή ο Πηνειός, περάτης,

Κυλάει τα ρείθρα του λαμπρά.

Τα όμορφα Τέμπη εκεί που ανθούνε

Οι νιες Κυκλάδες, απλωμένες σε βάθη ηλιόχαρα, υπνοζούνε.

Gustave Moreau, Thracian Girl carrying the Head of Orpheus on his Lyre

Μια Αργώ αψηλή το κύμα σκίζει,

Με άθλους καινούργιους φορτωμένη.

Ορφέας καινούργιος κιθαρίζει,

Και, όλος αγάπη, κλαίει, πεθαίνει.

Νέος Οδυσσέας ξαναφήνει

Την Καλυψώ στο ερμόνησό της για της πατρίδας την ειρήνη.

Gustave Moreau, Oedipus and the Sphinx

Ω! ας μη γραφτεί πια το τραγούδι

Της Τροίας, της γης αν μοίρα ο Χάρος!

Σε λεύτερων χαράς λουλούδι

Του Λάιου η λύσσα ολέθριο βάρος,

Αν και μια δόλια Σφίγγα δίνει

Θανάτου αινίγματα που η Θήβα ποτές δε γνώρισε και κείνη.

Φρεντ Μπουασονά, Κάτω απ' την Ακρόπολη, 1903

Καινούργια Αθήνα θα προβάλει,

Και τους μακρύτερα καιρούς

Θε να φωτίσουν της τα κάλλη

Σα λιόγερμα τους ουρανούς.

Παρηγοριά θα τους αφήσει

Ό,τι μπορεί η γη να δεχτεί κι ό,τι ο ουρανός να της χαρίσει.

Eros. Redfigure vasepainting from Vulci. Berlin. Detail

Έρωτας, Κρόνος, κοιμήθηκαν,

Μα θα ξυπνήσουν πιο αγαθοί

Απ' όσα ταφοαναστηθήκαν

Ή λεύτερα έχουν γεννηθή:

Ούτε χρυσάφι, ούτε αίμα πια,

Μα μόνο δάκρυα στους βωμούς τους και σύμβολα-άνθη ευλαβικά.

Alfred Clint, Percy Bysshe Shelley

Ω, πάψε! Να ξαναγυρίσουν

Μίσος και θάνατος στη γη;

Πάψε! Οι θνητοί στο αίμα να σβύσουν;

Μιας προφητείας πικρής πηγή;

Ω, κάλλιο ο κόσμος να χαλάσει,

Παρά στο φως να ξαναφέρει ό,τι βαργιά έχει τον κουράσει.

HELLAS

Pierre - Gustave  Joly  de  Lotbiniere, ΠΑΡΘΕΝΩΝΑΣ, ΟΚΤΩΒΡΗΣ  1839

He world's great age begins anew,

The golden years return,

The earth doth like a snake renew

Her wintry weeds outworn:

Heaven smiles, and faiths and empires gleam

Like wrecks of a dissolving dream.

Δημήτριος Κωνσταντίνου, ΝΟΤΙΑ  ΕΡΕΧΘΕΙΟΥ, 1865 

A brighter Hellas rears its mountains

From waves serener far;

A new Peneus rolls his fountains

Against the morning star;

Where fairer Tempes bloom, there sleep

Young Cyclads on a sunnier deep.

 Gustave Moreau, Orpheus at the Tomb of Eurydice

A loftier Argo claims the main,

Fraught with a later prize;

Another Orpheus sings again,

And loves, and weeps, and dies;

A new Ulysses leaves once more

Calypso for his native shore.

Gustave Moreau, Oedipus Wanderer

O write no more the tale of Troy,

If earth Death's scroll must be--

Nor mix with Laian rage the joy

Which dawns upon the free,

Although a subtler Sphinx renew

Riddles of death Thebes never knew.

Δημήτριος Κωνσταντίνου, ΠΥΛΗ  ΑΝΔΡΙΑΝΟΥ - ΝΑΟΣ  ΟΛΥΜΠΙΟΥ  ΔΙΟΣ, 1860

Another Athens shall arise,

And to remoter time

Bequeath, like sunset to the skies,

The splendour of its prime;

And leave, if naught so bright may live,

All earth can take or Heaven give.

Saturn and Love their long repose

Shall burst, more bright and good

Than all who fell, than One who rose,

Than many unsubdued:

Not gold, not blood, their altar dowers,

But votive tears and symbol flowers.

O cease! must hate and death return?

Cease! must men kill and die?

Cease! drain not its dregs the urn

Of bitter prophecy!

The world is weary of the past--

O might it die or rest at last!

Percy Bysshe Shelley (1792-1822)

Γιατί η ελληνική; Por qué Grecia?

Ο Έφηβος των Αντικυθήρων. Τhe Antikythera Ephebe

Ομιλία του Pedro Olalla στην εκδήλωση της Ελληνικής Ανθρωπιστικής Εταιρείας στο Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών (7/4/11) με τίτλο "Γιατί να διδασκόμαστε Αρχαία Ελληνικά στην εποχή της Παγκοσμιοποίησης. Πολλαπλή χρησιμότητα ή ξεπερασμένη προγονολατρία;"

Ως ξένος, ως ελληνομαθής και ως μέτοικος, με τιμά ιδιαίτερα αυτή η πρόσκληση να συνεισφέρω με λίγα λόγια σε τούτο τον όμορφο φόρο τιμής στην ελληνική γλώσσα·  αυτή η πρόσκληση να αναδείξω με τα βιωματικά επιχειρήματά μου τη σημασία της  ελληνικής γλώσσας και της ανθρωπιστικής στάσης ζωής στις μέρες μας, και αυτή η πρόσκληση  να έρθω αρωγός  —δυστυχώς για μια ακόμα  φορά— στην υπεράσπιση του αυτονόητου. Αλλά  είναι γεγονός ότι και το αυτονόητο χρειάζεται πολύ συχνά υπεράσπιση: ας μην ξεχνάμε ότι οι πιο προοδευτικές ιδέες δεν κινδυνεύουν τόσο πολύ όταν η υπεράσπισή τους είναι επικίνδυνη όσο όταν αυτή γίνεται πληκτική.

Φρεντ Μπουασονά, Αμοργός, 1911

Αφετηρία λοιπόν για τον προβληματισμό μου είναι μια απλή ερώτηση: τι σημαίνουν σήμερα τα ελληνικά για έναν ξενόγλωσσο; Νομίζω ότι, καταρχάς,  οι απαντήσεις εξαρτούνται από τον ίδιο τον ξενόγλωσσο. Αφενός, μετά από μια μακρά και ακόμα πρόσφατη ιστορία γεμάτη πολέμους, δοκιμασίες και εξορίες, —σχεδόν ξαφνικά και παρά την λεγόμενη «κρίση»— η Ελλάδα έχει γίνει για πολλούς ξένους ένας τόπος αναζήτησης ελπίδας· και συνεπώς η γλώσσα της, ένας δρόμος για να βρουν μερικοί άνθρωποι  μια  θέση  σε  μια  νέα  κοινωνία,  για  να  έχουν  πρόσβαση  σε  εύλογες προσδοκίες, που τους τις αρνιούνται στη γενέτειρά τους, και για να προσβλέπουν σε μια καλύτερη ζωή. Αυτή η αλλαγή από πατρίδα ξενιτιάς σε γη της επαγγελίας —αλλαγή, που παρατηρώντας  τις παλιές ασπρόμαυρες φωτογραφίες με ξυπόλυτους και λιμασμένους παππούδες, μοιάζει με θαύμα— είναι ο τελευταίος ελιγμός στη διαδρομή αυτής της υπερχιλιετούς κοινωνίας, που διέσχισε τους αιώνες με μόνο στοιχείο συνοχής ίσως τη γλώσσα της, μια γλώσσα που σήμερα μοιράζει μέλλον στα θύματα της αδικίας  δίπλα  στις  άλλες  γλώσσες  της  δύσης. Όλοι αυτοί οι νέοι ομιλητές της ελληνικής και κυρίως οι άμεσοι απόγονοί τους, που θα είναι «γέννημα θρέμμα» ελληνόφωνοι,  θα  αποτελέσουν έναν καθόλου αμελητέο παράγοντα στην εξέλιξη της ελληνικής γλώσσας στο άμεσο μέλλον.

Οι Καρυάτιδες στο Ερέχθειο της Ακρόπολης, 1955

Αφετέρου όμως, οι περισσότεροι ξένοι της γηραιάς Ευρώπης βλέπουν την ελληνική γλώσσα με τελείως διαφορετικά μάτια. Για αυτούς, υπήρχε πάντα ένα λείψανο· ένα σεβάσμιο λείψανο μεν, αλλά στο κάτω-κάτω ένα πηγάδι από όπου αντλείται μονάχα παρελθόν. Η μελέτη της αποτελεί κομμάτι της  ακαδημαϊκής  προσέγγισής τους σε αυτόν τον κοινό τόπο αναφοράς, σε αυτή την  αιωρούμενη Ελλάδα που πλανιέται πάνω από τα κεφάλια όλων  των δυτικών  λαών  επηρεάζοντας την κοσμοθεωρία τους. Ωστόσο, τα σχολεία και τα πανεπιστήμιά μας μάς δίδαξαν την ελληνική —και συνεχίζουν να τη διδάσκουν αν και όλο και λιγότερο— αδιαφορώντας για την ιστορική  της  εξέλιξη  και  για  τη  σχέση  της  με  το  παρόν,  αποτίνοντας  μεν  έναν ευλαβή φόρο τιμής στην κλασσική της περίοδο αλλά αγνοώντας  δε  —ακόμα και περιφρονώντας ίσως— τις φυσικές της δυνατότητες ως μέσο επικοινωνίας. Μονάχα τα τελευταία χρόνια, αρχίζει να αφυπνίζεται δειλά ένα ενδιαφέρον για τη σύγχρονη γλώσσα,  όχι  όμως  χωρίς  την  μαχητική  επιφύλαξη  εκείνων  που αυτοανακηρύσσονται ιεροί υπερασπιστές της αρχαίας.

Φρεντ Μπουασονά, Παρθενώνας με βροχή, 1908

Ωστόσο, πέρα από αυτό το απατηλό δίλημμα μεταξύ νέας και αρχαίας, πέρα από την  ξένοιαστη χρήση  της ελληνικής  ως  απλού εργαλείου επικοινωνίας ή από την εσωστρεφή καλλιέργεια του αξιοσέβαστου κήπου των κλασικών συγγραφέων, υπάρχει κάτι που η ελληνική γλώσσα μπορεί να προσφέρει αποκλειστικά σε έναν δυτικό ξένο, κολασμένο από τις χάρες της κουλτούρας και ελεύθερο από επιφυλάξεις και προκαταλήψεις: μια ατελείωτη περιπέτεια της διανόησης. Για όσο διάστημα έχω αφιερώσει στην εκμάθηση αυτής της γλώσσας, για όσον καιρό έχω δουλέψει  ως  μεταφραστής  ή  ως  καθηγητής  μετάφρασης,  για  όσο  χρόνο  έχω αφοσιωθεί στη δουλειά του λεξικογράφου  και του ιστορικού, για όσα χρόνια έχω διατρέξει την Ελλάδα ακολουθώντας τα χνάρια των  αρχαίων μύθων ή για όσο χρόνο γράφω και δημοσιεύω τα έργα μου στα ελληνικά, η  σχέση  μου  με  την ελληνική γλώσσα  υπήρχε πάντοτε  αυτή  της  σαγήνης.  Και  σε  αυτή  θα  ήθελα  να αναφερθώ τώρα, διότι πιστεύω ότι λίγα πράγματα μας ενώνουν με πιο ακλόνητο τρόπο από το να μοιραζόμαστε κάποια συγκίνηση ικανή να μας σαγηνεύσει.

Υπάρχει κάτι που η ελληνική γλώσσα προσφέρει ως αποκλειστικό προνόμιο: η εγγύτητα  των δομών και  των λέξεων της στην πρώτη ύλη της σκέψης μας.  Γιατί «σκέφτομαι» δεν σημαίνει παρά συσχετίζω έναν  κόσμο εικόνων, αισθήσεων και λέξεων, συνδυάζω απεριόριστα μια απέραντη συλλογή μικρών κομματιών που εκπληκτικά φέρουν τυπωμένη τη σφραγίδα του ελληνικού πνεύματος.

Ψαράδες (λεπτομ.) Δυτική Οικία, Ακρωτήρι, Θήρα

Παιδί, στη γενέτειρά μου, στις απότομες ακτές της Αστούριας, γνώρισα ένα σκεύος αλιείας που οι ψαράδες ονόμαζαν  «palangre».  Πολύ αργότερα,  σε τούτες τις φθαρμένες συλλαβές, αναγνώρισα την αρχαία  ελληνική  λέξη  «πολυάγκιστρον». Η λέξη «αγκίστρι» με οδηγεί στην «αγκύλη», στην «άγκυρα», στον «αγκώνα», λέξεις με  τις  οποίες  ζω  και  που  μοιράζονται  μια  κοινή  έννοια  με  την  «καμπύλη»,  με  το «κλείσιμο», με την  «αγκαλιά».  Η  ζωή  σε  επαφή  με  την  ελληνική  οξυγονώνει  τη συνείδηση των μηχανισμών της αντίληψής μας, μας αποκαλύπτει ότι η σκέψη είναι μια απέραντη και υποβλητική διαδικασία μεταφοράς, και ότι ο τρόπος που σκεπτόμαστε εδώ και αιώνες —κομμάτι πλέον του DNA μας και κεκτημένη ταχύτητα στην ιστορική μας εξέλιξη— είναι βαθειά καθορισμένος από την επίδραση της ελληνικής γλώσσας. Ποια σχέση υφίσταται άραγε ανάμεσα στην «αγκαλιά» και στην «ανάγκη»; ή ανάμεσα στην  «άγκυρα» και στην  «ανάγκη», ανάμεσα σε αυτό που κρατάει και σε αυτό που είναι κατ’ εξοχήν ασυγκράτητο;  Αυτές  οι καθημερινές λέξεις μπορούν να  μας  ταξιδέψουν, παράδειγμα, έως τον Μακρόβιο, που ισχυρίζεται ότι η ανάγκη αναπαριστάται από τον κόμβο και ο έρωτας από το φιλί· ή έως την κοσμοθεωρία  των ορφικών, για τους οποίους η Ανάγκη  ήταν αυτή η δύναμη-αγκαλιά-κόμβος, που δεσπόζει στα πάντα…

Η τριβή με την ελληνική γλώσσα φέρει σε επαφή την αμεσότητα του παρόντος με το υποβλητικό φορτίο του παρελθόντος, δημιουργώντας πάντα μια τονωτική καύση. Μας εκπαιδεύει στην προσπάθεια, στην ακρίβεια και στην οξυδέρκεια.  Μας  ωθεί συνέχεια στην ανίχνευση και, συνεπώς, μας φέρνει συνέχεια απέναντι στο εύρημα. Τοποθετεί τη φευγαλέα ατομική συνείδησή μας μέσα στις μακρές κινήσεις της ύπαρξης του ανθρώπου ως σκεπτόμενου όντος. Έτσι, μέρα με τη μέρα, αφήνομαι να παρασυρθώ από λέξεις όπως  «εστιατόριο»,  «σύμπτωση» ή  «έντομο», απολαμβάνοντας ως ξένος ένα ατελείωτο ταξίδι στον εαυτό μου. Μια περιπέτεια που δεν θα μπορούσε να γίνει σε βάθος στα Ισπανικά, στα Αγγλικά ή στα Ρωσικά. Θα μπορούσε κάποιος να την επιχειρήσει ίσως στα Λατινικά, αλλά τα Λατινικά δεν τα μιλάνε πλέον στην αγορά.

Η ελληνική γλώσσα ζει στον λόγο των σημερινών ομιλητών της, αλλά ζει και στο υποσυνείδητο και στο βάθος του λόγου των ομιλητών των περισσοτέρων δυτικών γλωσσών.  Ζει  στο  λεξιλόγιο,  στις  έννοιες,  στις  δομές,  στην  ορολογία,  στην οργάνωση της σκέψης, στις εκφάνσεις της πολιτιστικής παράδοσης… Είναι ζωντανή γιατί, κατά βάθος, όλοι οι δυτικοί μιλάμε μια ασυνείδητη ελληνική.

Η ελληνική γλώσσα είναι η μητέρα γλώσσα της αφηρημένης σκέψης, η μητέρα γλώσσα όλων των φωνητικών μας αλφάβητων, η πρώτη lingua franca, η πρώτη σε λογοτεχνική παράδοση και επιρροή, η πιο παλαιά από τις ζωντανές σε προφορική και  γραπτή  παράδοση,  η  γλώσσα  με  την  πρώτη  γραμματική  και  τον  πρώτο μεταγλωσσικό συλλογισμό,  η  γλώσσα  στην  οποία  πρωταναπτύχθηκαν  γραπτώς  η λογοτεχνία, η ιστορία, η πολιτική, οι νόμοι και η επιστήμη. Και αν πρέπει να κρίνουμε από την τεράστια επιρροή που έχει ασκήσει και ασκεί πάνω στις υπόλοιπες, η ελληνική γλώσσα είναι, υπό αυτήν την έννοια, η πρώτη γλώσσα στον κόσμο. Αυτή είναι μια ακλόνητη αλήθεια που καθορίζει τον παγκόσμιο πολιτισμό.

Αυτή η μαρμάρινη Αφροδίτη, στο μουσείο της Ρόδου, βρέθηκε στη θάλασσα. Ρόδος, 1954

Σκεπτόμενος σήμερα το μέλλον της ελληνικής, ειλικρινά το βλέπω αρκετά υποσχόμενο στον κόλπο μιας όλο και πιο γραμματισμένης παγκόσμιας κοινωνίας. Αυτό όμως δεν σημαίνει ότι τα βήματα μπροστά είναι εύκολα ή ότι θα γίνουν από μόνα τους χωρίς να συναντήσουν αντίσταση.  Νομίζω ότι η ελληνική, για να εξασφαλίσει την επιβίωσή της, καλείται να  αξιοποιήσει προπαντός την ιδιαιτερότητά της.

Για αυτόν το σκοπό, υπάρχουν κάποιες προκλήσεις που μου φαίνονται κρίσιμες. Η πρώτη  είναι  η  ίδια  η  γνωριμία  των  ομιλητών  με  τη  γλώσσα,  η  απόκτηση  της γλωσσικής συνείδησης από τους ίδιους τους ομιλητές και η καλλιέργεια της αγάπης προς τη γλώσσα.  Είναι γνωστό ότι ο άνθρωπος φροντίζει και εκτιμά εκείνο που αγαπά, και ότι αγαπά μόνο  εκείνο που γνωρίζει. Ευτυχώς, αυτή η αγάπη για τη γλώσσα  δεν  υπήρξε  ποτέ  κάτι  το  ξένο  για  τους  Έλληνες·  ακόμα  και  το  λεγόμενο γλωσσικό ζήτημα, αυτός ο  ιδιόμορφος εμφύλιος πόλεμος, έχει βοηθήσει  με τον τρόπο του  στη γλωσσική συνείδηση και στην αυτογνωσία των Ελλήνων. Όμως, συνυφασμένη με αυτή την αναγκαία αγάπη για τη γλώσσα, είναι και μια ίσως πιο δύσκολη πρόκληση που θεωρώ καίριας σημασίας για την επιβίωση της ελληνικής: η ιστορική υπέρβαση του ιδεατού τρίγωνου γλώσσα-έθνος-κράτος.

Δημήτρης Μυταράς, Ελληνικό Τοπίο, π. 1971

Είναι γεγονός ότι, σε καιρούς χαλεπούς, η ελληνική γλώσσα προσέδωσε στους ομιλητές της μια  εθνική συνοχή και ότι συνέβαλε  αποφασιστικά στη διαμόρφωση μιας ταυτότητας την ώρα  της διεκδίκησης και της οικοδόμησης του νέου κράτους. Αλλά είναι επίσης γεγονός  ότι τα μεγαλύτερα επιτεύγματά της  τα κατάφερε η ελληνική σε πιο ευνοϊκούς καιρούς ως γλώσσα πολυσύνθετων πληθυσμών, ακόμα και ως γλώσσα πολυεθνικών  κοινοτήτων.  Η ελληνική έδωσε τους καλύτερους καρπούς της ούσα η κοινή γλώσσα όλων των ελληνικών φυλών, η κοινή γλώσσα της ελληνιστικής οικουμένης, η πρώτη κοινή γλώσσα της χριστιανικής οικουμένης και η γλώσσα αναφοράς της ουμανιστικής οικουμένης.

Σήμερα, ζούμε σε έναν κόσμο όπου υπάρχουν περίπου 6.000 γλώσσες, πάνω από 10.000 έθνη και μόνο καμία διακοσαριά κράτη, που μάλιστα τείνουν προς την ένταξη σε διεθνείς δομές και υφίστανται την επίδραση της παγκοσμιοποίησης. Άρα, όλα τα κράτη είναι ή θα γίνουν πολύ-πολιτισμικά, και, συνεπώς, η πρόκληση των ημερών μας είναι να δημιουργήσουμε αισθήματα αλληλεγγύης μεταξύ ανθρώπων πολιτισμικά ετερογενών.

Σε αυτό το πλαίσιο, δεν χωράει πια το τρίγωνο  γλώσσα-έθνος-κράτος, και η ελληνική γλώσσα πρέπει να βρει τον δρόμο της όχι μόνο ως γλώσσα του ελληνικού λαού, αλλά ως γλώσσα και τροφός μητέρα του δυτικού  και του ουμανιστικού πολιτισμού. Εκεί να βρει συμμάχους για τη διαιώνισή της και  να ταχθεί μαζί τους υπέρ ενός ανυπέρθετου χρέους: την «παγκοσμιοποίηση» του Ανθρωπισμού.

Αυτό που ονομάζουμε Ανθρωπισμό δεν είναι μόνο μια κληρονομιά, είναι προπαντός μία στάση ζωής: μια στάση άρρηκτα συνδεδεμένη με  την ελληνική γλώσσα και  το ελληνικό πνεύμα από τους πανάρχαιους χρόνους όπου ο Όμηρος άρχισε την αναζήτηση του πανανθρώπινου στοιχείου. Μια στάση όχι βέβαια αποκλειστικά ελληνική, που μάλιστα προδόθηκε επανειλημμένως από τους ίδιους τους Έλληνες, αλλά και που αναμφίβολα επινοήθηκε, καλλιεργήθηκε, υποστηρίχτηκε και ανακτήθηκε, ξανά και ξανά κατά τον ρου της ιστορίας, ανατρέχοντας κυρίως στο ελληνικό στοιχείο.

Φρεντ Μπουασονά, Κρήτη, προαύλιο σπιτιού, 1919 

Αυτή η στάση εμπιστοσύνης στον άνθρωπο, στην ικανότητα και στη συνείδησή του για  να  επιλέγει  ελεύθερα  το  καλό,  είναι  η  δύναμη  που  γέννησε  την  ηθική  και υπερασπίζεται έως σήμερα τη σκέψη.  Και χωρίς σκέψη και ηθική δεν υπάρχει πρόοδος αλλά υποταγή και χάος. Αρμόζει λοιπόν στον Ανθρωπισμό να καλλιεργήσει την ηθική όχι ως δογματική επιβολή αξιών —όποιες κι αν είναι αυτές— αλλά ως κριτική και υπεύθυνη άσκηση της ελευθερίας· να μας μυήσει και να μας εκπαιδεύσει σε μιαν άσκηση σκέψης που να μας οδηγεί να βρούμε λόγους για να προτιμήσουμε μια συμπεριφορά από μιαν άλλη και να μας κάνει να συνειδητοποιήσουμε ότι οι λόγοι αυτοί δεν είναι κάτι το υπερβατικό, αλλά το έμφυτο στον άνθρωπο.

Αυτή η στάση δεν έχει εγκαταλείψει ποτέ την προσπάθεια να χτίσει έναν κόσμο απαλλαγμένο από το δόγμα, ο οποίος να υπάγεται στην αμφισβήτηση, στην ηθική, στην αισθητική, στη δικαιοσύνη και στην ελευθερία. Και όσοι την καλλιέργησαν, δεν υπερασπίστηκαν μονάχα όσα πίστευαν  ότι υπερασπίζονταν στον καιρό τους, αλλά και την ελευθερία και την αξιοπρέπεια κι άλλων αγέννητων ακόμη, τη μελλοντική τους δυνατότητα να γνωρίσουν έναν κόσμο διαφορετικό και μια πραγματικότητα άλλη από το διεστραμμένο προϊόν της καταπίεσης και του ψεύδους.  Όπως  είναι  επόμενο,  τούτη  ήταν  ανέκαθεν  η  στάση  των  ολίγων:  μια πράξη αντίστασης σε ένα αντίξοο και βάρβαρο περιβάλλον. Ωστόσο, κάθε φορά που έλαμπε στο πέρασμα του χρόνου εν μέσω της αυθαιρεσίας, του σκοταδισμού και των κατώτερων ορμών του ανθρώπινου είδους, η ανθρωπότητα έκανε ένα βήμα προς  τη  σύνεση,  προς  το μέτρο,  προς  την  αξιοπρέπεια  του  ανθρώπου  πέρα  από συμφέροντα και πιστεύω.

Ο Έφηβος του Μαραθώνα, Ephebe of Marathon

Αυτή η ουμανιστική στάση οφείλει πολλά στην  ελληνική γλώσσα, αλλά αληθεύει επίσης ότι η ελληνική γλώσσα και η εικόνα της Ελλάδας απέναντι στον εαυτό της και  στον κόσμο οφείλουν πολλά σε αυτήν την ουμανιστική στάση. Ασφαλώς, δεν είναι βέβαιο πως αυτή η κοπιαστική στάση θα θριαμβεύσει τελικά επί της αυθαιρεσίας και της βαρβαρότητας. Είναι όμως απολύτως βέβαιο πως η αυθαιρεσία και η βαρβαρότητα θα θριαμβεύσουν με μεγαλύτερη δυσκολία ανάμεσα σε όσους υιοθετούν τούτη τη στάση, παρά ανάμεσα σε όσους την αγνοούν ή την περιφρονούν. Για αυτό και κάθε προσπάθεια αξίζει τον κόπο.

Κάποιες φορές, περπατώντας ανάμεσα στις ελιές και στα ερείπια αυτής της χώρας, αναρωτήθηκα τι θα έμενε από τον πολιτισμό μας αν έσβηνε από αυτόν το ελληνικό στοιχείο,  πώς θα ήμασταν αν στερούμασταν όχι μόνο αυτό το απέραντο κληροδότημα αλλά και τούτη τη γενναία ώθηση, που πάντοτε κινούσε το ενδιαφέρον προς τον άνθρωπο. Και τότε αντικρίζω ένα απέραντο κενό. Τα ερείπια μάς κρούουν τον κώδωνα του κινδύνου, μας κάνουν να συνειδητοποιούμε πόσο εύθραυστος είναι ο πολιτισμός, μας υπενθυμίζουν ότι οι κατακτήσεις του είναι εφήμερες, ότι πρέπει να τις υπερασπιζόμαστε κάθε μέρα που ξημερώνει, και ότι ο μόνος εφικτός και άξιος του ονόματός του πολιτισμός είναι εκείνος που ενώνει τους ανθρώπους ενάντια στη βαρβαρότητα. Αυτό το μάθημα μάς έχει αφήσει το ελληνικό πνεύμα,  μαζί  με  την  πρόκληση  να  μην  είμαστε  μόνο κληρονόμοι αλλά και συνεχιστές, να μην κάνουμε μόνο νοσταλγικούς περιπάτους στα χνάρια των αρχαίων αλλά να  μοχθούμε στην δημιουργική αναζήτηση των ίδιων αξιών που οι καλύτεροι από εκείνους έψαχναν.

Pedro Olalla: Por qué Grecia?

Για όλους αυτούς τους λόγους, η ελληνική δεν είναι μια ακόμα γλώσσα, δεν είναι απλώς μια γλώσσα. Και είναι μάλιστα αυτή η πολύτιμη ιδιαιτερότητα ό,τι εμπνέει στους σώφρονες την υπεράσπισή της.  Αν  τη  χάναμε,  ξέρουμε  τι  θα  χάναμε.  Η ερώτηση είναι τώρα: τι θα κερδίζαμε; Θα μπορούσε η προοπτική του ενδεχόμενου κέρδους να δικαιολογήσει και να αντισταθμίσει την απώλεια; Εν ονόματι τίνος θα θάψουμε τον ελληνισμό;

Ευχαριστώ πολύ.

PEDRO OLALLA

Συγγραφέας, ελληνιστής, καθηγητής, μεταφραστής, φωτογράφος, κινηματογραφιστής

Πρεσβευτής του Ελληνισμού

Associate Member, Harvard University’s Center for Hellenic Studies.