Ο «μοναχικός» Μαξ Μπέκμαν. Max Beckmann: A solitary pioneer

Οι Αργοναύτες, The Argonauts, 1949-50. Oil on canvas. Left and right panel: 184,1 x 85,1 cm, central panel: 205,8 x 122 cm.

Τα τρίπτυχα που επανέρχονται στα χρόνια της εξορίας του, ιδίως οι «Αργοναύτες» που ολοκληρώθηκαν την ημέρα του θανάτου του, επιβεβαιώνουν την πίστη του γερμανού ζωγράφου και χαράκτη στο αδάμαστο ανθρώπινο πνεύμα.

Η ιδέα των Αργοναυτών στηρίζεται στην παλιά τεχνική των τριπτύχων, με τα οποία κοσμούσαν οι ζωγράφοι του Μεσαίωνα το Ιερό Βήμα των εκκλησιών. Στο αριστερό μέρος ο άνδρας με τη γενειάδα συμβολίζει τον καλλιτέχνη που βλέπει στο πρόσωπο του καθισμένου μοντέλου με το σπαθί τη Μήδεια. Οι νέες κοπέλες-μουσικοί του δεξιού μέρους του τριπτύχου παίρνουν τη θέση του χορού στην αρχαία τραγωδία. Στο κέντρο της σύνθεσης εμφανίζονται ο Ορφέας και ο Ιάσων, ενώ μπροστά τους αναδύεται από τα κύματα ο θαλάσσιος θεός Γλαύκος, που θα προφητέψει τα σχετικά με την περιπέτεια που θα ζήσουν οι δύο νέοι στο ταξίδι τους με την Αργώ στην Κολχίδα, σε αναζήτηση του Χρυσόμαλλου Δέρατος.

Σημειολογικά πρέπει να προσέξουμε τη σκάλα και τον παπαγάλο, που συμβολίζουν την Αργώ και το ταξίδι των δύο νέων, αλλά και τον σκοτεινό ήλιο με τους δύο φλεγόμενους πλανήτες δίπλα του, οι οποίοι προοιωνίζονται τα τραγικά επακόλουθα του πετυχημένου ταξιδιού: το γάμο του Ιάσωνα με τη Μήδεια και το φόνο των παιδιών τους από την απατημένη σύζυγο.

Self-Portrait with Horn, 1938, Oil on canvas, Collection Dr. and Mrs. Stephan Lackner, Santa Barbara, California.

Ο Μαξ Μπέκμαν πολύ συχνά χαρακτηρίζεται ως ο «μοναχικός» της γερμανικής ζωγραφικής διότι τα έργα του δεν μπορούν να καταταχθούν σε κανένα από τα ρεύματα της εποχής που τα δημιούργησε, παρότι ο ίδιος συμπορεύθηκε με την άνθηση του γερμανικού εξπρεσιονισμού. Όντας από τους σημαντικότερους δημιουργούς του αιώνα που πέρασε, έχει παρουσιάσει ευρύ και πρωτότυπο έργο στη ζωγραφική αλλά και στη χαρακτική, όπου μεγαλούργησαν και οι περισσότεροι συγκαιρινοί του Γερμανοί καλλιτέχνες, τυπικά εξπρεσιονιστές και μη.

Max Beckmann, Brooklyn Museum Art School, New York, 1950. Photo: Paul Weller.

Ο Μαξ Μπέκμαν (Λειψία 1884 - Νέα Υόρκη 1950) σπούδασε από το 1900 ως το 1903 στην Ακαδημία της Βαϊμάρης. Το 1904 εγκαθίσταται στο Βερολίνο και αρχίζει να επηρεάζεται από τον ιμπρεσιονιστή Λόβις Κόριντ. Δύο χρόνια αργότερα προσχωρεί στην «Sezessιon (κίνημα ρήξης με την τέχνη των Ακαδημιών) του Βερολίνου». Τον ίδιο χρόνο συναντά τον Έντβαρντ Μουνκ και η γνωριμία τους επηρεάζει σημαντικά το έργο του.

Falling Man, 1950, Oil on canvas, 141 x 88,8 cm, Washington, National Gallery.

Το 1915 όντας εθελοντής στον Α’ παγκόσμιο πόλεμο, και με τα βιώματα του μετώπου στο πετσί του καταρρέει σωματικά και ψυχολογικά: «ένιωθα προσωπικά το κάθε βλήμα κι έβλεπα τα πιο άγρια οράματα».

Η Νύχτα, The Night, 1919, Nordheim Westfalen Kunstsammlung.

Το αποτέλεσμα ήταν διπλό. Αφενός απολύθηκε από το στρατό, κι αφετέρου μας έδωσε ένα αριστούργημα της τέχνης του, τη Νύχτα. Ο πίνακας κατοπτρίζει μια ταραγμένη μεταπολεμική κατάσταση όπου τρεις κακοποιοί εισβάλλουν βράδυ σε ένα σπίτι καταστρέφοντας το δείπνο τους, βιάζουν την ημίγυμνη μητέρα, βασανίζουν φρικτά τον πατέρα, ετοιμάζονται να πετάξουν το κοριτσάκι από το σπασμένο παράθυρο. Ο Μπέκμαν δίνει μια αλληγορία χωρίς προηγούμενο: τα θύματα παραδίδονται μεν στην ωμή βία, ωστόσο κι οι κακοποιοί δεν είναι κύριοι του εαυτού τους, δεν τους χρεώνει βούληση κακίας, αποδίδονται σπρωγμένοι από μια ξένη δύναμη που τους κυρίευσε.

Christ and the Woman Taken in Adultery, 1917

Ο Μπέκμαν δείχνει ανοχή στην παθητικότητα των μαζών, στρέφει την οργή του κατά του Θεού, όχι απαραίτητα του Θεού της χριστιανικής πίστης, διότι μας έπλασε έτσι που να μην μπορούμε να αγαπήσουμε. Του ήταν αδύνατο να συμβιβάσει το κακό με την ιδέα ενός αγαθού θεού που αγαπά, νιώθει πως όλοι οι άνθρωποι, επιτιθέμενοι και προσβληθέντες είναι άξιοι συμπάθειας. Το αναμμένο κερί δίνει ένα σύμβολο ζωής κι ελπίδας, οι διαγώνιοι άξονες επαναφέρουν τον Εξπρεσιονισμό ως μέσο έκφρασης. Η Νύχτα, με το στενό χώρο, το συνωστισμό των μορφών, το σώμα του πατέρα να παραπέμπει σε Αποκαθήλωση,  είναι η επιτομή του μεταφυσικού πεσιμισμού.

Odysseus and Calypso.

Resting Woman with Carnations, 1940-42, Sprengel Museum, Hanover.

Woman with Mandolin in Yellow and Red, 1950, Oil on canvas, 91,9 x 140,2 cm, Bayerische Staatsgemäldesammlungen, Pinakothek der Moderne, München.

Kreuzabnahme, 1917, Ol auf Leinwand, 151 x 129 cm, Museum of Modern Art, New York.

Μεγάλη σκηνή του θανάτου, Great Scene of Death, 1906, Staatsgalerie Moderner Kunst.

Birds' Hell.

The Beginning, 1946-49, Oil on canvas, central panel: 175 x 150 cm; left and right panel: 165 x 85 cm, Metropolitan Museum of Art, New York.

Carnival (Triptych), 1942-43, University of Iowa Museum of Art, Iowa City.

Μετά την τραυματική του εμπειρία στον πόλεμο, το ζωγραφικό του ύφος θα αλλάξει δραματικά. Επιλέγοντας θρησκευτικά, μυθολογικά και θεατρικά θέματα ασκεί έντονη κριτική στην κοινωνία της εποχής του. Το 1932 οι ναζιστές χαρακτηρίζουν την τέχνη του «εκφυλισμένη» και τον αναγκάζουν να παραιτηθεί από τη Σχολή Καλών Τεχνών της Φραγκφούρτης, ενώ παράλληλα απομακρύνονται τα έργα του από τα μουσεία. Μέχρι το 1937 κατάσχονται συνολικά πάνω από 500 πίνακές του. Πέντε χρόνια αργότερα αναγκάζεται να καταφύγει στο Άμστερνταμ και δέκα χρόνια μετά να μεταναστεύσει στις Ηνωμένες Πολιτείες.

Birth, 1937, Private Collection.

Death, 1938, Staatliche Museen, Nationalgalerie, Berlin.

Η «Γέννηση», έργο του 1937, η πλέον φωτεινή στιγμή στη ζωή του ανθρώπου, είναι κατάφορτη από σκοτεινά χρώματα, και γειτνιάζει με τον «Θάνατο» (1938): εκεί όπου το νεκρό σώμα έχει ήδη πάρει τα χαρακτηριστικά του σκελετού, ενώ άγγελοι και «μαυροντυμένοι, φίλοι ωχροί», εν χορδαίς και οργάνοις, (σαν) κρεμασμένοι από το ταβάνι παρίστανται μάρτυρες-θεατές της τελικής εκπνοής, σε έναν μακάβριο χορό που ανατρέπει τους νόμους της βαρύτητας.

Αναχώρηση, Departure, 1932/1933-1935, Oil on canvas, central panel: 215,3 x 115,2 cm, left and right panel: 215,3 x 99,7 cm, Museum of Modern Art, New York.

Ένας καλλιτέχνης νομάδας, ταξίδεψε πολύ κι αγάπησε τις γωνιές του κόσμου και τις ιδέες τους. Αρχίζει μέσα από τρίπτυχα να δίνει τη διάσταση του αναπόφευκτου, πως η καταστροφή θα πρέπει να αναμένεται ως καθαρτήρια λύτρωση στο τέλος, κατά τα μυθολογικά πρότυπα πολλών πολιτισμών. Η Αναχώρηση μας δίνει σαφή αυτή τη θέση, όταν στη μέση βλέπουμε την εικόνα ενός Κατακλυσμού, και ο Visnu της ινδικής παράδοσης με μορφή ψαριού -μοτίβο κλειδί- προειδοποιεί για τις επερχόμενες καταστροφές. Επιστρέφει στα μεσαιωνικά τρίπτυχα και μας παρασύρει στην αναγνώριση των ψευδαισθήσεων της ζωής, να αφήσουμε το πνεύμα ελεύθερο να βασιλέψει, η ύπαρξη να ξαναβρεί τη θέση της στις τρεις διαστάσεις του χρόνου. Υποκαθιστά το θρησκευτικό θέμα με το κοσμικό, μεγενθύνει τα πρόσωπα, πλάθει αλληγορίες, αρνείται τη χαρά. Προσωπογραφήθηκε αρκετά, με αυτοκριτική και κυρίως με μελαγχολία, έφθασε ίσως σε έναν μεταφυσικό ρεαλισμό.

Self-Portrait in Black, 1944, Pinakothek der Moderne.

Επέμενε πως η μεταφυσική έπρεπε να νικά την αντικειμενικότητα. Δεν τραγουδά την άνοδο αλλά την πτώση του ανθρώπου. Ένας αγνός ιδεαλιστής δίχως αυταπάτες που θεωρούσε δική μας δουλειά να βάλουμε τάξη στο θαυμαστό χάος της φύσης. Έβλεπε τον εαυτό του μέσα στον κοινωνικό περίγυρο, δεν επέτρεπε δικαιολογίες, ένιωθε την ατομική ευθύνη δίχως κανένα εφησυχασμό.

Πηγή: 254. Max Beckmann, υπαρξιακός αναζητητής (78) | Χαρτογράφος