Τα νεκροταφεία της Θεσσαλονίκης σιωπηλοί μάρτυρες της ιστορίας της πόλης. The cemeteries of Thessaloniki silent witnesses of the history of the city

Φωτογραφία από τους τάφους του τουρκικού νεκροταφείου που υπήρχε ανατολικά από το Επταπύργιο. Αποκαλύφθηκαν κατά τη διάρκεια ανασκαφών για την ανάπλαση του αύλειου χώρου του 1^ου Λυκείου Συκεών. © Κωνσταντίνος Βακουφτσής

Κρατά στα σπλάχνα της την ιστορία της, τις θρησκείες και τους πολιτισμούς που πέρασαν από αυτήν αλλά και εκείνους που ξεκίνησαν από διαφορετικά σημεία του κόσμου για να πολεμήσουν στον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο και άφησαν εδώ την τελευταία τους πνοή.

Φωτογραφία του Εβραϊκού Νεκροταφείου όπως αυτό ήταν στις αρχές του περασμένου αιώνα. (Εκδόσεις Μολχό Θεσσ/κη)

Η γη της Θεσσαλονίκης είναι γεμάτη από πολυάριθμα νεκροταφεία όπου ενταφιάστηκαν Ορθόδοξοι, Καθολικοί, Εβραίοι, Τούρκοι, Αρμένιοι, Διαμαρτυρόμενοι, Άγγλοι, Γάλλοι, Ιταλοί, Ρώσοι, Σέρβοι, Βούλγαροι, ακόμη και Ινδοί. Όλοι αυτοί οι χώροι δημιουργήθηκαν για να αναπαύσουν νεκρούς, ωστόσο, σήμερα εξυπηρετούν και έναν ακόμη σκοπό καθώς συμπληρώνουν το πάζλ της μακραίωνης και πολυτάραχης ιστορίας αυτής της πόλης.

Και αν κάποτε, ο οθωμανικός νόμος περί γαιών όριζε με σαφήνεια ότι ο χώρος των νεκροταφείων για όλες τις κοινότητες της πόλης καθοριζόταν από τη «φωνή μεγαλόφωνου ανδρός ο οποίος εφώναζε από τα τείχη της πόλης», εκατό χρόνια μετά την απελευθέρωση της πόλης, ο ίδιος νόμος που ενσωματώθηκε στη Συνθήκη των Αθηνών, εξακολουθεί να ισχύει….

Επί τουρκοκρατίας, η φωνή αυτή οριοθετούσε τη νεκρόπολη της Θεσσαλονίκης στην περιοχή από την Καμάρα, μέχρι το ποτάμι που κυλούσε στην τοποθεσία όπου βρίσκεται σήμερα η πλατεία Χημείου, στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης. «Από την Καμάρα και νότια της οδού Εγνατίας έθαβαν τους νεκρούς τους οι Μουσουλμάνοι, βόρεια της Εγνατίας οι Εβραίοι και ανατολικά της Καμάρας οι Χριστιανοί» τονίζει στο ΑΜΠΕ ο συγγραφέας Ευάγγελος Χεκίμογλου, σε μια γενική περιγραφή των ζωνών που καταλάμβανε κάθε κοινότητα για τους νεκρούς της.

Υπογραμμίζει, πάντως, ότι «τα νεκροταφεία είχαν ένα ιδιαίτερο ιδιοκτησιακό καθεστώς: δεν ανήκαν σε κανέναν και ανήκαν σε όλη την πόλη καθώς η ζώνη των νεκροταφείων ήταν αφιερωμένη σε όλους τους κατοίκους».

Εξηγώντας, άλλωστε, τους λόγους για τους οποίους εξακολουθεί να ισχύει ο νόμος που τότε περιέγραφε την οριοθέτηση της νεκρικής ζώνης, διευκρινίζει: «το άρθρο περί φωνής μεγαλόφωνου ανδρός είναι τμήμα του οθωμανικού νόμου περί γαιών. Οι δε οριοθετήσεις έπρεπε να είναι ξεκάθαρες καθώς ο τόπος ταφής καθόριζε και το κληρονομικό δίκαιο. Δεν ήταν απλώς τυπικό αλλά ουσιαστικό το θέμα. Εκείνο, όμως, που είναι εξαιρετικά σημαντικό είναι ότι ο νόμος αυτός διατηρήθηκε αυτούσιος και εξακολουθεί να ισχύει στην Ελλάδα βάσει της συνθήκης των Αθηνών (Νοέμβριος του 1913), με την οποία η Ελλάδα έλαβε ουσιαστικά τον τίτλο ιδιοκτησίας της Θεσσαλονίκης. Η συγκεκριμένη συνθήκη ορίζει ότι όλα τα εμπράγματα δικαιώματα επί του εδάφους της πόλης διατηρούνται, όπως προβλέπει ο οθωμανικός νόμος. Το γεγονός, αυτό, άλλωστε, σημαίνει ότι η περιοχή των νεκροταφείων υπάγεται σε ένα ιδιαίτερο ιδιοκτησιακό καθεστώς, έστω και αν οι ενδιαφερόμενοι πολλές φορές δεν το γνωρίζουν».

Διακλάδωση Σταυρούπολης. Ο παλαιοχριστιανικός αντερεισματικός τοίχος, στον οποίο χρησιμοποιήθηκαν μαρμάρινα μέλη από το ανατολικό και δυτικό νεκροταφείο.

Πέραν από την εποχή αυτή, το υπέδαφος της πόλης φιλοξενεί ταφικά συμπλέγματα πολύ παλαιότερα σε χρονολογίες. Παρόλο που πολλές πηγές σιωπούν για τους χώρους των κοιμητηρίων πριν από το 19ο αιώνα, σε ανασκαφή που έγινε στις εγκαταστάσεις της Διεθνούς Έκθεσης Θεσσαλονίκης, η ΙΣΤ' Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων κατέληξε στο συμπέρασμα ότι η περιοχή εντάσσεται στον πυρήνα του αρχαίου ανατολικού νεκροταφείου. Αποτελεί δε ενότητα με την περιοχή της σημερινής πανεπιστημιούπολης. Άλλωστε κατά την αποξήλωση τάφων από το εβραϊκό νεκροταφείο στην πανεπιστημιούπολη, αποκαλύφθηκαν ταφικές πλάκες ρωμαϊκών, βυζαντινών, ελληνιστικών και παλαιοχριστιανικών χρόνων.

Το ανατολικό και το δυτικό νεκροταφείο της αρχαίας Θεσσαλονίκης είναι μόνο μερικά από τα πολύ σημαντικά ευρήματα που έφερε στο φως η αρχαιολογική σκαπάνη κατά τη διάρκεια των εργασιών για το μετρό στη Θεσσαλονίκη.

«Σκεφτείτε το σαν στρώματα πολλών επιπέδων τάφων που απλώνονται από το ανατολικό τείχος, την Καμάρα και φτάνουν εκεί που μπορεί να πάει κανείς για να θάψει σε έκταση μέχρι τέσσερα χιλιόμετρα περίπου. Σε όλο το βάθος αυτό έχουμε ταφές. Ο ένας έθαβε πάνω στον άλλον και οι Μουσουλμάνοι έθαβαν τελευταίοι» αναφέρει ο κ. Χεκίμογλου.

Σήμερα η πόλη διατηρεί τα απομεινάρια της ιστορίας της με μια πληθώρα νεκροταφείων, όχι μόνο στο αστικό της κέντρο αλλά και σε περιοχές εκτός πόλης.

Τα νεκροταφεία των ορθοδόξων χριστιανών

Νεκροταφείο Ευαγγελίστριας. Βακαλόπουλος Α., Αναμνήσεις από την παλιά Θεσσαλονίκη, εκδ. Μαλλιάρης Παιδεία, Θεσσαλονίκη 1993.

Οι πηγές επιβεβαιώνουν ότι κατά την περίοδο της τουρκοκρατίας ταφές χριστιανών γίνονταν ανατολικά από την παλιά πόλη, ανάμεσα στο ανατολικό τείχος (σημερινή οδός Φιλικής Εταιρείας) και το σημερινό πάρκο της ΧΑΝΘ. Επίσης ταφές γίνονταν και στην περιοχή του αγιάσματος του Αγίου Παύλου στο λόφο του Σέιχ Σου, στον περίβολο της Μονής Βλατάδων αλλά και στο παραθαλάσσιο μέτωπο της πόλης για τους φυλακισμένους που πέθαιναν και τα θύματα της πανούκλας.

Από τον 17ο αιώνα, ένα νέο νεκροταφείο έγινε στην περιοχή της Ευαγγελίστριας όμως μόλις το 1874 δόθηκε η άδεια από την τουρκική διοίκηση για τη δημιουργία χριστιανικού νεκροταφείου. Το 1875 η Ελληνική Ορθόδοξη Κοινότητα Θεσσαλονίκης προχώρησε σε σύμβαση με την Φιλόπτωχο Αδελφότητα Ανδρών και το νεκροταφείο ήταν έτοιμο το 1880.

Στη δυτική πλευρά της πόλης, το έργο της δημιουργίας ορθόδοξου νεκροταφείου ανατέθηκε στη Φιλόπτωχο Αδελφότητα των Κυρίων το 1875. Η εκπόνηση της μελέτης ανατέθηκε το 1886 στον αρχιτέκτονα Ι. Τσιμάνη, και αφορούσε το χώρο της Αγίας Παρασκευής, πάνω στην οδό Λαγκαδά. Τα εγκαίνια του νεκροταφείου έγιναν το 1900. Στο ίδιο σημείο υπήρχε παλαιότερο νεκροταφείο, πολύ μεγαλύτερο από τον χώρο που τελικά περιτειχίστηκε.

Τα συμμαχικά νεκροταφεία της Σταυρούπολης (Ζέιτελνικ)

Το σερβικό κοινοτάφιο στην είσοδο του κοιμητηρίου χτίστηκε την περίοδο 1928-1936. Στο οστεοφυλάκιο του υπογείου του φυλάσσονται τα οστά 5.500 Σέρβων στρατιωτών, γεγονός που το καθιστά σημαντικό χώρο εθνικού προσκυνήματος για τους Σέρβους. Zejtinlik, Serbian Military Cemetery in Thessaloniki, Greece.

Στα νεκροταφεία του Ζέιτελνικ, στην οδό Λαγκαδά, βρίσκονται θαμμένοι 8000 Σέρβοι, 8089 Γάλλοι, 400 Ρώσοι, 1648 Άγγλοι, 3000 Ιταλοί που έχασαν τη ζωή τους στον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο του 1914 - 1918. Είναι διαχωρισμένα κατά τομέα ανάλογα με την ταυτότητα και την εθνικότητα των νεκρών. Εκεί βρίσκονται θαμμένοι και βούλγαροι αιχμάλωτοι πολέμου.

Συμμαχική Νεκρόπολη του Ζέιτενλικ στη Θεσσαλονίκη. French Monument at Zeitenlik.

Το συγκεκριμένο σημείο υπέδειξαν οι αγγλικές, γαλλικές, ιταλικές και σερβικές αρχές ενώ το ελληνικό κράτος αγόρασε την έκταση και τους παραχώρησε την επικαρπία της. Βασικό χαρακτηριστικό των νεκροταφείων είναι ο ομοιόμορφος σχεδιασμός τους. Επίσης οι επιτύμβιες στήλες είναι όρθιες, όπως άλλωστε και στο νεκροταφείο της Μίκρας. Σε μια περιοχή του νεκροταφείου έχει δημιουργηθεί φυτώριο με φυτά μεγαλωμένα από σπόρους σταλμένους από την Αγγλία.

Το καθολικό νεκροταφείο του Αγίου Βικεντίου του Παύλου

Τα Κοιμητήρια των Καθολικών βρίσκονται στην περιοχή του δήμου Αμπελοκήπων Θεσσαλονίκης. Η ίδρυσή τους πιθανολογείται στο 1870. The Catholic Cemeteries lay at the territory of Ampelokipi at Thessaloniki, Greece. They founded approximately at 1870.

Ιδρύθηκε μεταξύ 1860 και 1867 κοντά στην οδό Λαγκαδά, στην περιοχή που σήμερα βρίσκεται πίσω από τα συμμαχικά νεκροταφεία Ζέιτελνικ.

Παλαιότερα είχε δημιουργηθεί το καθολικό νεκροταφείο στην ανατολική πλευρά της πόλης, και συγκεκριμένα έξω από την πύλη της Καλαμαριάς. Ενταφιασμοί γίνονταν εκεί μέχρι το 1860. Από εκείνη τη χρονική στιγμή και μετά οι τάφοι εικάζεται ότι μεταφέρθηκαν στο νεκροταφείο του Αγίου Βικεντίου του Παύλου.

Ινδικό νεκροταφείο του Χαρμανγκιοϊ στον Δενδροπόταμο

Ανήκει στην Επιτροπή των Στρατιωτικών Κοιμητηρίων της Κοινοπολιτείας και βρίσκεται στον Δενδροπόταμο, λίγα μόλις χιλιόμετρα από τα νεκροταφεία του Ζέιτενλικ. Εκεί βρίσκονται θαμμένοι 358 ινδοί των αποικιακών στρατευμάτων ενώ 200 αποτεφρώθηκαν σύμφωνα με τη θρησκευτική τους παράδοση και τα ονόματά τους χαράχθηκαν στο μνημείο που βρίσκεται στα κοιμητήρια. Έπεσαν κατά τη διάρκεια του πολέμου (1914-1918).

Εβραϊκά νεκροταφεία

Εβραϊκός τάφος του 4ου αιώνα μ.Χ. στο Κτίριο Διοίκησης του ΑΠΘ. Το μοναδικό  ίχνος που απόμεινε από τα Εβραϊκά  νεκροταφεία, στη θέση των οποίων χτίστηκε η Πανεπιστημιούπολη. Jewish tomb of the 4th century CE.

Πριν ακόμη καταλάβουν οι Τούρκοι τη Θεσσαλονίκη, εβραϊκά νεκροταφεία υπήρχαν στο χώρο όπου σήμερα βρίσκονται τα κτίρια του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης.

Το εβραϊκό νεκροταφείο μετά την Κατοχή, δεξιά η Παλαιά Φιλοσοφική. The jewish university after WW2, the old University building on the right/source: Yad Vashem.

Καταστράφηκαν από τους Γερμανούς στο Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, ενώ οι Εβραίοι υποχρεώθηκαν να πάρουν τους νεκρούς τους από το παλαιό νεκροταφείο και να τους μεταφέρουν σε καινούριο. 

Εβραϊκό νεκροταφείο. Χασιώτης Ι., Τοις Αγαθοίς Βασιλεύουσα, εκδ. Παρατηρητής Θεσσαλονίκη, 1997.

Παραχωρήθηκαν για το σκοπό αυτό δύο τόποι, ένας δυτικά και ένας ανατολικά. Έτσι χτίστηκε το νέο εβραϊκό νεκροταφείο στη Σταυρούπολη (στην οδό Δημητρίου και Καραολή Β.), το οποίο παραχωρήθηκε το 1938. Εκεί βρίσκονται 803 τάφοι και μνημείο για τους 80.000 Εβραίους της Θεσσαλονίκης που έχασαν τη ζωή τους στο ολοκαύτωμα. Σε ό,τι αφορά, εξάλλου, τον χώρο στα ανατολικά, κατά πάσα πιθανότητα δεν οριοθετήθηκε καν γιατί προηγήθηκε η εκτόπιση των Εβραίων.

Τουρκικά νεκροταφεία

Μουσουλμανικό νεκροταφείο. Τσακτσίρας Λ., Στην Παλιά Θεσσαλονίκη, Μαλλιαρής, 1996.

Κατά την τουρκοκρατία, τα πρώτα τουρκικά νεκροταφεία δημιουργήθηκαν στα δυτικά και τα ανατολικά της πόλης. Στην ανατολική πλευρά βρίσκονταν στην περιοχή ανάμεσα στα ανατολικά τείχη, την παραλία και την έκταση που καταλαμβάνει σήμερα η Διεθνής Έκθεση Θεσσαλονίκης. Στη δυτική πλευρά το νεκροταφείο βρισκόταν ανάμεσα στις σημερινές οδούς Αγίου Δημητρίου, Διός, Ηφαιστίωνος και Καπετάν Άγρα. Ένα τρίτο μεγάλο νεκροταφείο υπήρχε ανατολικά από το Επταπύργιο ενώ υπήρχαν και πολλά άλλα διάσπαρτα μέσα στην πόλη κοντά στα τζαμιά και μαυσωλεία όπου θάβονταν δερβίσηδες και ηγούμενοι. Σήμερα δεν υπάρχουν τούρκικα νεκροταφεία καθώς έχουν καταστραφεί.

Βουλγαρικό νεκροταφείο στην Ευαγγελίστρια

Το νεκροταφείο της Ευαγγελίστριας στα τέλη του 19ου αιώνα πριν από τη διαμόρφωση του περιβάλλοντος χώρου. Δεξιά διακρίνεται το βουλγαρικό νεκροταφείο, το οποίο μετά την απελευθέρωση της Θεσσαλονίκης ενσωματώθηκε στην Ευαγγελίστρια. (Η φωτογραφία προέρχεται από τη βιβλιοθήκη του Πανεπιστημίου της Κωνσταντινούπολης. Εντοπίστηκε από τους Ε. Χεκίμιγλου και E. Danacioglu. Δημοσιεύθηκε στο βιβλίο του Ε. Χεκίμογλου "Ο Ν. Μάνος και ο μεσοπόλεμος στη Θεσσαλονίκη").

Στα τέλη του 18ου και τις αρχές του 19ου αιώνα το βουλγαρικό νεκροταφείο βρισκόταν στην περιοχή της Ευαγγελίστριας. Η βουλγαρική κοινότητα ζητούσε επέκταση του δικού της κοιμητηρίου που βρισκόταν στον ίδιο χώρο με εκείνο των ορθοδόξων. Μετά το 1912 το βουλγαρικό κοιμητήριο διαλύθηκε και οι χώροι του προστέθηκαν στην Ευαγγελίστρια. Απομεινάρι του είναι η εκκλησία στην ανατολική πλευρά της Ευαγγελίστριας που δεν καταστράφηκε καθώς ήταν ορθόδοξη ωστόσο έπαψε να λειτουργεί και σήμερα χρησιμοποιείται ως αποθήκη.

Αρμένικο κοιμητήριο και κοιμητήριο Διαμαρτυρόμενων στην περιοχή Ευαγγελίστριας

Το νεκροταφείο της Ευαγγελίστριας στις αρχές του 20ου αιώνα. Διακρίνεται το Δημοτικό Νοσοκομείο (σήμερα Γ.Ν.Θ. "Άγιος Δημήτριος"), (Αρχείο Κ.Ι.Θ.)

Τα δύο νεκροταφεία συνορεύουν και έχουν κοινό φύλακα στην περιοχή πάνω από την Ευαγγελίστρια απέναντι από το νοσοκομείο Άγιος Δημήτριος. Δημιουργήθηκαν στα τέλη του 19ου αιώνα.

Τον μακρύ κατάλογο των κοιμητηρίων της Θεσσαλονίκης συμπληρώνουν το Αγγλικό στρατιωτικό κοιμητήριο της Μίκρας στην Καλαμαριά, όπου είναι θαμμένοι πάνω από χίλιοι βρετανοί, και το Αγγλικό κοιμητήριο Ασβεστοχωρίου στην Εξοχή.

Λίγο δε πριν από την έναρξη στη Θεσσαλονίκη των εορτασμών για τα εκατό χρόνια από την απελευθέρωση της πόλης, η ιστορική της μνήμη επανέρχεται στην επιφάνεια για να φρεσκάρει τη μνήμη των παλαιότερων και να εμπλουτίσει τη γνώση των νεότερων.

Πηγές:

-Δαρδαβέσης Ι.Θεόδωρος. Η φιλόπτωχος Αδελφότης Ανδρών Θεσσαλονίκης και το Νεκροταφείο «Ευαγγελίστρια» της Ελληνικής Ορθόδοξης Κοινότητας Θεσσαλονίκης. Φιλόπτωχος Αδελφότης Ανδρών Θεσσαλονίκης. Θεσσαλονίκη, 2010.

-Δημητριάδη Βασίλη, Τοπογραφία της Θεσσαλονίκης κατά την εποχή της Τουρκοκρατίας 1430 - 1912. Εταιρεία Μακεδονικών Σπουδών, 1983.

-Kadijevic Aleksandar. Δύο παραδείγματα σερβικής μνημειακής αρχιτεκτονικής στην Ελλάδα. Τα μαυσωλεία στο Zejtinlik και στη Βίδο. Θεσσαλονικέων Πόλις. Τεύχος 9. University Studio Press, 2002.

-Καραθανάσης Αθανάσιος, Τα κοιμητήρια της Θεσσαλονίκης στην ιστορία και στη λογοτεχνία. Πρακτικά Η΄ Διεθνούς Επιστημονικού Συμποσίου «Χριστιανική Θεσσαλονίκη, Ταφές και Κοιμητήρια». University Studio Press, 2005.

Λαζαρίδης Σπύρος. Από το Βαρδάρι ως το Δερβένι. Ιστορική καταγραφή μέχρι το 1920. Μελέτη. Εκδόσεις Ζήτρος. Θεσσαλονίκη, 1997.

-Παπακωνσταντίνου Λήδα, Εις το όνομα. Biennale 1. Κέντρο Σύγχρονης Τέχνης Θεσσαλονίκης. Θεσσαλονίκη, 2007.

-Σαλέμ Στέλλα. Το παλιό εβραϊκό νεκροταφείο της Θεσσαλονίκης. Θεσσαλονικέων Πόλις. Τεύχος 6. University Studio Press, 2001.

-Τσιμπίδου - Αυλωνίτη Μαρία. Το αρχαίο ανατολικό νεκροταφείο της Θεσσαλονίκης και η κρυφή ιστορία της Πανεπιστημιούπολης. Θεσσαλονικέων Πόλις. Τεύχος 7. University Studio Press, 2002.

-Τσιμπίδου - Αυλωνίτη Μαρία. Το αρχαίο ανατολικό νεκροταφείο της Θεσσαλονίκης και τα θαμμένα μυστικά της Διεθνούς Έκθεσης. Θεσσαλονικέων Πόλις. Τεύχος 12. University Studio Press, 2003.

-Χεκίμογλου Ευάγγελος. Τα μυστήρια της Θεσσαλονίκης. University Studio Press, 2001.

-Χεκίμογλου Ευάγγελος, Αντώνιος Σατραζάνης. Παλαιότεροι νεκροταφειακοί χώροι της Ελληνορθοδόξου Κοινότητας Θεσσαλονίκης. Πρακτικά Η΄ Διεθνούς Επιστημονικού Συμποσίου «Χριστιανική Θεσσαλονίκη, Ταφές και Κοιμητήρια». University Studio Press, 2005.

Ο πρώτος «βιονικός άνθρωπος». The Incredible Bionic Man

O Φρανκ δημιουργήθηκε με σκοπό να παρουσιάσει τις εξελίξεις στον χώρο των τεχνητών μελών και οργάνων. The Bionic Man is the world's first robot human made entirely of prosthetic parts. He can walk and talk and has a complete circulatory system. A Smithsonian Channel special about the bionic man airs Sunday (Oct. 20) on the Smithsonian Channel at 9 p.m. EDT/8 p.m. CDT. Credit: Courtesy of Smithsonian Channel

Το πρώτο ανθρωποειδές πλήρως κατασκευασμένο από προσθετικά μέλη συναρμολόγησε η λονδρέζικη εταιρεία Shadow Robot Co σε συνεργασία με ερευνητές από το Πανεπιστήμιο της Ζυρίχης. Ο «βιονικός άνθρωπος», γνωστός και ως Φρανκ, «γεννήθηκε» με σκοπό να παρουσιάσει τις καινοτομίες από τον χώρο των ρομποτικών προσθετικών μελών και των τεχνητών οργάνων.

The robot has a prosthetic face modeled after Bertolt Meyer, a social psychologist at the University of Zurich, in Switzerland. He also has a retinal prosthesis made by Second Sight in Sylmar, Calif. Credit: Courtesy of Smithsonian Channel

«Δεν είναι φάρσα, πρόκειται για μια πραγματική επιστημονική εξέλιξη» αναφέρει ο διευθυντής του Εθνικού Μουσείου Αεροναυπηγικής και Διαστήματος Σμιθσόνιαν, όπου και φιλοξενείται ο «βιονικός άνθρωπος».

Το ρομπότ

The robot sports a pair of robotic ankles and feet from BiOM in Bedford, Mass. To support his prosthetic legs, the bionic man wears a robotic exoskeleton named "Rex," made by REX Bionics in New Zealand. His awkward, jerky walk makes him more Frankensteinian than ever. Credit: Courtesy of Smithsonian Channel

Το «ζωντανό» ρομπότ ύψους 1,83μ. και βάρους 77 κιλών, πρωταγωνιστεί σε ντοκιμαντέρ του καναλιού του Σμιθσόνιαν, αφιερωμένο στην εξέλιξη των βιονικών μελών και την ανάπτυξη βιονικών ρομπότ. 

The bionic man also has a nearly complete set of artificial organs, including an artificial heart, blood, lungs (and windpipe), pancreas, spleen, kidney, and functioning circulatory system. Credit: Courtesy of Smithsonian Channel

Η κατασκευή του στοίχισε περί το ένα εκατομμύριο δολάρια (δηλαδή περίπου 700.000 ευρώ) και αποτελείται από 28 τεχνητά μέρη – τεχνητό πάγκρεας, πνεύμονες, σπλήνα, κυκλοφορικό σύστημα κ.ά. -, τα οποία δόθηκαν στο πλαίσιο δωρεάς από εταιρείες βιοϊατρικής.

Roboticists Rich Walker and Matthew Godden of Shadow Robot Company in England led the assembly of the bionic man from prosthetic body parts and artificial organs donated by laboratories around the world. Credit: Courtesy of Smithsonian Channel

Το πρόσωπο του ρομπότ, ανήκει στον δρα Μάγιερ, ο οποίος γεννήθηκε χωρίς χέρι και διαθέτει ρομποτικό μέλος. Η τεχνητή του νοημοσύνη περιορίζεται σε επίπεδο chatbox – κάτι αντίστοιχο με την εφαρμογή της Siri για το iPhone της Apple.

«Οι δημιουργοί του 'βιονικού ανθρώπου' αποφάσισαν να του χαρίσουν την προσωπικότητα ενός 13χρονου αγοριού από την Ουκρανία, οπότε δεν είναι και το πιο ευγενικό “πλάσμα” για συζήτηση» αναφέρει γελώντας ο μηχανικός σχεδίασης της Shadow Robot, Ρόμπερτ Γουαρμπάρτον.

Το ρομπότ παρουσιάστηκε την περασμένη εβδομάδα στο πλαίσιο του συνεδρίου Comic Con, που πραγματοποιήθηκε στη Νέα Υόρκη και από τις 18 Οκτωβρίου δέχεται… επισκέψεις στο μουσείο.

Υπολογιστής «ζει» με... ηλεκτρονικό αίμα, IBM unveils computer fed by 'electronic blood'

Ο δρ Πάτρικ Ρουχ δίπλα από τον πρότυπο «ζωντανό» υπολογιστή της IBM. Is liquid fuel the key to zettascale computing? Dr Patrick Ruch with IBM's test kit

Η βιομηχανία ημιαγωγών θα μπορούσε να λύσει δύο από τα μεγαλύτερα προβλήματά της αν υιοθετούσε την αρχιτεκτονική του ανθρώπινου εγκεφάλου, πιστεύει η IBM. Το ερευνητικό τμήμα της εταιρείας στη Ζυρίχη παρουσίασε το πρωτότυπο ενός υπολογιστή που χρησιμοποιεί «ηλεκτρονικό αίμα» τόσο για την ψύξη του όσο και για την τροφοδοσία του με ηλεκτρική ενέργεια.

«Ο ανθρώπινος εγκέφαλος είναι 10.000 φορές πιο πυκνός και πιο αποδοτικός από οποιονδήποτε σημερινό υπολογιστή» είπε ο δρ Μπρούνο Μίτσελ της IBM Research σε επίδειξη που παρακολούθησε και το BBC.

«Αυτό είναι εφικτό επειδή ο εγκέφαλος χρησιμοποιεί ένα εξαιρετικά αποδοτικό δίκτυο από τριχοειδή αιμοφόρα αγγεία, το οποίο μεταφέρει θερμότητα και ταυτόχρονα μεταφέρει ενέργεια» εξήγησε.

Τι συμβαίνει σήμερα

The future of computing? IBM's model uses a liquid to deliver power and remove heat.

Τα σημερινά κυκλώματα από πυρίτιο πλησιάζουν τα θεωρητικά τους όρια, καθώς σύντομα θα είναι αδύνατο να μικρύνουν περισσότερο χωρίς να καίγονται από υπερθέρμανση.

Η μεγάλη εκπομπή θερμότητας αποτελεί ήδη εμπόδιο σε μια προσέγγιση της IBM για τη δημιουργία «τρισδιάστατων» κυκλωμάτων, στα οποία τα τσιπ στοιβάζονται πάνω σε άλλα και αυξάνουν έτσι την πυκνότητα του συστήματος. Αναγκαστικά, τα περισσότερα σημερινά κυκλώματα είναι «δισδιάστατα», απλωμένα δηλαδή σε μια επίπεδη επιφάνεια ώστε να έρχονται σε επαφή με τον αέρα και να ψύχονται καλύτερα.

Η νέα πατέντα

Bruno Michel with a server from Aquasar - a highly efficient liquid-cooled computer.

Η χρήση του «ηλεκτρονικού αίματος», το οποίο ψύχει τον υπολογιστή όπως το αίμα απάγει θερμότητα από τον εγκέφαλο, ενώ ταυτόχρονα προσφέρει ενέργεια όπως το αίμα προσφέρει καύσιμα στους εγκεφαλικούς ιστούς, θα επέτρεπε την αύξηση της πυκνότητας των τσιπ με ταυτόχρονη μείωση της κατανάλωσης.

«Σε έναν υπολογιστή, οι επεξεργαστές καταλαμβάνουν μόλις το ένα εκατομμυριοστό του συνολικού όγκου. Σε έναν εγκέφαλο, το ποσοστό ανεβαίνει στο 40%. Ο εγκέφαλός μας είναι ένα πραγματικά πυκνό αντικείμενο» επισήμανε ο δρ Μίτσελ.

A redox flow test system - the different coloured liquids have different oxidation states.

Ο Μίτσελ και οι συνεργάτες του παρουσίασαν ένα απλό σύστημα με τσιπ που φέρουν μικρά κανάλια για το ροή υγρού, με διάμετρο μόλις 100 μικρόμετρα. Το υγρό που ρέει μέσα στα κανάλια απάγει την παραγόμενη ενέργεια, όπως συμβαίνει και σε παλαιότερα υγρόψυκτα συστήματα, ταυτόχρονα όμως λειτουργεί ως παροχή ηλεκτρικού ρεύματος.

Αυτό επιτυγχάνεται συνδέοντας το σύστημα με μια «μπαταρία ροής οξειδοαναγωγής βαναδίου» -ένα είδος μπαταρίας που μεταφέρει χημική ενέργεια αποθηκευμένη σε ιόντα βαναδίου.

Η IBM πιστεύει ότι η νέα αυτή προσέγγιση θα είναι έτοιμη για εμπορική εφαρμογή σε περίπου μια δεκαετία.

SuperMUC uses liquid cooling instead of air - a model for future computer designs.

Απώτερος στόχος είναι η ανάπτυξη ενός υπερυπολογιστή ισχύος 1 petaflops (15 τετράκις εκατομμύρια πράξεις ανά δευτερόλεπτο) σε μέγεθος επιτραπέζιου υπολογιστή.

Σήμερα ένα τέτοιο σύστημα καταλαμβάνει χώρο όσο μισό γήπεδο ποδοσφαίρου και καταναλώνει δεκάδες χιλιάδες watt ηλεκτρικής ενέργειας.

Όπως επισήμαναν οι ερευνητές, ο υπερυπολογιστής Watson της IBM, ένα σύστημα τεχνητής νοημοσύνης που ανακηρύχθηκε πρωταθλητής στο τηλεπαιχνίδι γνώσεων Jeopardy!, καταναλώνει 85.000 watt. Συγκριτικά, ο εγκέφαλος των ανθρώπινων αντιπάλων του τους οποίους νίκησε μετά βίας καταναλώνει μόλις 20 watt.

«Όπως οι υπολογιστές μας βοηθούν να κατανοήσουμε τον εγκέφαλο, έτσι και η κατανόηση του εγκεφάλου θα μας βοηθήσει να αναπτύξουμε καλύτερους υπολογιστές» σχολίασε ο Ματίας Κάιζερσβερτ, διευθυντής της IBM Research στη Ζυρίχη.

Πείραμα στο Χάρβαρντ αλλάζει τον γενετικό κώδικα της ζωής, Researchers Advance Toward Engineering 'Wildly New Genome'

Wyss Institute file photo of E. Coli. (Credit: Rick Groleau). In two parallel projects, researchers have created new genomes inside the bacterium E. coli in ways that test the limits of genetic reprogramming and open new possibilities for increasing flexibility, productivity and safety in biotechnology.

Γενετιστές στην Ιατρική Σχολή του Χάρβαρντ κατάφεραν να αλλάξουν τη γλώσσα στην οποία είναι γραμμένες οι γενετικές πληροφορίες ενός βακτηρίου, ένα επίτευγμα που θα μπορούσε να αξιοποιηθεί για την παραγωγή εντελώς νέων μορίων στη βιομηχανία βιοτεχνολογίας, ενώ ταυτόχρονα θα μπορούσε να εμποδίσει την απόδραση γενετικά τροποποιημένων οργανισμών.

Η μελέτη που δημοσιεύεται στο περιοδικό Science αφορά την αλλαγή του γενετικού κώδικα, ενός συνόλου κανόνων που χρησιμοποιούν όλοι οι οργανισμοί στη Γη για να ερμηνεύουν τις πληροφορίες των γονιδίων.

Τα γράμματα του βιβλίου της ζωής

Ερευνητές κατόρθωσαν να αλλάξουν μια «τριπλέτα» γραμμάτων στο «βιβλίο» του DNA. Scientists from Yale and Harvard have recoded the entire genome of an organism and improved a bacterium's ability to resist viruses, a dramatic demonstration of the potential of rewriting an organism's genetic code.

Το μόριο του DNA είναι μια αλυσίδα που συναρμολογείται από τέσσερις διαφορετικές χημικές βάσεις, οι οποίες είναι ουσιαστικά τα «γράμματα» στο «βιβλίο της ζωής»: A, T, C, G.  Η αλληλουχία των γραμμάτων εξηγεί στο κύτταρο πώς να παραγάγει συγκεκριμένες πρωτεΐνες, συνδέοντας στη σειρά διαφορετικά αμινοξέα.

Τα κύτταρα διαβάζουν τις βάσεις αυτές ανά τρεις, με κάθε τριπλέτα (ή κωδικόνιο) να μεταφράζεται σε ένα συγκεκριμένο αμινοξύ.

Οι κανόνες όμως άλλαξαν στο εργαστήριο του Τζορτζ Τσερτς, καθηγητή Γενετικής στο Χάρβαρντ. Η ομάδα του Τσερτς κατάφερε να αλλάξει το νόημα ενός συγκεκριμένου κωδικονίου στο γονιδίωμα του κολοβακτηρίου Escherichia coli.

Συγκεκριμένα, κατάφεραν να αλλάξουν το νόημα της τριπλέτας UAG, η οποία κανονικά λέει στο κύτταρο πού τελειώνει κάθε γονίδιο στο μόριο του DNA. Η τριπλέτα άλλαξε σημασία, και πλέον αντιστοιχούσε σε ένα σπάνιο αμινοξύ που δεν χρησιμοποιείται από τους οργανισμούς στη φύση. Με άλλα λόγια, το βακτήριο παρήγαγε πρωτεΐνες χρησιμοποιώντας ένα επιπλέον συστατικό που δεν απαντάται στη φύση.

Οι ερευνητές αποκαλούν μάλιστα το τροποποιημένο μικρόβιο «γενετικά επανακωδικοποιημένο οργανισμό».

Αλλαγή κωδικονίων

Σε μια δεύτερη μελέτη, η οποία επίσης δημοσιεύεται στο Science, η ίδια ερευνητική ομάδα αναφέρει ότι κατάφερε να αντικαταστήσει 13 διαφορετικά κωδικόνια με νέα κωδικόνια που είχαν την ίδια σημασία. Η τροποποίηση αυτή δεν άλλαξε τον ίδιο τον γενετικό κώδικα, ούτε επηρέασε τη σύσταση των πρωτεϊνών που παράγει η E.coli, δείχνει όμως ότι τα κωδικόνια του DNA είναι δυνατό να αλλάξουν με σχετική ευκολία.

Οι εσκεμμένες παρεμβάσεις στον ίδιο τον γενετικό κώδικα, πέρα από τις σημερινές μεθόδους που επιτρέπουν την εισαγωγή ξένων γονιδίων, θα ήταν χρήσιμες στη βιομηχανία τεχνολογίας, τονίζουν οι ερευνητές.

In the new study, the researchers working with E. coli swapped a codon and eliminated its natural stop sign that terminates protein production. The new genome enabled the bacteria to resist viral infection by limiting production of natural proteins used by viruses to infect cells. Isaacs — working with Marc Lajoie of Harvard, Alexis Rovner of Yale, and colleagues — then converted the "stop" codon into one that encodes new amino acids and inserted it into the genome in a plug-and-play fashion.

Η αλλαγή της γλώσσας του DNA, για παράδειγμα, θα προστάτευε τα καλλιεργούμενα μικρόβια από επιθέσεις ιών, οι οποίες προκαλούν σήμερα προβλήματα στη φαρμακευτική βιομηχανία.

Επιπλέον, η χρήση μικροβίων που χρειάζονται σπάνια αμινοξέα, τα οποία δεν απαντώνται στη φύση, θα εμπόδιζε την απόδρασή τους και τον πολλαπλασιασμό τους στο περιβάλλον.

Η παρέμβαση στον γενετικό κώδικα, τέλος, θα επέτρεπε τη σύνθεση εντελώς νέων πρωτεϊνών, όπως για παράδειγμα φαρμάκων τυλιγμένων με αλυσίδες πολυμερών, έτσι ώστε να αυξάνεται η διάρκεια ζωής τους στην κυκλοφορία του αίματος.

Όπως σχολίασε ο επικεφαλής της μελέτης δρ Τσερτς, οι νέες μελέτες «ίσως μας προσφέρουν μια εντελώς νέα χημική εργαλειοθήκη για τη βιοτεχνολογική παραγωγή».

Εξετάσεις DNA έριξαν φώς στο μυστήριο για το θρυλικό Γέτι, Geneticist cracks mythical Yeti case

Truth unfolded: The mystery of the ancient tale of the Abominable Snowman may finally be solved.

Με τη σφραγίδα της εγκυρότητας του πανεπιστημίου της Οξφόρδης, τη βοήθεια της Γενετικής και την ανάλυση DNA γράφτηκε το τελευταίο –μέχρι το επόμενο- επεισόδιο στην μυθολογία που συνοδεύει το «μαγικό πλάσμα» των Ιμαλαΐων, όπως αποδίδεται στα ελληνικά η θιβετιανή ονομασία του «γέτι».

Myth or reality? Hairs from two animals found in the Himalayas were a 100 per cent match to an ancient polar bear jaw bone from Norway.

Το γιγαντόσωμο πλάσμα που έχει στοιχειώσει εδώ και αιώνες τους ντόπιους, αλλά και γενιές ορειβατών και θιασωτών του ανεξήγητου, φαίνεται ότι αποτελεί ένα υβρίδιο πολικής και καφέ αρκούδας, το οποίο μάλιστα – σύμφωνα με τον επιστήμονα που υπογράφει την έρευνα- ζει ακόμα στην «Στέγη του Κόσμου» όπως αποκαλείται η ψηλότερη οροσειρά της Γης.

Undated photo made available by Britain's Channel 4 television of Oxford University genetics professor Bryan Sykes posing with a prepared DNA sample taken from hair from a Himalayan animal.

Ο Μπράιαν Σάικς, καθηγητής Γενετικής στο πανεπιστήμιο της Οξφόρδης, πραγματοποίησε τεστ DNA σε τρίχες που προέρχονταν από «άγνωστο είδος», οι οποίες είχαν εντοπιστεί στη Βόρεια Ινδία και στο Μπουτάν, σε απόσταση περίπου 800 χιλιομέτρων από το πρώτο εύρημα και τις ταυτοποίησε σε απόλυτο βαθμό με το γονιδίωμα ενός μακρινού προγόνου της πολικής αρκούδας που έζησε 120.000 έως 40.000 χρόνια πριν από την εποχή μας στην Νορβηγία.

A footprint of Yeti, discovered near Mount Everest in 1951.

Ο καθηγητής υποστηρίζει ότι είναι σχεδόν απόλυτα βέβαιος ότι το «γέτι» ζει ακόμα στα Ιμαλάια, δεδομένου ότι τα δύο δείγματα τριχών που εξέτασε είναι σχετικά πρόσφατα, με το παλιότερο να χρονολογείται από την δεκαετία του 1970 και το νεότερο από τις αρχές της νέας χιλιετίας. 

Terrifying mythical creature or just a bear? UK geneticist may have unlocked the truth about the Yeti, or Abominable Snowman.

«Αποδείχθηκε μέσω του τεστ DNA ότι έχουμε ένα άγνωστο είδος εδώ και 40.000 τουλάχιστον χρόνια, το οποίο όμως φαίνεται ότι ακόμα βρίσκεται ανάμεσά μας», ανέφερε ο κ. Σάικς και συμπλήρωσε: «Υπάρχουν ακόμα πολλά κενά που πρέπει να συμπληρώσουμε με επιστημονικό τρόπο. Δεν υποστηρίζω πως ένα προϊστορικό είδος αρκούδας περιπλανιέται στα βουνά. Είναι πιθανό να πρόκειται για ένα υποείδος καφέ αρκούδας που κατάγεται από τον πρόγονο της πολικής αρκούδας ή να πρόκειται για ένα υβρίδιο καφέ αρκούδας και του απογόνου της προϊστορικής πολικής αρκούδας. Θα πρέπει να κάνουμε και άλλες έρευνες τόσο στο πεδίο όσο και στο εργαστήριο, έτσι ώστε να εξάγουμε ασφαλή συμπεράσματα», κατέληξε ο καθηγητής. Το μόνο σίγουρο πάντως είναι ότι ένας μύθος φαίνεται ότι έχει αρκετή δόση αλήθειας και με την βοήθεια της επιστήμης είναι πιθανό να λυθεί ένα αίνιγμα που κρατάει από την αρχαιότητα μέχρι τις ημέρες μας.

To Curiosity επιβεβαιώνει την προέλευση μετεωριτών από τον Άρη. Mars Rover Curiosity Proves Some Earth Meteorites are Martian

The rear of the stone from the Tissint Martian meteorite is almost completely covered with a glossy black fusion crust. Credit: Image © Natural History Museum, London

Είναι γνωστό πως μετά την ανάλυση κάποιων κομματιών μετεωριτών που βρέθηκαν σε διάφορες περιοχές της Γης , οι επιστήμονες αποφάνθηκαν πως προέρχονται από τον πλανήτη Άρη (π.χ. ο μετεωρίτης Nakhla  ή ο μετεωρίτης Μαύρη Καλλονή που βρέθηκε στη Σαχάρα  και αλλά και άλλοι).

Αυτό ακούγεται λίγο παράξενο. Πως είναι δυνατόν να «ξεκολλήσουν βράχοι» από την επιφάνεια του Άρη και να καταλήξουν στη Γη;

Το πιθανότερο σενάριο είναι να εκτινάχθηκαν βράχοι από την επιφάνεια του κόκκινου πλανήτη εξαιτίας της πτώσης αστεροειδών και αφού αυτοί οι βράχοι πέρασαν εκατομμύρια χρόνια στο διάστημα, κάποιοι από αυτούς να κατέληξαν ως μετεωρίτες στη Γη.

NASA's Mars rover Curiosity took this self-portrait, composed of more than 50 images using its robotic arm-mounted MAHLI camera, on Feb. 3, 2013. The image shows Curiosity at the John Klein drill site. A drill hole is visible at bottom left. Credit: NASA/JPL/MSSS/Marco Di Lorenzo/Ken Kremer

Τώρα το σενάριο αυτό επιβεβαιώνεται και από τις μετρήσεις του διαστημικού ρόβερ Curiosity που εξερευνά την επιφάνεια του Άρη, σύμφωνα με την μελέτη που δημοσιεύεται στο περιοδικό Geophysical Research Letters, ένα περιοδικό της Αμερικανικής Γεωφυσικής Ένωσης. (Primordial argon isotope fractionation in the atmosphere of Mars measured by the SAM instrument on Curiosity, and implications for atmospheric loss, Sushil K. Atreya et al)

Από τις αναλύσεις του οργάνου SAM που διαθέτει το Curiosity υπολογίστηκε η αναλογία των δυο ισοτόπων του αερίου Αργόν, 36Ar και 38Ar, και βρέθηκε ότι στον Άρη ισχύει: 36Ar/38Ar = 4.2 ± 0.1

Αυτά τα δυο ισότοπα υπάρχουν στο ηλιακό σύστημα με αναλογία 36Ar/38Ar = 5,5 (π.χ. στον Ήλιο και στον Δία). Στον Άρη όμως η αναλογία αυτή μειώθηκε, διότι το μεγαλύτερο μέρος της ατμόσφαιράς του χάθηκε στο διάστημα, και εξαιτίας της μικρότερης ταχύτητας διαφυγής που αντιστοιχεί στο βαρύτερο ισότοπο, η απώλεια του 38Ar ήταν μικρότερη. (Οι αποστολές Viking της NASA που προσεδαφίστηκαν στον Άρη την δεκαετία του 1970 είχαν υπολογίσει την αναλογία με μεγάλο σφάλμα, μεταξύ 4 έως 7).

Η τιμή που προκύπτει από τις μετρήσεις του Curiosity, έχει πολύ μικρότερο σφάλμα και συμφωνεί με τις τιμές που έδωσαν στο παρελθόν οι αναλύσεις του παγιδευμένου αέρα στο εσωτερικό των μετεωριτών που βρέθηκαν στη Γη. Η αναλογία των ισοτόπων αργού στους μετεωρίτες αυτούς κυμαίνεται από 3,6 έως 4,5 (Το αργό είναι ευγενές αέριο και δεν συμμετέχει σε χημικές αντιδράσεις, ούτε σε γεωλογικές διαδικασίες).

Scientists have identified meteorites, such as this one nicknamed 'Black Beauty,' as Martian in origin. Credit: NASA

Σύμφωνα με τον Sushil Atreya, αυτή η απευθείας μέτρηση στον Άρη από το Curiosity διευθετεί οριστικά την υπόθεση της προέλευσης των αρειανών μετεωριτών.

Η μελέτη των ισοτόπων του αργού αλλά και άλλων ισοτόπων που μετρήθηκαν από το όργανο SAM αποδεικνύουν, εκτός της προέλευσης των μετεωριτών, ότι ο Άρης είχε κάποτε ατμόσφαιρα την οποία όμως έχασε.