Οι εκρήξεις ηφαιστείων και η πτώση της δυναστείας των Πτολεμαίων. Massive Volcanic Eruptions Linked to Revolts in Ptolemaic Egypt

Έπαιξαν κεντρικό ρόλο, σύμφωνα με νέα μελέτη. A new study linking paleoclimatology—the reconstruction of past global climates—with historical analysis by researchers at Yale and other institutions shows a link between environmental stress and its impact on the economy, political stability, and war-fighting capacity of ancient Egypt. The team of researchers examined the hydroclimatic and societal impacts in Egypt of a sequence of tropical and high-latitude volcanic eruptions spanning the past 2,500 years, as known from modern ice-core records. The team focused on the Ptolemaic dynasty of ancient Egypt (305-30 B.C.E.)—a state formed in the aftermath of the campaigns of Alexander the Great, and famed for rulers such as Cleopatra—as well as material and cultural achievements including the great Library and Lighthouse of Alexandria. (© Department of Papyrology, Institute of Archaeology, University of Warsaw)

Μια σειρά από ηφαιστειακές εκρήξεις ανά τον κόσμο «φρέναραν» τις ζωτικές για τη γεωργία πλημμύρες του ποταμού Νείλου και αυτό είχε ως συνέπεια διαδοχικές κοινωνικές αναταραχές και τελικά την κατάρρευση της δυναστείας των Πτολεμαίων στην Αίγυπτο, η οποία είχε ιδρυθεί μετά το θάνατο του Μεγάλου Αλεξάνδρου.

Αυτό υποστηρίζουν Αμερικανοί και Ελβετοί επιστήμονες, σε μια νέα διεπιστημονική έρευνα, η οποία συσχετίζει παλαιοκλιματολογικά δεδομένα με την ανάλυση των ιστορικών γεγονότων για την Ελληνιστική περίοδο της Αιγύπτου.

Οι πλημμύρες του Νείλου κάθε καλοκαίρι ήταν ζωτικές για τη γεωργία και την ευημερία της Πτολεμαϊκής Αιγύπτου (305-30 π.Χ.), όπως άλλωστε είχε συμβεί και τα παλαιότερα χρόνια. Οι πλημμύρες προκαλούνταν από έντονες βροχές στα υψίπεδα της Αιθιοπίας και σε νοτιότερες περιοχές της Αφρικής. Υπάρχουν αρκετές ιστορικές αναφορές ότι η κατά καιρούς έλλειψη πλημμυρών οδηγούσε σε κοινωνικές αναταραχές από τους αγρότες, που απειλούσαν την εκάστοτε εξουσία. Όμως η κύρια αιτία που ο μήκους 6.825 χλμ. Νείλος δεν πλημμύριζε πάντα ήταν έως τώρα ασαφής.

Οι ερευνητές, με επικεφαλής τον καθηγητή Τζόζεφ Μάνιγκ του πανεπιστημίου Γέιλ, που έκαναν τη σχετική δημοσίευση στο περιοδικό «Nature Communications», πιστεύουν ότι μια σειρά από ηφαιστειακές εκρήξεις, που επέφεραν μείωση των βροχών, μείωσαν σημαντικά την ικανότητα του Νείλου να πλημμυρίζει.

A timeline linking major volcanic eruptions (top) to the suppression of flooding on the Nile River (below). The text above is from the Edfu papyrus. Image credit: Joseph Manning / Department of Papyrology, Institute of Archaeology, University of Warsaw

Οι επιστήμονες συσχέτισαν στατιστικά μια σειρά από έως τώρα ανεξήγητα επεισόδια κοινωνικής αναταραχής με εκρήξεις ηφαιστείων (όπως αυτές του 247, του 244, του 168, του 164, του 161 και ιδίως η πολύ ισχυρή του 44 π.Χ.) και με τη συνακόλουθη μείωση των βροχοπτώσεων και των πλημμυρών.

Ο ιδρυτής της Δυναστείας, Πτολεμαίος Α' ο Σωτήρ, Λούβρο. Bust of Ptolemy I Soter, king of Egypt (305 BC–282 BC) and founder of the Ptolemaic dynasty.

Όπως εκτιμούν, τα ηφαίστεια –λειτουργώντας ως αιφνιδιαστικά περιβαλλοντικά «σοκ»– πιθανότατα έπαιξαν καταλυτικό ρόλο στην εσωτερική αναταραχή και πολιτική αστάθεια, στην αποδιάρθρωση της αγροτικής οικονομίας, στην αναγκαστική διακοπή των πολεμικών συγκρούσεων με την αυτοκρατορία των Σελευκιδών και στην τελική κατάρρευση της Πτολεμαϊκής δυναστείας, με την αυτοκτονία της Κλεοπάτρας και την επικράτηση των Ρωμαίων μετά τη ναυμαχία στο Άκτιο το 31 π.Χ.

Οι ηφαιστειακές εκρήξεις εκτινάσσουν μεγάλες ποσότητες αερίων και σκόνης στην ατμόσφαιρα και στη στρατόσφαιρα, εμποδίζοντας την ηλιακή ακτινοβολία να φτάσει στη γη και αλλάζοντας έτσι το κλίμα και τις υδρολογικές συνθήκες σε διάφορα μέρη. Μεταξύ άλλων, η μείωση της θερμοκρασίας οδηγεί σε μειωμένη εξάτμιση των επιφανειακών υδάτων, άρα και σε μειωμένες βροχοπτώσεις, με τελικό αποτέλεσμα τη μείωση των πλημμυρών.

Τμήμα παπύρου των μέσων του 3ου αι. π.Χ., από την πόλη Edfu, στο οποίο περιγράφεται μια περίοδος λιμού στην Αίγυπτο που συνέβη όταν ο Νείλος δεν πλημμύρισε για αρκετά χρόνια. A Yale University-led study suggests that abrupt shifts in climate caused by massive volcanic eruptions helped to trigger poorly understood revolts — such as the great 20-year Theban revolt — and other political upheaval in Ptolemaic Egypt. This piece of papyrus from the mid-third century BC describes a period of famine in Egypt that occurred when the Nile River failed to flood for several years in a row. It was collected from the Egyptian city of Edfu. Image credit: Department of Papyrology, Institute of Archaeology, University of Warsaw

Οι ερευνητές δείχνουν για πρώτη φορά –ανατρέχοντας σε αρχαία κείμενα– ότι υπάρχει μια στενή χρονική συσχέτιση ανάμεσα σε σημαντικά πολιτικά, οικονομικά και κοινωνικά γεγονότα και στις μεγάλες ηφαιστειακές εκρήξεις του παρελθόντος, οι οποίες εξασθένησαν την ικανότητα των Πτολεμαίων να διοικούν και να διεξάγουν πολέμους.

Οι επιστήμονες εκτιμούν ότι από την περίπτωση της αρχαίας Αιγύπτου πρέπει να εξαχθούν προειδοποιητικά συμπεράσματα για το τι θα μπορούσε να συμβεί στο μέλλον σε αρκετές χώρες εξαιτίας των επιπτώσεων της κλιματικής αλλαγής.

Αν και δεν έχει υπάρξει μεγάλη ηφαιστειακή έκρηξη, που να επηρεάσει το παγκόσμιο κλίμα, μετά την έκρηξη του ηφαιστείου Πινατούμπο στις Φιλιππίνες το 1991, οι ερευνητές προειδοποιούν ότι «αργά ή γρήγορα θα βιώσουμε μια μεγάλη ηφαιστειακή έκρηξη, ίσως και μια σειρά από τέτοιες εκρήξεις, που θα επιδεινώσουν την ξηρασία σε ευαίσθητες περιοχές του κόσμου», σε συνδυασμό και με την κλιματική αλλαγή.

Πηγές: ΑΠΕ-ΜΠΕ (Παύλος Δρακόπουλος) - Joseph G. Manning et al, Volcanic suppression of Nile summer flooding triggers revolt and constrains interstate conflict in ancient Egypt, Nature Communications (2017). DOI: 10.1038/s41467-017-00957-y