100.000 αστεροειδείς σε ένα βίντεο, An Incredible Visualization of Asteroids from the Sloan Digital Sky Survey

Στο βίντεο που ακολουθεί βλέπουμε πάνω από 100000 αστεροειδείς και τα χρώματά τους. Πρόκειται για ένα animation που δείχνει τις τροχιακές κινήσεις των αστεροειδών με τα σχετικά τους μεγέθη που παρατηρήθηκαν από το τηλεσκόπιο Sloan Digital Sky (SDSS):

Who knew asteroids could be so beautiful and mesmerizing? In 2008, a group of astronomers led by Alex Parker did a study of the size distribution of asteroid families using data from the Sloan Digital Sky Survey. 

llustration from Parker et al, 2008, of the decomposition of the main-belt asteroid population into families and background objects in proper a vs. sin(i) (left panels) and proper a vs. e (right panels). The top panels show all (background and family) objects in the data subset. The two middle panels show objects from 37 identified families, and the bottom two panels show the background population. Credit: Parker et al, 2008.

Asteroid families often have distinctive optical colors, the team said, and they were able to offer an improved way to separate out the family members into their colors. This resultant animation put together just this week by Parker shows the orbital motions of over 100,000 asteroids, with colors illustrating the compositional diversity and relative sizes of the asteroids.

Το μυστηριώδες χρωμόσωμα Χ, Seeing X Chromosomes in a New Light

In a female mouse’s brain, a left-to-right pattern in the silencing of the X chromosome. These patterns may influence how individual brains function. Hao Wu and Jeremy Nathans/Cell Press

Oμολογουμένως ο όρος «χρωμόσωμα Χ» αποπνέει έναν αέρα μυστηρίου. Πρόκειται για ένα όνομα που εμπνεύστηκε το 1891 ο βιολόγος Χέρμαν Χένκινγκ, ο οποίος αναζητούσε να ανακαλύψει τη φύση των χρωμοσωμάτων στα κύτταρα που έβαζε στο μικροσκόπιό του. Όπως διαπίστωσε, όλα τα χρωμοσώματα έρχονταν σε ζευγάρια, εκτός από ένα. Ο Χένκινγκ ονόμασε αυτή τη μοναχική οντότητα «στοιχείο Χ». Κανείς δεν γνωρίζει τι εννοούσε με αυτό το γράμμα. Ίσως θεωρούσε το χρωμόσωμα πλεονάζον ή πιθανώς να ήθελε να σηματοδοτήσει το άγνωστο όπως κάνουν οι μαθηματικοί. Μπορεί και να πίστευε ότι είναι ένα πρώην χρωμόσωμα.

Τα θηλυκά που διαθέτουν δύο χρωμοσώματα Χ έχουν πολύ μεγαλύτερη γενετική ποικιλομορφία συγκριτικά με τα αρσενικά, που διαθέτουν μόνο ένα χρωμόσωμα Χ. Example set of male human chromosomes. In the image, the X and Y chromosomes are indicated by arrows. © 2001 Nature Publishing Group Zarkower, D. Establishing sexual dimorphism: Conservation amidst diversity? Nature Reviews Genetics 2, 176 (2001). All rights reserved.

Σήμερα οι επιστήμονες γνωρίζουν πολύ περισσότερα για το χρωμόσωμα Χ, όπως, παραδείγματος χάριν, ότι είναι τμήμα του συστήματος που καθορίζει αν θα γεννηθούμε αγόρια ή κορίτσια. Αν ένα ωάριο κληρονομήσει ένα χρωμόσωμα Χ και από τους δύο γονείς, τότε το έμβρυο είναι θηλυκό. Αν κληρονομήσει ένα χρωμόσωμα Χ από τη μητέρα και ένα Υ από τον πατέρα, τότε γεννιέται αρσενικό. Όμως η αλήθεια είναι ότι, παρά τις γνώσεις που διαθέτουμε, το χρωμόσωμα Χ παραμένει μυστήριο. Τα θηλυκά απενεργοποιούν το ένα αντίγραφο του χρωμοσώματος Χ σε όλα τα κύτταρα, αφήνοντας μόνο ένα ενεργό. Πρόκειται για ένα ιδιαίτερα δραστικό μέτρο αν σκεφτεί κανείς ότι το χρωμόσωμα Χ διαθέτει περισσότερα από χίλια γονίδια.

Οι επιστήμονες ακόμα και σήμερα γνωρίζουν ελάχιστα πράγματα για τη διαδικασία απενεργοποίησης, τους κανόνες που ακολουθεί αλλά και την εξέλιξή της. Μια μελέτη που δημοσιεύθηκε στο περιοδικό Neuron αποκαλύπτει πόσο πολύπλοκη μπορεί να είναι η διαδικασία αυτή. Κάθε αντίγραφο του χρωμοσώματος Χ περιέχει ποικίλες μορφές γονιδίων που δεν περιλαμβάνονται στο άλλο χρωμόσωμα του ζεύγους. Ετσι τα θηλυκά που διαθέτουν δύο χρωμοσώματα Χ έχουν πολύ μεγαλύτερη γενετική ποικιλομορφία συγκριτικά με τα αρσενικά που διαθέτουν μόνο ένα χρωμόσωμα Χ. Γι’ αυτό τον λόγο οι ερευνητές πιστεύουν ότι τα θηλυκά έχουν μια γενετική πολυπλοκότητα που μόνον τώρα έχουμε αρχίσει να καταλαβαίνουμε. Επίσης, τα περισσότερα γονίδια που περιλαμβάνονται στο δεύτερο χρωμόσωμα Χ δίνουν στα θηλυκά ένα γενετικό πλεονέκτημα. Ωστόσο σε κάποιες περιπτώσεις το χρωμόσωμα Χ έχει και μια σκοτεινή πλευρά. Η παράξενη βιολογία του μπορεί να οδηγήσει στην εμφάνιση γενετικών διαταραχών στα αγόρια και να αυξήσει τον κίνδυνο εμφάνισης καρκίνου στα κορίτσια. Η κατανόηση του τρόπου με τον οποίο απενεργοποιούνται τα γονίδια του χρωμοσώματος Χ μπορεί να βοηθήσει και στη χρήση των θεραπειών με βλαστοκύτταρα.

Πώς επιτίθεται το κύτταρο Χist και το απενεργοποιεί

Η Βρετανίδα γενετίστρια Μαίρη Φ. Λάιον διαπίστωσε ότι θα μπορούσε να μάθει περισσότερα για τη διαδικασία απενεργοποίησης του χρωμοσώματος Χ αναπαράγοντας ποντίκια, διότι τα γονίδια που συνδέονται με το χρώμα βρίσκονται επάνω του. Το 1961 η ερευνήτρια ανέφερε ότι κάποια από τα ποντίκια είχαν τμήματα του τριχώματός τους με χρώμα της μητέρας και άλλα με το χρώμα του πατέρα. Ωστόσο ο τρόπος με τον οποίο τα θηλυκά θέτουν εκτός λειτουργίας τα γονίδια του χρωμοσώματος Χ παρέμενε μια πρόκληση για πολλές δεκαετίες μετά τις διαπιστώσεις της δόκτορος Λάιον. Τα τελευταία χρόνια ο δρ Τζέρεμι Νέιθανς, του Ιατρικού Ινστιτούτου Χάουαρντ Χιουζ του Πανεπιστημίου Τζονς Χόπκινς, και οι συνεργάτες του βρήκαν έναν τρόπο για να διακρίνουν τα χρωμοσώματα Χ που προέρχονται από διαφορετικούς γονείς.

Το πείραμα

Cells silence X chromosomes in different patterns, sometimes skewing entire organs toward one parent. Clockwise from top left, a mouse’s cornea, skin, cartilage and inner ear. Dr. Jeremy Nathans hopes his colored maps serve as an atlas for the effects of X-chromosome inactivation on women. Hao Wu and Jeremy Nathans/Cell Press

Τοποθέτησαν στο χρωμόσωμα Χ ποντικών μερικά γονίδια τα οποία παρήγαγαν πράσινη φωσφορίζουσα πρωτεΐνη μόνο όταν το χρωμόσωμα ήταν ενεργό και εξετίθεντο σε συγκεκριμένο χημικό ερέθισμα. Στη συνέχεια ο δρ Νέιθανς δημιούργησε γενετικά τροποποιημένα ποντίκια τα οποία παρήγαγαν μια κόκκινη πρωτεΐνη όταν το χρωμόσωμα Χ ήταν ενεργό, αντιδρώντας σε ένα διαφορετικό χημικό ερέθισμα. Έβαλαν τα γενετικώς τροποποιημένα ποντίκια να αναπαραχθούν και να κάνουν θηλυκά που έλαβαν από τον ένα γονιό ένα χρωμόσωμα Χ που έδινε πράσινη πρωτεΐνη και από τον άλλο ένα χρωμόσωμα Χ που έδινε κόκκινη πρωτεΐνη. Στη συνέχεια πήραν κύτταρα από τη νέα γενιά ποντικών και προσέθεσαν και τα δύο χημικά με αποτέλεσμα τα κύτταρα να «ανάψουν», αποκαλύπτοντας ένα καταπληκτικό μωσαϊκό κόκκινου και πράσινου χρώματος. Το ένα κύτταρο έθετε εκτός λειτουργίας το χρωμόσωμα Χ της μητέρας, ενώ ο γείτονας του πατέρα.

Σαν σμήνος μελισσών

Model of the A region of Xist showing the two stem-loop structures. The repeats are indicated by red lines and are numbered from 1 to 8. T1, T2, and V1 RNase cleavages were represented by arrows surmounted by circles, triangles, and squares, respectively. Nucleotides modified by DMS or CMCT are circled. Colours of circles and arrows indicate the yields of modifications and cleavages—red, yellow, and green for strong, medium, and low modification or cleavage, respectively. Image is taken from Maenner et al.

Παραμένει άγνωστο με ποιο τρόπο απενεργοποιούνται τα χρωμοσώματα και μόνο τώρα οι επιστήμονες αρχίζουν να αποκρυπτογραφούν τη διαδικασία. Οι επιστήμονες αγνοούν με ποιο τρόπο το κύτταρο επιλέγει ένα χρωμόσωμα για το απενεργοποιήσει και δεν επιλέγει ένα άλλο. Ωστόσο έχουν αναγνωρίσει ότι κάποια μόρια ευθύνονται για την απενεργοποίηση. Το κυριότερο μεταξύ αυτών είναι το Xist.

Από τη στιγμή που ανακαλύφθηκε, τη δεκαετία του 1990, οι επιστήμονες αναζητούν να βρουν με ποιο τρόπο δρα. Κάποιοι υποστηρίζουν ότι συνδέεται σε ένα σημείο του χρωμοσώματος και σιγά σιγά παρόμοια μόρια καλύπτουν όλο το μήκος του. Πρόσφατες μελέτες, ωστόσο, έδειξαν ότι το Xist επιτίθεται και περιβάλλει το χρωμόσωμα Χ σαν να πρόκειται για ένα σμήνος μελισσών. Από τη στιγμή που το μόριο θα συνδεθεί με το χρωμόσωμα, «προσκαλεί» και άλλους τύπους μορίων εκεί και μαζί το περιβάλλουν ολοκληρωτικά. Όταν το κύτταρο διαιρεθεί, τα νέα αντίγραφα των μορίων απενεργοποιούν το ίδιο χρωμόσωμα και στους απογόνους του.

Τώρα γιατί τα γυναικεία κύτταρα διαθέτουν μια τόσο πολύπλοκη διαδικασία είναι ένα θέμα που απασχολεί ακόμα τους ερευνητές. Ο εξελικτικός βιολόγος Γκάμπριελ Μαρέ, του Πανεπιστημίου της Λυών, επισημαίνει ότι πρόκειται για μια εξαιρετικά παράξενη κατάσταση. Είναι πιθανό τα αρσενικά να πρέπει να αυξήσουν την παραγωγή των πρωτεϊνών από το χρωμόσωμα Χ επειδή έχουν μόνο ένα αντίγραφο των γονιδίων του. Ίσως, λοιπόν, τα θηλυκά να πρέπει να θέσουν εκτός λειτουργίας ένα από τα υπερδραστήρια χρωμοσώματα Χ προκειμένου να βρουν τη δική τους ισορροπία.

Εκτός ελέγχου

To learn more about how females shut down their X chromosomes, researchers developed a way to make X chromosomes from different parents light up as green or red in mice. A mouse’s left and right retinas. Hao Wu and Jeremy Nathans/Cell Press

Τα θηλυκά εξελίχθηκαν έτσι ώστε να επιλέγουν τυχαία ανάμεσα στα χρωμοσώματα των γονέων διότι αυτό τους δίνει μεγαλύτερη γενετική ευελιξία. Κάποιες φορές ένα γονίδιο του χρωμοσώματος Χ είναι φθαρμένο. Τα κύτταρα μπορούν να χρησιμοποιήσουν το υγιές αντίγραφο στο χρωμόσωμα Χ. Τα αρσενικά, αντιθέτως, έχουν πολύ μεγαλύτερη προδιάθεση στις γενετικές παθήσεις που συνδέονται με το χρωμόσωμα Χ, όπως είναι η αχρωματοψία.

Ο δρ Νέιθανς πιστεύει ότι η χρήση χρωμοσωμάτων και από τους δύο γονείς είναι κάτι το ιδιαίτερα επωφελές για το νευρικό σύστημα καθώς δημιουργεί περισσότερους τρόπους επεξεργασίας των πληροφοριών.

Όμως το χρωμόσωμα Χ εγκυμονεί και κινδύνους για τη γυναίκα. Η δρ Λι του Ινστιτούτου Χάουαρντ Χιουζ και οι συνεργάτες της διαπίστωσαν ότι, όταν «απενεργοποίησαν» το Xist σε θηλυκά ποντίκια, τα ζώα είχαν αυξημένο κίνδυνο να εμφανίσουν καρκίνο. Η δρ Λι υποψιάζεται ότι όταν ένα κύτταρο σταματά να παράγει Χist, τότε το απενεργοποιημένο χρωμόσωμα Χ ξυπνά και οι περισσότερες πρωτεΐνες που παράγει μπορεί να κάνουν το κύτταρο να αναπαράγεται εκτός ελέγχου.

Το φαινόμενο μωσαϊκισμός

Somatic mosaicism for mitochondrial disorders results from the random segregation of mutant and wild-type mitochondria during mitosis, which can result in daughter cells with different proportions of mitochondrial mutations. Somatic mosaicism in monozygotic twins (not shown) have also been observed. This could be due to intrauterine differences in the allocation of cells as a result of variations in the placental vascular supply, stochastic developmental events, and other environmental influences. © 2002 Nature Publishing Group Youssoufian, H. et al. Mechanisms and consequences of somatic mosaicism in humans. Nature Reviews Genetics 3, 749 (2002). All rights reserved.

Τα τελευταία χρόνια οι επιστήμονες αναγνώρισαν ότι κάθε κύτταρο διαφέρει από γενετικής άποψης σύμφωνα με ένα φαινόμενο το οποίο ονομάζεται μωσαϊκισμός. Ακόμα και δύο κύτταρα που βρίσκονται δίπλα δίπλα μπορεί να χρησιμοποιούν διαφορετικές εκδοχές πολλών διαφορετικών γονιδίων. Σε ορισμένους εγκεφάλους, παραδείγματος χάρη, το μητρικό χρωμόσωμα Χ μπορεί να κυριαρχεί στην αριστερή πλευρά, ενώ το πατρικό στη δεξιά πλευρά. Ολόκληρα όργανα μπορεί να κυριαρχούνται από το χρωμόσωμα Χ ενός μόνο γονιού. Όπως διαπίστωσε ο δρ. Νέιθανς του Ιατρικού Ινστιτούτου Χάουαρντ Χιουζ, σε κάποια ποντίκια στο ένα μάτι είναι κυρίαρχο το χρωμόσωμα Χ της μητέρας και στο άλλο του πατέρα. Ο δρ Νέιθανς ελπίζει ότι οι χρωματιστοί χάρτες του μπορούν να δράσουν ως άτλαντες για τις συνέπειες της απενεργοποίησης του χρωμοσώματος Χ στον γυναικείο οργανισμό. Καθώς κάθε χρωμόσωμα Χ διαθέτει διαφορετικές ποικίλες μορφές των ίδιων γονιδίων, οι ιστοί όπου κυριαρχεί το χρωμόσωμα του πατέρα μπορεί να συμπεριφέρονται διαφορετικά από αυτούς όπου κυριαρχεί το χρωμόσωμα της μητέρας.

Μίνως Ζώτος, «Ηδυπάθεια»

Franz Von Stuck, Sensuality, 1891

Είναι βαθιά μεσάνυχτα, γλυκιά

Σελήνη στα μεσούρανα εκαρφώθη.

Είναι η καρδιά μου, που άφησαν οι πόθοι,

Μια γλύκα θηλυκιά.

John Silver, In her own World

Είναι βαθιά σιωπή· ο ηδονικός

Κάματος αναπαύει πια τα γύρω,

Χαϊδευτικά με αγγίζει όλο το μύρο

Κι η ζέστα της σαρκός.

Peter Lely, Portrait of a Young Lady and Child, detail, circa 1664

Ψυχή μου, αλήθεια; κι όπως προχωρώ

Δε με βαραίνει φόβος, σκέψη ολίγη;

Ω! ας μη μιλούμε κι έχουμε διαφύγει

Τον άγρυπνο φρουρό.

Carl Heinrich Bloch, In a Roman Osteria, 1866

Στην τρυφερότη που έπνευσε, ξανά

Κρυφαναθρώσκει ολόβαθα η ορμή μου,

Κι απ’ τη θερμότη εθάρρεψε η ψυχή μου

Και μέλπει σιγανά:

Léon-François Comerre, Danaë and the Shower of Gold, circa 1908

«Γλυκιά που είν’ όλα εκεί! σε μυστική

συνένωση, να λέμε και να λέμε,

με το χρυσό σου αγκίστρι ψάρεψέ με,

σελήνη ερωτική».

Μίνως Ζώτος

Ο Μίνως Ζώτος γεννήθηκε στο Νιοχώρι Παραχελωίτιδος. Τέλειωσε το δημοτικό σχολείο στη γενέτειρά του, το Σχολαρχείο στο Αιτωλικό και το Γυμνάσιο στο Μεσσολόγγι. Το 1922 γράφτηκε στη νομική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών και με μεσολάβηση του Μιλτιάδη Μαλακάση διορίστηκε βοηθός ταμία στο Δήμο Αθηναίων. Δεν ολοκλήρωσε ποτέ τις σπουδές του, καθώς σύντομα αφοσιώθηκε στην ποίηση και την ξέφρενη ζωή. Ο Ζώτος έζησε μια σύντομη ζωή που σήμερα θα την χαρακτηρίζαμε ως μποέμ, μαζί με Λαπαθιώτη και αρκετούς άλλους που σύχναζαν σε ύποπτα στέκια και διασκεδάσεις και προσπαθούσαν να ρουφήξουν τη ζωή ως το μεδούλι, σε μια εποχή που παρόμοια συμπεριφορά ήταν ασυγχώρητη. Το 1928 γνωρίστηκε με τη Μαρία Πολυδούρη που στάθηκε ο έρωτας της ζωής του. Ο θάνατός της το 1930 επιδείνωσε την κατάσταση της ήδη βεβαρημένης υγείας του. Παρά τις προσπάθειές του να ξαναβρεί τις δυνάμεις του και την επιστροφή του στο χωριό του το φθινόπωρο του 1932 πέθανε από φυματίωση το Δεκέμβρη του ίδιου χρόνου σε ηλικία εικοσιεφτά μόλις χρόνων.

Στο χώρο της ποίησης ο Μίνως Ζώτος πρωτοεμφανίστηκε το 1923 από τις σελίδες του περιοδικού Μούσα. Κείμενά του δημοσίευσε σε περιοδικά όπως τα Βίγλα (Μεσολογγίου), Νεοελληνική Τέχνη, Νέα Εστία, Πνοή, Κίτρινος Γάτος, Ελληνική Επιθεώρησις. Συνολικά εξέδωσε δυο ποιητικές συλλογές και δημοσίευσε λίγα κριτικά άρθρα και ποιητικές μεταφράσεις. Η τελευταία του συλλογή ποιημάτων με τίτλο Σουρντίνα εκδόθηκε μετά το θάνατό του σε συλλογική έκδοση με τίτλο Άπαντα. Το ποιητικό του έργο τοποθετείται χρονικά στους νεώτερους εκπροσώπους της ελληνικής μεσοπολεμικής ποίησης και εμφανίζει επιρροές από τα ρεύματα του νεορομαντισμού και του νεοσυμβολισμού και από ποιητές όπως ο Μιλτιάδης Μαλακάσης και ο Κώστας Καρυωτάκης. Η γραφή του είναι έντονα λυρική και συχνά ρομαντικής υφής.

Μάρκος Αυρήλιος, «Τα εις εαυτόν». Marc Aurèle, “Pensées pour moi-même”

Fragment d'un portrait en bronze de Marc Aurèle - Musée du Louvre © cc - 2013 / Marie-Lan Nguyen

* Πρέπει πάντα να θυμούμαι ποια είναι του συνόλου η φύση και ποιά η δική μου και τι σχέση έχει μ’ εκείνη και ποιο μέρος ποιου συνόλου είναι, καθώς και ότι κανείς δεν μ’ εμποδίζει να κάνω πάντα και να λέω ό,τι είναι συνεπές με την παγκόσμια φύση της οποίας είμαι ένα τμήμα.

Statue of young Marcus Aurelius from a private collection housed in the San Antonio Museum of Art.

* Του ανθρωπίνου βίου η διάρκεια είναι στιγμή, η ουσία του ρευστή, η αίσθηση αμυδρή, όλου του σώματος η σύσταση φτιαγμένη για να σαπίσει. Η ψυχή είναι στρόβιλος, η τύχη ακαθόριστη και η φήμη αόριστη. Με λίγα λόγια, του σώματος όλα ποταμός, τα της ψυχής όνειρο και αχνός, τα της ζωής πόλεμος και ξένων άφιξη και η υστεροφημία λήθη. Τι λοιπόν μπορεί να μας οδηγήσει; Ένα και μόνο η φιλοσοφία. Και τούτο σημαίνει, να έχουμε ασφαλή τον εσωτερικό μας δαίμονα από προσβολή και βλάβη, δυνατότερο από τις ηδονές και τους πόνους.

Bust of Marcus Aurelius in the Musée Saint-Raymond, Toulouse. Buste cuirassé de Marc Aurèle âgé.

* Να μην πράττει τίποτα ασυνάρτητα, ούτε με ψευτιές και με υποκρισία και να ’ναι ανεξάρτητος από το αν θα κάνουν ή δεν θα κάνουν κάτι οι άλλοι. Επίσης, τα συμβάντα και τα μοιραία να τα παραδέχεται γιατί έρχονται από εκεί από όπου κι αυτός ήλθε. Κι επάνω απ’ όλα, τον θάνατο με ήρεμη γνώμη να τον περιμένει, όχι ως άλλο τι παρά ως διάλυση των στοιχείων από τα οποία κάθε ζώο συνίσταται. Αν λοιπόν για τα στοιχεία χωριστά δεν είναι τίποτα το φοβερό, ακατάπαυστα να μεταβάλλονται σε κάτι άλλο, γιατί να φοβάται κανείς την μεταβολή και την διάλυση του συνόλου; Είναι πράγμα φυσικό και τίποτα το κακό δεν προκαλεί η φύση.

* Υβρίζει τον εαυτό της η ψυχή του ανθρώπου προπαντός, όταν, εξ ιδίας της πρωτοβουλίας, γίνει ένα απόστημα ή σπυρί του κόσμου. Διότι το να δυσχεραίνει κανείς τα συμβαίνοντα, είναι σαν να αποστατεί από την παγκόσμιο φύση, που μέσα της περιέχονται και των άλλων οι φύσεις.

* Ύβριζε, ύβριζε τον εαυτό σου ώ ψυχή μου! Για να τιμήσεις τον εαυτό σου, δεν θα σου μένει πια καιρός. Σύντομος ο βίος του καθενός. Και σύ, σχεδόν τον έχεις περάσει χωρίς να σέβεσαι τον εαυτό σου, αλλά στις ψυχές των άλλων βάζοντας την ευτυχία σου. Δεν υπήρξε ποτέ κανένας που δυστύχησε επειδή δεν ήξερε τι γινόταν στων άλλων την ψυχή. Εκείνοι όμως που της δικής τους ψυχής τις κινήσεις δεν παρακολουθούν, αναγκαστικά θα δυστυχήσουν.

Portrait of Emperor Marcus Aurelius as a boy. Roman artwork. Portrait de Marc-Aurèle enfant. Œuvre romaine. Between 161 and 180 AD. (Capitoline Museum).

* Όχι μόνο πρέπει να συλλογίζεσαι ότι κάθε ημέρα καταναλώνεται η ζωή σου και λιγοστεύει το υπόλοιπό της, αλλά πρέπει επίσης να συλλογισθείς ότι και αν ζήσεις πολύ παραπάνω, μένει άδηλο αν θα σου διατηρηθεί πάντα όμοια η διάνοια, ώστε ν’ αντιλαμβάνεσαι πράγματα και την φιλοσοφική σκέψη, που τείνει στην γνώση των θείων και των ανθρωπίνων. Γιατί, αν αρχίσεις να ξεμωραίνεσαι δεν θα σου λείψει η αναπνοή, η τροφή οι εντυπώσεις, οι ορέξεις και τα άλλα παρόμοια, αλλά πριν από τον θάνατο θα σβήσει μέσα σου η δύναμη να διοικείς τον εαυτό σου, να εξακριβώνεις ποιο είναι το καθήκον, να συνδυάζεις και να εξηγείς φαινόμενα, ακόμα και να ξέρεις αν είναι ώρα να αποσυρθείς και όσα τέτοια έχουν απόλυτη ανάγκη από σκέψη συγκεντρωμένη και γυμνασμένη.

* Πρέπει λοιπόν να βιάζεσαι όχι μόνο γιατί ολοένα πλησιάζεις στον θάνατο αλλά και διότι η δυνατότητα αντίληψης και πραγματικής παρακολούθησης των πραγμάτων, εκλείπει πρόωρα.

Portrait of Emperor Marcus Aurelius - Palazzo Nuovo (Musei Capitolini). Circa 161-180 AD.

* Κάθε ενέργειά σου να προέρχεται από την θέλησή σου, να γίνεται με πνεύμα κοινής ωφελείας, μελετημένα και ποτέ από αντίδραση. Μην προσπαθείς να ομορφαίνεις την σκέψη σου με ψεύτικα στολίδια. Μην είσαι πολύλογος ούτε ν’ ανακατώνεσαι πολύ και σ’ όλα. Ο Θεός που είναι μέσα σου να κυβερνά αληθινόν άνδρα, ηλικιωμένο, με διάνοια πολίτου, άρχοντα που έχει τακτοποιημένα τα δικά του και θέση πολεμιστή που περιμένει έτοιμος το σύνθημα της αποχωρήσεως και ούτε όρκους χρειάζεται ούτε μαρτυρίες άλλων. Εσωτερικά ατάραχος δεν αισθάνεται ανάγκη από ξένες βοήθειες δεν ζητεί από άλλους την ησυχία του. Όρθιος λοιπόν πρέπει να στέκεσαι και όχι να σε ορθώνουν άλλοι.

* Αν εκτελείς εκείνα που απαιτεί η κάθε στιγμή, ακολουθώντας τον ορθό λόγο μ’ επιμέλεια, με θάρρος με καλή θέληση και χωρίς πάρεργα, τότε κρατείς τον δαίμονα του εαυτού σου διαρκώς αγνό, ωσάν να επρόκειτο αμέσως να τον επιστρέψεις.

J.M.W. Turner, The Bay of Baiae, with Apollo and Sybil, 1823. Baiae, seaside resort and site of Hadrian's last days. Marcus would holiday in the town with the imperial family in the summer of 143.

* Οι άνθρωποι αναζητούν τόπους για απόσυρση, εξοχές και παραλίες και όρη και εσύ πολλάκις βρέθηκες να τα λαχταράς. Όλα αυτά όμως είναι χρήσιμα μόνον εις τους ανόητους, αφού εσύ μπορείς όποια στιγμή θελήσεις ν’ αποτραβηχτείς στον εαυτό σου. Γιατί πουθενά δεν είναι πιο ήσυχα και αμέριμνα για τον άνθρωπο παρά μέσα στην ίδια του την ψυχή και ιδίως για εκείνους που έχουν εύτακτο τον εσωτερικό τους κόσμο ώστε όταν τον κοιτάζουν καταλαμβάνονται από μεγάλη γαλήνη. Και ως τέτοια εννοώ την αρμονία. Συχνά δίνε λοιπόν τού εαυτού σου, τού είδους αυτού την απομόνωση και ανανέωσέ τον.

* Την ύπαρξή σου έλαβες ως μέρος ενός συνόλου. Θα εξαφανισθείς αργότερα μέσα σ’ εκείνο που σε γέννησε. Ή μάλλον θα μεταβληθείς και θ’ αναληφθείς στον λόγο που σε δημιούργησε.

Statue in Druid ridge that represents the Greek fate "Clotho”.

* Οικειοθελώς παραδόσου εις την Κλωθώ και άφησέ την να σε πλέξει μαζί με όσα και όποια πράγματα θέλει.

* Όλα είναι εφήμερα και οι μνημονεύοντες και οι μνημονευόμενοι.

This marble portrait depicts Marcus Aurelius (reigned AD 161-180). The Walters Art Museum. This masterful portrait of Marcus Aurelius (reigned AD 161-180) captures the pensive temperament of the philosopher-emperor and author of the celebrated "Meditations," reflections on life and the ways of the gods. The smooth, softly modeled carving of the flesh contrasts markedly with the mass of thick, curling hair. The drooping eyelids and detached gaze suggest his contemplative nature.

* Δεν είναι κακό ότι τα πράγματα μεταβάλλονται ούτε καλό ότι κάποια αποκτούν ύπαρξη από την μεταβολή.

* Να θεωρείς τον εαυτό σου άξιο για κάθε λόγο, για κάθε έργο που είναι σύμφωνο με την φύση σου. Και να μη σε απασχολούν άλλων λόγια και μομφές που ίσως επακολουθήσουν. Αλλ’ αν αυτό που έκαμες ή είπες είναι καλό, να μη χαμηλώνεις ποτέ την δική σου αξία. Όλα αυτά γύρω σου λοιπόν να μην τα κοιτάζεις παρά τράβα τον ίσιο δρόμο κατά την φύση την δική σου και παγκόσμια. Και των δύο ο δρόμος είναι ένας και ο αυτός.

Marble portrait bust of Marcus Aurelius. Roman, Antonine period, 161-180 AD. Metropolitan Museum of Art, New York. The bust exemplifies Marcus Aurelius' image as the perfect ruler, the "philsopher king." His face projects maturity, serenity, and wisdom underlined by his long beard in the tradition of Greek philosophers. But he also wears a military tunic and cloak, which reflect his active role as commander-in-chief. He spent many years during the latter part of his reign on campaign in central Europe defending the Danube frontier against several different barbarian tribes. It was during these campaigns that he wrote part of the so-called Meditations, a personal diary of his innermost thoughts, influenced by the teachings of the Greek philosopher Epictetus. The bust is said to have been acquired in Rome by the Hon. James Barry Smith and was displayed at Marbury Hall in Chesire, England in 1776.–Metropolitan Museum of Art, New York

* Προσευχή των Αθηναίων: «Βρέξε, βρέξε φίλε Θεέ Ζεύ, στα χωράφια των Αθηναίων και στις πεδιάδες». Ή να μην προσεύχεσαι ποτέ ή να το κάνεις έτσι απλά και ανοιχτόκαρδα.

* Τα πράγματα καθεαυτά ούτε στο παραμικρό δεν θίγουν την ψυχή ούτε μπορούν να την πλησιάσουν, ούτε μπορούν να προκαλέσουν μεταβολή ή κίνησή της. Η ίδια μεταβάλλει τον εαυτό της και του δίνει κίνηση τα δε εξωτερικά, τα κάνει να είναι, όσο την αφορά σύμφωνα με τα δικά της δεδομένα.

The Statue of Marcus Aurelius (detail) in the Musei Capitolini in Rome. Statue équestre de Marc Aurèle, original déposé au Musée du Capitole à Rome.

* Ποταμός τα συμβάντα και ρέμα ορμητικό ο χρόνος. Μόλις φάνηκε κάτι και είναι ήδη περασμένο κι’ άλλο περνά και άλλο έρχεται.

* Ψυχούλα είσαι που κουβαλάς νεκρό.

Equestrian statue of Marcus Aurelius, Rome.

* Εμείς ζούμε για μία στιγμή, μόνο μετά να ξεχαστούμε σε μία τέλεια άγνοια.1 Δες πόσοι έχουν περάσει την ζωή τους σε μίση, πάθη, υποψίες… και τώρα είναι νεκροί, είναι μόνο στάχτη.

* Από την ζωή του ανθρώπου η διάρκεια είναι ένα σημείο αλλά η ουσία ξεφεύγει, όλα τα σώματα είναι προκαθορισμένα να καταστραφούν, και η ψυχή αβέβαιη και η φήμη άγνωστη. Σε έναν κόσμο που όλα τα υλικά σώματα είναι σαν ένα ποτάμι, και όλα τα ψυχικά και πνευματικά σαν ένα όνειρο, άυλο, η ζωή είναι ένας πόλεμος και η μετά θάνατον φήμη είναι κάτι που θα ξεχαστεί.

* Όλα υπάρχουν για να πεθάνουν.

* Η διάρκεια της ζωής κάποιου δεν έχει σημασία.

1. Για τον Μάρκο Αυρήλιο, ο θάνατος ήταν θεμιτός, επειδή έβαζε ένα τέλος σε όλες τις επιθυμίες.

Τὰ εἰς ἑαυτὸν 2.17, 3.10, 7.3

«νευρόσπαστα που χειρονομούν»

Bronze statue of Marcus Aurelius, piazza del Campidoglio in Rome. Modern copy of a Roman original of the 2nd century CE, now kept in the Palazzo Nuovo, Musei Capitolini. Statue en bronze de Marc-Aurèle, place du Capitole à Rome. Copie moderne d'un original romain du IIe siècle ap. J.-C., aujourd'hui conservé au Palais Neuf, musées du Capitole.

(α)1

[2.17] τοῦ ἀνθρωπίνου βίου ὁ μὲν χρόνος στιγμή, ἡ δὲ οὐσία ῥέουσα, ἡ δὲ αἴσθησις ἀμυδρά, ἡ δὲ ὅλου τοῦ σώματος σύγκρισις εὔσηπτος, ἡ δὲ ψυχὴ ῥεμβός, ἡ δὲ τύχη δυστέκμαρτον, ἡ δὲ φήμη ἄκριτον. συνελόντι δὲ εἰπεῖν, πάντα τὰ μὲν τοῦ σώματος ποταμός, τὰ δὲ τῆς ψυχῆς ὄνειρος καὶ τῦφος, ὁ δὲ βίος πόλεμος καὶ ξένου ἐπιδημία, ἡ δὲ ὑστεροφημία λήθη. τί οὖν τὸ παραπέμψαι δυνάμενον; ἓν καὶ μόνον φιλοσοφία. τοῦτο δὲ ἐν τῷ τηρεῖν τὸν ἔνδον δαίμονα ἀνύβριστον καὶ ἀσινῆ, ἡδονῶν καὶ πόνων κρείσσονα, μηδὲν εἰκῇ ποιοῦντα μηδὲ διεψευσμένως καὶ μεθ᾽ ὑποκρίσεως, ἀνενδεῆ τοῦ ἄλλον ποιῆσαί τι ἢ μὴ ποιῆσαι· ἔτι δὲ τὰ συμβαίνοντα καὶ ἀπονεμόμενα δεχόμενον ὡς ἐκεῖθέν ποθεν ἐρχόμενα, ὅθεν αὐτὸς ἦλθεν· ἐπὶ πᾶσι δὲ τὸν θάνατον ἵλεῳ τῇ γνώμῃ περιμένοντα ὡς οὐδὲν ἄλλο ἢ λύσιν τῶν στοιχείων, ἐξ ὧν ἕκαστον ζῷον συγκρίνεται.

[2, 17] Της ανθρώπινης ζωής η διάρκεια όσο μια στιγμή, η ουσία της ρευστή, η αίσθησή της θολή, το σώμα -από τη σύστασή του- έτοιμο να σαπίσει, και η ψυχή ένας στρόβιλος, η τύχη άδηλη, η δόξα αβέβαιη. Με δυο λόγια, όλα στο σώμα σαν ένα ποτάμι, όλα της ψυχής σαν όνειρο2 και σαν άχνη, η ζωή ένας πόλεμος κι ένας ξενιτεμός,3 η υστεροφημία λησμονιά. Ποιο είναι αυτό που μπορεί να μας δείξει τον δρόμο; Ένα και μόνο: η φιλοσοφία! Κι αυτό σημαίνει να φυλάμε τον θεό μέσα μας καθαρό κι αλώβητο, νικητή πάνω στις ηδονές και τους πόνους, να μην κάνουμε τίποτε στα τυφλά, τίποτε ψεύτικα και προσποιητά, να μην εξαρτιόμαστε από το τι θα πράξει ή τι δεν θα πράξει ο άλλος. Κι ακόμη, να αποδεχόμαστε όσα συμβαίνουν κι όσα μας λαχαίνουν σαν κάτι που έρχεται κάπου από κει απ᾽ όπου έχουμε έλθει και εμείς· και πάνω απ᾽ όλα, να περιμένουμε τον θάνατο με γαλήνια διάθεση, θεωρώντας πως δεν είναι τίποτε άλλο παρά η διάλυση των συστατικών στοιχείων από τα οποία είναι συγκροτημένο κάθε ζωντανό πλάσμα.

Portrait de Marc-Aurèle adolescent, type dit "de l'adoption". Département des Antiquités grecques, étrusques et romaines, musée du Louvre.

(β)

[3.10] πάντα οὖν ῥίψας ταῦτα μόνα τὰ ὀλίγα σύνεχε· καὶ ἔτι συμμνημόνευε, ὅτι μόνον ζῇ ἕκαστος τὸ παρὸν τοῦτο, τὸ ἀκαριαῖον· τὰ δ᾽ ἄλλα ἢ βεβίωται ἢ ἐν ἀδήλῳ. μικρὸν μὲν οὖν ὃ ζῇ ἕκαστος, μικρὸν δὲ τὸ τῆς γῆς γωνίδιον, ὅπου ζῇ· μικρὸν δὲ καὶ ἡ μηκίστη ὑστεροφημία, καὶ αὕτη δὲ κατὰ διαδοχὴν ἀνθρωπαρίων τάχιστα τεθνηξομένων καὶ οὐκ εἰδότων οὐδ᾽ ἑαυτούς, οὔτιγε τὸν πρόπαλαι τεθνηκότα.

[3, 10] Πέταξε τα όλα, κράτησε μόνο τούτα τα λίγα· και να θυμάσαι ακόμη ότι καθένας ζει μόνο το παρόν -τούτο το ακαριαίο· τα άλλα ή τα έχει ζήσει πια ή είναι στη σφαίρα του άδηλου. Μικρή λοιπόν η ζωή του καθενός, μικρή και η γωνίτσα της γης όπου την ζει· μικρή ακόμη και η διαρκέστερη υστεροφημία: στηρίζεται κι αυτή σε ανθρωπάκια που διαδέχονται το ένα το άλλο και που αύριο κιόλας θα πεθάνουν και δεν γνωρίζουν ούτε τον εαυτό τους,4 πολύ περισσότερο εκείνον που έχει πεθάνει από καιρό.

(μετάφραση Νίκος Σκουτερόπουλος)

Bust of Marcus Aurelius (reign 161–180 CE). Statue de Marc Aurèle à la Glyptothèque de Munich.

(γ)

[7.3] πομπῆς κενοσπουδία, ἐπὶ σκηνῆς δράματα, ποίμνια, ἀγέλαι, διαδορατισμοί, κυνιδίοις ὀστάριον ἐρριμμένον, ψωμίον εἰς τὰς τῶν ἰχθύων δεξαμενάς, μυρμήκων ταλαιπωρίαι καὶ ἀχθοφορίαι, μυιδίων ἐπτοημένων διαδρομαί, σιγιλλάρια νευροσπαστούμενα. χρὴ οὖν ἐν τούτοις εὐμενῶς μὲν καὶ μὴ καταφρυαττόμενον ἑστάναι, παρακολουθεῖν μέντοι ὅτι τοσούτου ἄξιος ἕκαστός ἐστιν, ὅσου ἄξιά ἐστι ταῦτα, περὶ ἃ ἐσπούδακεν.

[7, 3] Κενοσπουδία για πομπές, δράματα πάνω στη σκηνή,5 κοπάδια και συναγελάσματα, λογχίσματα σε κορμιά, κοκκαλάκια σε σκυλάκια, μπουκιές σε δεξαμενές ψαριών, ταλαιπωρίες φορτωμένων μυρμηγκιών, ποντικάκια που τρέχουν φοβισμένα,6 νευρόσπαστα που χειρονομούν.7 Πρέπει λοιπόν να στέκεσαι [απέναντι σε] αυτά με ευμένεια και χωρίς αλαζονεία, να προσέχεις όμως πως ο καθένας αξίζει τόσο, όσο τα πράγματα που τον απασχολούν.

(μετάφραση Γιώργος Σεφέρης)

¹ Ο συγκεκριμένος στοχασμός, που συνοψίζει βασικά στοιχεία της στωικής σκέψης, έχει στόχο να αναδείξει τη φιλοσοφία ως μοναδικό εφόδιο για να αντιμετωπίσει κανείς τη ρευστότητα και αβεβαιότητα που χαρακτηρίζουν τον ανθρώπινο βίο.

² Οι παρομοιώσεις της ψυχής με όνειρο και πάχνη απαντούν συχνά στη λογοτεχνία της εποχής.

³ Η αντίληψη ότι ο άνθρωπος είναι ξένος, περαστικός από τη ζωή και μάλιστα για μικρό διάστημα, απαντά στη Σοφία Σολομώντος και σε μεταγενέστερα κείμενα.

⁴ Η εικόνα των ανθρώπων που περιμένουν στη σειρά τον θάνατο, χωρίς να γνωρίζουν ούτε καν τον ίδιο τον εαυτό τους, θυμίζει αντίστοιχες εικόνες της ποίησης του Έλιοτ. Αξιοπρόσεκτη η χρήση των υποκοριστικών (γωνίδιον, ἀνθρωπαρίων), που υποβάλλουν την έννοια της μηδαμινότητας του ανθρώπου.

⁵ Για την παρομοίωση του ανθρώπινου βίου με σκηνή θεάτρου βλ. το σχόλιο 2 στο ανθολογούμενο κείμενο από τον Επίκτητο. Γενικά σ᾽ ολόκληρο τον στοχασμό υποβάλλεται η ιδέα του βίου ως μάταιου θεάματος.

⁶ Στις δύο εικόνες των ταλαιπωρημένων από το φόρτωμα μυρμηγκιών και των ποντικιών που τρέχουν φοβισμένα υπόκειται ο παραλληλισμός με τη ζωή του ανθρώπου.

⁷ Η ωραία παρομοίωση των ανθρώπων με μαριονέτες που χειρονομούν σπασμωδικά απαντά και σε άλλα σημεία του κειμένου του Αυρηλίου και υποδηλώνει τους ανθρώπους που κυριαρχούνται από τα πάθη της ψυχής. Η ιδιότητα αυτή, όπως επισημαίνεται στο στοχασμό 12,19, προσιδιάζει στη φύση των ζώων. Η συγκεκριμένη εικόνα άσκησε ιδιαίτερη επίδραση στην ποίηση του Γ. Σεφέρη.

Marc Aurele d'après Vien.

Μάρκος Αυρήλιος Αντωνίνος Αύγουστος (πολλές φορές επονομαζόμενος και «Σοφός», 26 Απριλίου, 121 – 17 Μαρτίου, 180) ήταν Ρωμαίος αυτοκράτορας από το 161 μέχρι τον θάνατο του, το 180. Ήταν ο τελευταίος από τους τελευταίους πέντε καλούς Αυτοκράτορες (Νέρβας, Τραϊανός, Αδριανός, Αντωνίνος, Μάρκος Αυρήλιος) και θεωρείται ένας από τους πιο σημαντικούς στωικούς φιλοσόφους. Η βασιλεία του χαρακτηρίζεται από πολέμους στην Ασία απέναντι στην επανακάμπτουσα Παρθική Αυτοκρατορία και με τις γερμανικές φυλές στη Γαλατία και τον Δούναβη, ενώ σημειώθηκε και μία στάση εναντίον του, στην Ανατολή, από τον Αβίδιο Κάσσιο, η οποία απέτυχε.

Titlepage of an 1811 edition of Meditations by Marcus Aurelius Antoninus, translated by R. Graves.

Ενώ ήταν στις εκστρατείες μεταξύ του 170 και του 180, ο Μάρκος Αυρήλιος έγραψε «Τα Εις Εαυτόν» στα ελληνικά ως πηγή για τη βελτίωση του χαρακτήρα και του πνεύματός του. Ο Μάρκος Αυρήλιος ήταν ιερέας στη Ρώμη και παθιασμένος πατριώτης. Είχε λογικό μυαλό και ήταν υποστηρικτής και αντιπρόσωπος του Στωικισμού και της Στωικής Φιλοσοφίας. Τα «Εις Εαυτόν» θεωρείται εξαιρετικό έργο, κλασσικό παράδειγμα της στωικής φιλοσοφίας.

Ακόμη και σήμερα θεωρείται ως έργο μνημείο για μια διακυβέρνηση με γνώμονα το καθήκον και την εξυπηρέτηση του συνόλου. Λέγεται πως δεν σκόπευε ο στωικός αυτοκράτωρ να το δημοσιεύσει, γιατί δεν πίστευε στην υστεροφημία

Το βιβλίο τυπώθηκε το 1558 στην Ζυρίχη, από ένα χειρόγραφο που τώρα έχει χαθεί. Το μοναδικό σωζόμενο αντίτυπο βρίσκεται στη βιβλιοθήκη του Βατικανού. Η σημασία του θανάτου ήταν πολύ βασική στη φιλοσοφία του Μάρκου Αυρήλιου. Δεν πίστευε στη μετά θάνατο ζωή.

Relief representing Marcus Aurelius and the members of the imperial family sacrificing before temple of Jupiter on Capitol. Relief représentant Marc Aurèle et les membres de la famille impériale procédant à un sacrifice devant le temple de Jupiter, Palazzo dei Conservatori (Musei Capitolini). Circa 176-180 AD.

Ιδεολογικά εξέχει ο ρυθμιστικός ρόλος που αποδίδεται στο ηγεμονικόν μέρος της ψυχής, το οποίο αντιστοιχεί λίγο-πολύ στο λογιστικόν της πλατωνικής θεωρίας. Με τη διαφορά ότι στη συγκεκριμένη περίπτωση ο ανθρώπινος λογισμός εντάσσεται στο σύστημα μιας συμπαντικής, έλλογης Φύσης, η οποία δεν αφήνει μεγάλα περιθώρια για μεταφυσική θεολογία, αποκλείοντας έτσι και τη μεταθανάτια ανθρώπινη αθανασία.

Από συντακτική άποψη Τα εις εαυτόν του Μάρκου Αυρηλίου παρουσιάζουν ξεχωριστό ενδιαφέρον, στον βαθμό που σπανίως προσφεύγουν στο πρώτο πρόσωπο, όπως θα περίμενε κανείς. Προκρίνοντας έναν ευφάνταστο ρητορικό ελιγμό μεταξύ δεύτερου και τρίτου προσώπου. Αποτέλεσμα: το υποκείμενο «εγώ» διακριτικά υποχωρεί στο «συ» και στο «άλλος», ανοίγοντας έτσι τον «υποκριτικό» ορίζοντα του επικοινωνιακού διαλόγου.

Τέλος, σε επίπεδο γλώσσας το κατόρθωμα του Μάρκου Αυρηλίου είναι πράγματι αξιοζήλευτο. Όχι μόνον επειδή ένας ρωμαίος, αυτοκρατορικός στοχαστής, προκρίνει την ελληνική γλώσσα, για να εκφραστεί σε προσωπικό επίπεδο. Αλλά γιατί ξέρει να τη χειρίζεται με μοναδικό τρόπο: εύστοχα, ευλύγιστα, με ενάργεια, συνδυάζοντας έξυπνα τη μεταφορά με την κυριολεξία, συχνά και με μια γενναία δόση ειρωνείας.

A bust of Herodes Atticus, from his villa at Kephissia (National Archaeological Museum of Athens).

Επισκέφθηκε την Αθήνα, ανακηρύσσοντας τον εαυτό του προστάτη της Φιλοσοφίας. Ο Μάρκος Αυρήλιος διδάχθηκε από μερικούς από τους καλύτερους διανοούμενους της εποχής του. Ο Ευφωρίων τον δίδαξε λογοτεχνία, ο Γέμινος, το δράμα, ο Άνδρων, τη Γεωμετρία, ο Κάνινος Κέλερ και ο Ηρώδης ο Αττικός την ελληνική ρητορική. Ο Αλέξανδρος ο Κοτιαίος τον δίδαξε την Ελληνική γλώσσα και ο Μάρκος Κορνήλος Φρόντο τη Λατινική γλώσσα.

Λόγω τις σχέσης του Μάρκου Αυρήλιου με τον Φρόντο, σήμερα έχουμε πολλές πληροφορίες για την εποχή και τη βασιλεία του Αντωνίνου. Μέσα από αυτά τα γράμματα φάνηκε ότι ο Μάρκος Αυρήλιος ήταν έξυπνος, σοβαρός και εργατικός νέος. Επίσης δείχνουν και το ολοένα και μεγαλύτερο ενδιαφέρον του μελλοντικού αυτοκράτορα για τη φιλοσοφία. Δείχνοντας ανυπομονησία για τα ατέλειωτα μαθήματα των Ελληνικών και των Λατινικών, έγινε υποστηρικτής των «Διατριβών» του Επίκτητου του Ιεραπολίτη, ενός σημαντικού ηθικού φιλοσόφου της Στωικής Φιλοσοφικής Σχολής.

Eugène Delacroix, Dernières paroles de l'empereur Marc Aurèle, Last Words of the Emperor Marcus Aurelius, 1844.

Ο Μάρκος Αυρήλιος πέθανε στις 17 Μαρτίου του 180 μ.X. στην πόλη της Βιντιμπόνα (σημερινή Βιέννη), και ο γιος και διάδοχός του Κόμμοδος, ήταν μαζί του. Θεοποιήθηκε και οι στάχτες μεταφέρθηκαν πίσω στη Ρώμη, και έμειναν στο Μαυσωλείο του Αδριανού (σημερινό Καστέλ Σαν Άντζελο) μέχρι την καταστροφή της Ρώμης από τους Βησιγότθους το 410. Οι εκστρατείες του εναντίον των γερμανικών φυλών και των Σαρμάτων μνημονεύτηκαν από μία στήλη και έναν ναό που φτιάχτηκε προς τιμήν τους.

Ο Μάρκος Αυρήλιος έκανε τον γιο και διάδοχό του Κόμμοδο, Καίσαρα το 166 και συναυτοκράτορα το 177, παρόλο που η απόφασή του ήταν εξαιρετικά ατυχής. Η απόφαση του να σταματήσει την διαδοχή μέσω των υιοθεσιών υπήρξε αντικείμενο κριτικής από τους μετέπειτα ιστορικούς, επειδή ο Κόμμοδος υπήρξε ένας κακός αυτοκράτορας, στρατηγός και εγωιστής με ψυχονευρωτικά προβλήματα. Ο θάνατος του Μάρκου Αυρήλιου θεωρείται από πολλούς ως το τέλος της περίφημης Ρωμαϊκής Ειρήνης (Pax Romana). Η απόφαση του να βάλει τον Κόμμοδο ως διάδοχό του ήταν μάλλον λόγω της απουσίας ικανών διαδόχων και της προσπάθειας του να αποφύγει η αυτοκρατορία εμφύλιους πολέμους διαδοχής.

Ο ιστορικός Μάικλ Γκραντ στο βιβλίο του The Climax of Rome (1968) λέει όσον αφορά τον Κόμμοδο, «η νεανική του ζωή ήταν τόσο απογοητευτική και μη-παραδοσιακή, που η καταστροφή ήταν πραγματικά αναπόφευκτη. Αλλά εάν ο Μάρκος Αυρήλιος το ήξερε ή όχι είναι άγνωστο, διότι εάν απέρριπτε το δικαίωμα του γιου του να γίνει αυτοκράτορας και έβαζε κάποιον άλλο, αυτό πιθανόν θα οδηγούσε σε εμφύλιο πόλεμο διαδοχής, και θα ήταν καταστροφικό για μελλοντικές διαδοχές». Έτσι υπολογίζουμε ότι ο Μάρκος Αυρήλιος επέλεξε τον γιο του ως διάδοχο, ώστε να αποφύγει έναν μελλοντικό εμφύλιο πόλεμο ή ίσως όχι;