«Τι τρώει το σύμπαν;». ‘What’s Eating the Universe?’

Στον αστερισμό του Ηριδανού κρύβεται ένα φοβερό μυστήριο: είναι λες και κάτι έχει κόψει μια τεράστια μπουκιά από το σύμπαν! Η εκπληκτική ταχύτητα με την οποία εξελίσσεται ο τομέας της αστροφυσικής και της κοσμολογίας στις μέρες μας μάς επιτρέπει να κατανοούμε την ιστορία του σύμπαντος καλύτερα απ’ ό,τι κατανοούμε την ιστορία του ίδιου μας του πλανήτη. Οι ανακαλύψεις μας όμως συνοδεύονται από αδιανόητους γρίφους που αφήνουν άφωνους τους ίδιους τους αστροφυσικούς: υπερμεγέθεις μαύρες τρύπες, φούσκες γεμάτες κενό που μοιάζουν να καταβροχθίζουν το διάστημα, μέχρι και τεράστια παράλληλα σύμπαντα που καταπίνουν μικρότερα. Ο βραβευμένος αστροφυσικός, δεινός αφηγητής και πασίγνωστος εκλαϊκευτής των μυστηρίων του σύμπαντος Paul Davies παρουσιάζει με σαφήνεια και παιγνιώδη διάθεση όσα γνωρίζουμε για το σύμπαν και τα αινίγματά του, διερευνώντας τις δελεαστικές -και μερικές φορές τρομακτικές!- δυνατότητες που ανοίγονται μπροστά μας. Οδηγώντας μας μέσα από τις τολμηρές έρευνες που προσφέρουν λύσεις σε αδιανόητα μυστήρια, μας οδηγεί εν τέλει στο μεγαλύτερο αίνιγμα όλων: γιατί υπάρχει το σύμπαν; Και πώς κατάφερε ένα σύστημα σωματιδίων, δίχως νόηση και δίχως σκοπό, να γεννήσει συνειδητά και σκεπτόμενα όντα γεμάτα απορίες; Το Τι τρώει το σύμπαν; είναι μια εκθαμβωτική περιήγηση στα μεγάλα “κοσμικά” ερωτήματα του σύμπαντος και της ζωής μας, γραμμένη έτσι ώστε να διασκεδάσει, να μαγέψει και να εμπνεύσει κάθε αναγνώστη. A whirlwind tour through the vastness of space and the innermost recesses of subatomic matter. The anomalous cold spot in the CMB, as viewed by Planck, is unusual not only for its coldness and its extent, but for the fact that it’s surrounded by a hot region on all sides. This puzzling feature may be explicable by the recent discovery of a new, nearby supervoid in the constellation of Eridanus. (Credit: A. Kovács et al., 2021, MNRAS)

Όταν κανείς βλέπει τον τίτλο ενός βιβλίου να θέτει το ερώτημα ‘τι τρώει το σύμπαν;’ το μυαλό του ίσως πάει στην ταινία The Neverending Story (ή στην ομώνυμη νουβέλα στην οποία βασίστηκε η ταινία), όπου η χώρα της Φαντασίας καταβροχθίζεται από την καταστροφική μανία του Τίποτα. Όμως όταν συνειδητοποιήσει ότι ο συγγραφέας είναι o γνωστός φυσικός Paul Davis, τότε αρχίζει να αναρωτιέται μήπως κάτι τέτοιο θα μπορούσε να συμβεί (ή συμβαίνει ήδη) και στo πραγματικό σύμπαν.

The horn antenna in Holmdel, N.J., that first detected microwaves emanating from the birth of the universe. PHOTO: BETTMANN ARCHIVE/GETTY IMAGES

H μελέτη της κοσμικής μικροκυματικής ακτινοβολίας υποβάθρου που αποτελεί έναν θησαυρό πληροφοριών για το σύμπαν μας αποκάλυψε και κάποια άλυτα προς το παρόν μυστήρια, όπως μια μεγάλη περιοχή του ουρανού που φαίνεται πολύ πιο ψυχρή, απ’ όσο θα έπρεπε. Βρίσκεται στον αστερισμό του Ηριδανού στο νότιο ημισφαίριο, έχει πλάτος περίπου 5 μοιρών (όσο δέκα πανσέληνοι) και είναι οκτώ φορές ψυχρότερη από την μέση διαφορά θερμοκρασίας στην κοσμική ακτινοβολία υποβάθρου. Αναφέρεται ως ψυχρή κηλίδα και γίνονται διάφορες εικασίες ώστε να εξηγηθεί η προέλευσή της.

When displayed on a celestial sphere, the CMB cold spot can be seen to correspond with the Eridanus supervoid, but the full extent and depth of the void is only just beginning to be quantified today. It's plausible that the reason this spot is so cold is due to the gravitational influence of the shrinking supervoid over time. (Credit: Piquito veloz/Celestia)

Μια ιδέα που κυκλοφορεί από την δεκαετία του 1970 είναι ότι το σύμπαν μας μπορεί να τρώει τον εαυτό του από τα μέσα προς τα έξω! Αυτό θα μπορούσε να συμβεί ανά πάσα στιγμή, εξαιτίας ενός γενικότερου χαρακτηριστικού των κβαντικών συστημάτων.

The cold spots (shown in blue) in the CMB are not inherently colder, but rather represent regions where there is a greater gravitational pull due to a greater density of matter, while the hot spots (in red) are only hotter because the radiation in that region lives in a shallower gravitational well. Over time, the overdense regions will be much more likely to grow into stars, galaxies and clusters, while the underdense regions will be less likely to do so. However, the CMB cold spot is anomalously cold, inconsistent with an origin at the last-scattering surface. (Credit: E.M. Huff, SDSS-III/South Pole Telescope, Zosia Rostomian)

Η ιστορία του σύμπαντος που καταβροχθίζει τον εαυτό του εκτυλίσσεται περίπου ως εξής. Όταν ένα άτομο διεγείρεται, δηλαδή βρίσκεται σε διεγερμένη στάθμη ενέργειας, τότε θα αποδιεγερθεί σε χαμηλότερη στάθμη, εκπέμποντας ένα φωτόνιο. Όμως ότι συμβαίνει στα άτομα, συμβαίνει επίσης και στο κβαντικό κενό. Αν, όπως πιστεύουν οι περισσότεροι επιστήμονες, η σκοτεινή ενέργεια έχει κβαντική προέλευση (δηλαδή, είναι η ενέργεια του κβαντικού κενού), τότε όπως και τα άτομα, ίσως υπάρχουν πολλές δυνατές τιμές ή στάθμες στην ενέργεια του κενού. Το σύμπαν μας τυχαίνει να βρίσκεται σε μια από αυτές τις ενεργειακές στάθμες του κενού, αλλά ίσως όχι στη χαμηλότερη. Η ανησυχία είναι ότι μια διεγερμένη κατάσταση του κβαντικού κενού δεν θα ήταν εντελώς σταθερή. Θα υπήρχε πάντα ο κίνδυνος να μεταβεί σε μια κατάσταση χαμηλότερης ενέργειας – το κενό θα μπορούσε να ‘διασπαστεί’ – απελευθερώνοντας έτσι μια εκπληκτική ποσότητα ενέργειας. Αν αυτό συνέβαινε οπουδήποτε στο σύμπαν, οι συνέπειες θα ήταν αποκαλυψιακές. Μια μικροσκοπική φυσαλίδα του νέου, χαμηλότερης ενέργειας κενού θα εξαπλωθεί σχεδόν με την ταχύτητα του φωτός, με την εκλυόμενη ενέργεια να συγκεντρώνεται στο τοίχωμα της φυσαλίδας. Καθώς αυτό το όριο θα επεκτεινόταν, θα κατέστρεφε τα πάντα στο πέρασμά του. Μπορεί να μην υπάρχει προειδοποίηση: ίσως μάθουμε ότι το σύμπαν μας καταστρέφεται μόνο όταν το τείχος θα έφτανε και θα εξολόθρευσε και εμάς και οτιδήποτε άλλο – πιο γρήγορα από την ταχύτητα της σκέψης.

Fluctuations in spacetime itself at the quantum scale get stretched across the Universe during inflation, giving rise to imperfections in both density and gravitational waves. While inflating space can rightfully be called ‘nothing’ in many regards, not everyone agrees. (Credit: E. Siegel; ESA/Planck and the DOE/NASA/NSF Interagency Task Force on CMB research)

Υπάρχει μια απόκοσμη παραλλαγή σ’ αυτό το σενάριο. Η διαστελλόμενη φυσαλίδα μπορεί να μην περιέχει κβαντικό κενό χαμηλότερης ενέργειας, αλλά το απόλυτο τίποτα. Θα μπορούσε να είναι μια τρύπα στον χώρο, όχι μια μαύρη τρύπα, αλλά μια φυσαλίδα μη χώρου, που διαστέλλεται ανεξέλεγκτα, σαρώνει τα πάντα στο πέρασμά της και τελικά καταβροχθίζει ολόκληρο το σύμπαν, αφήνοντας μόνο το τίποτα: τον χώρο καταβροχθισμένο ολοκληρωτικά από τον μη-χώρο (spacelessness).

Η βασική ιδέα της εξαφάνισης του χώρου χωρίς προειδοποίηση με αυτόν τον ανησυχητικό τρόπο προτάθηκε για πρώτη φορά το 1982 από τον θεωρητικό φυσικό Edward Witten από το Ινστιτούτο Προηγμένων Μελετών στο Πρίνστον (όπου εργαζόταν ο Αϊνστάιν), με βάση την θεωρία χορδών. Το περιέγραψε ως εξής: «Μια τρύπα σχηματίζεται αυθόρμητα στον χώρο και επεκτείνεται γρήγορα στο άπειρο, ωθώντας στο άπειρο οτιδήποτε μπορεί να συναντήσει.» Δείτε τον χώρο σαν ένα ελβετικό τυρί. Τώρα φανταστείτε ότι οι τρύπες στην δομή του τυριού μεγαλώνουν ολοένα και περισσότερο μέχρι να εξαφανιστεί εντελώς το τυρί.

The Cold Spot resides in the constellation Eridanus in the southern galactic hemisphere. The inset shows the microwave temperature map of this patch of sky, as mapped by the European Space Agency Planck satellite. The main figure depicts the map of the dark matter distribution created by the Dark Energy Survey team. Note how the large supervoid thoroughly coincides with the CMB’s cold spot. (Credit: Gergö Kránicz and András Kovács)

Μήπως η μυστηριώδης ψυχρή κηλίδα του Ηριδανού είναι ένα είδος γιγάντιου φινιστρινιού στην «προ-δημιουργία», μια κοσμική εποχή που προηγήθηκε της μεγάλης έκρηξης, πολύ διαφορετική από τον κόσμο που γνωρίζουμε; Μήπως υπάρχουν κι άλλα τέτοια φινιστρίνια; Παράθυρα στο ευρύτερο πολυσύμπαν; Ή μήπως όλες οι περίεργες ανωμαλίες θα αποδειχθούν απλώς στατιστικές αποκλίσεις; Συνεχίστε να παρακολουθείτε τον χώρο…

Αν και οι κοσμικοί κατακλυσμοί που περιγράφηκαν εδώ σας προκαλούν εφιάλτες, παρηγορηθείτε από το γεγονός ότι το σύμπαν μας έχει αντέξει για πολλά δισεκατομμύρια χρόνια χωρίς ατυχήματα μέχρι στιγμής. Από τον κατάλογο που περιέχει όλες τις φοβίες σας, το ενδεχόμενο να κατασπαραχθεί το σύμπαν μας, από τον εαυτό του ή από άλλο σύμπαν, θα πρέπει να βρίσκεται στο χαμηλότερο σημείο της λίστα σας.

Πηγές: https://www.wsj.com/articles/whats-eating-the-universe-review-a-pocket-guide-to-the-cosmos-paul-davies-dark-matter-11631292599 - Paul Davis, ‘Τι τρώει το σύμπαν; (What’s Eating the Universe)’ - https://physicsgg.me/2022/03/15/

 

 

Τεχνητή νοημοσύνη αποκρυπτογραφεί αρχαία ελληνικά κείμενα. AI minds the gap and fills in missing Greek inscriptions

To σύστημα αποκατέστησε τα τμήματα που λείπουν σε αυτή την επιγραφή που αφορά διάταγμα για την Ακρόπολη των Αθηνών. This inscription (Inscriptiones Graecae, volume 1, edition 3, document 4, face B (IG I³ 4B)) records a decree concerning the Acropolis of Athens and dates to 485/4 BC. Marsyas, Epigraphic Museum, WikiMedia CC BY 2.5.

Σύστημα τεχνητής νοημοσύνης με την ονομασία «Ιθάκη» εκπαιδεύτηκε να διαβάζει μισοκατεστραμμένα αρχαιοελληνικά κείμενα με σχετικά υψηλή ακρίβεια, μια εξέλιξη που αναμένεται να επιταχύνει τις προσπάθειες γλωσσολόγων και αρχαιολόγων.

Πρόκειται για ένα επίτευγμα της DeepMind, εταιρεία της Google που ειδικεύεται στην τεχνητή νοημοσύνη, η οποία συνεργάστηκε στη μελέτη με ερευνητές του Τμήματος Πληροφορικής του Οικονομικού Πανεπιστημίου Αθηνών (ΟΠΑ) και των  πανεπιστημίων της Οξφόρδης και της Βενετίας.

Οι ερευνητές, με επικεφαλής τον ελληνικής καταγωγής Γιάννη Ασσαέλ της Deep Mind, παρουσιάζουν την πρωτοποριακή τεχνική στο περιοδικό Nature.

Ithaca system restores text, can also ID location and date of damaged inscriptions. Detail from the Chalcis Decree, an inscription that records an oath of allegiance sworn by the city of Chalcis to Athens. Traditionally dated to 446 BCE, it was recently redated to 424 BCE. Acropolis Museum/Socratis Mavrommatis

Το σύστημα βασίζεται σε ένα νευρωνικό δίκτυο που εκπαιδεύτηκε στα αρχαία ελληνικά αναλύοντας κείμενα από επιγραφές που χρονολογούνται μεταξύ του 7ου αιώνα π.Χ. και του 5ου αιώνα μ.Χ.

Η «Ιθάκη» προσφέρει ακρίβεια 62% όταν μαντεύει μόνη της ποια γράμματα λείπουν και 72% όταν οι προτάσεις της αξιολογούνται πρώτα από ειδικούς.

The use of artificial intelligence (AI) is transforming many areas of research. A new AI tool helps to fill in missing text and estimate the timeframe and geographical origin of ancient inscriptions. Sample of Ithaca's outputs: (left) Geographical attribution of an inscription from Amorgos. (right) Chronological attribution with Ithaca's predicted distribution in yellow. Y. Assael et al., 2022

Το σύστημα μπορεί όχι μόνο να διαβάζει κείμενα και να συμπληρώνει τους χαρακτήρες που λείπουν αλλά και να εκτιμά κατά προσέγγιση την ηλικία τους και τη γεωγραφική προέλευσή τους.

Προσφέρει ακρίβεια 71% για την χρονολόγηση με εύρος 30 ετών, στην περίοδο ανάμεσα στο 800 π.Χ. και στο 800 μ.Χ., καθώς και για την εκτίμηση της τοποθεσίας προέλευσης μεταξύ 84 περιοχών.’

Οι ερευνητές τόνισαν ότι με τη βοήθεια της «Ιθάκης» δημιουργούνται νέες συνέργειες και δυνατότητες συνεργασίας ανάμεσα σε ειδικούς της πληροφορικής, ιστορικούς, επιγραφολόγους, παπυρολόγους, ειδικούς στα αρχαία νομίσματα και άλλες ειδικότητες.

Οι ερευνητές ήδη εργάζονται πάνω σε νέες εκδόσεις της Ithaca για άλλες αρχαίες γλώσσες όπως τα ακκαδικά, τα εβραϊκά, η γλώσσα των Μάγια της Κεντρικής Αμερικής.

Yannis Assael. Greek artificial intelligence research scientist working at Google DeepMind.

Ο Γιάννης Ασσαέλ αποφοίτησε από το Τμήμα Εφαρμοσμένης Πληροφορικής του Πανεπιστημίου Μακεδονίας το 2013. Με υποτροφία από το Ίδρυμα Κρατικών Υποτροφιών έγινε διδάκτορας του Πανεπιστημίου της Οξφόρδης.

Σήμερα είναι ανώτερος ερευνητής (Senior Research Scientist) στην DeepMind. Στην ανάπτυξη της «Ιθάκης» συνέβαλαν ακόμα οι Γιάννης Παυλόπουλος, Μαρίτα Χατζηπαναγιώτου και Ίων Ανδρουτσόπουλος του ΟΠΑ.

Σε συνεργασία με το Google Cloud και το εργαλείο Google Arts & Culture, οι ερευνητές διέθεσαν δωρεάν το διαδραστικό σύστημα τους στο Διαδίκτυο, ενώ το σύστημα είναι διαθέσιμο ως ανοιχτός κώδικας.

Πηγές: https://www.tovima.gr/2022/03/09/science/texniti-noimosyni-tis-google-apokryptografise-arxaia-ellinika-keimena/

• Link to published paper (open access): https://www.nature.com/articles/s41586-022-04448-z 

• Link to Ithaca’s free online interface: https://ithaca.deepmind.com/ 
• Link to Nature's announcement video: https://www.youtube.com/watch?v=rq0Ex_qCKeQ
• Link to the open source code: https://github.com/deepmind/ithaca

Ithaca's authors: Yannis Assael*, Thea Sommerschield*, Brendan Shillingford, Mahyar Bordbar, John Pavlopoulos, Marita Chatzipanagiotou, Ion Androutsopoulos, Jonathan Prag & Nando de Freitas.

 

Υπατία η Αλεξανδρινή. Hypatia of Alexandria

Η σπουδαία φιλόσοφος που βάδισε στην κόψη του ξυραφιού! In this painting, Hypatia is shown teaching at the Museum of Alexandria, which was kind of like a university that included many schools and the great library of Alexandria. PHOTOGRAPH BY NEW YORK PUBLIC LIBRARY / SCIENCE SOURCE

Η Υπατία ήταν Ελληνίδα νεοπλατωνική φιλόσοφος, μαθηματικός και αστρονόμος, η οποία γεννήθηκε, δίδαξε και πέθανε στην Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου το 415 μ.Χ. Θεωρείται από τις πιο σημαντικές, αν όχι η σημαντικότερη, φιλόσοφος της εποχής της. Το πιο πιθανό είναι πως γεννήθηκε το 355 μ.Χ., ενώ βρήκε μαρτυρικό θάνατο σε ηλικία 60 ετών από όχλο φανατικών χριστιανών, οι οποίοι την κατέκοψαν με θραύσματα αγγείων ή κοφτερά όστρακα και μετά έκαψαν τα σκορπισμένα και αιμόφυρτα μέλη της. Μέχρι και τις μέρες μας οι ιστορικοί δεν συμφωνούν ως προς το αν τα αίτια της δολοφονίας της ήταν θρησκευτικά ή πολιτικά, με τα τελευταία να τείνουν να είναι τα επικρατέστερα.

Hypatia's father Theon of Alexandria is best known for having edited the existing text of Euclid's Elements, shown here in a ninth-century manuscript.

Η Υπατία προερχόταν από επιφανή οικογένεια, καθώς ήταν κόρη του διάσημου μαθηματικού, αστρονόμου και φιλοσόφου Θέωνα, τελευταίου διευθυντή της Bιβλιοθήκης της Αλεξάνδρειας και του «Μουσείου» (αντίστοιχου Πανεπιστημίου), μέχρι την παύση της λειτουργίας τους το 391 μ.Χ. Ο Θέων, εκτός των άλλων, διατηρούσε στην Αλεξάνδρεια τη δική του φιλοσοφική σχολή, η οποία μελλοντικά αποτέλεσε τον χώρο δράσης της Υπατίας.

This fictional portrait of Hypatia by Jules Maurice Gaspard, originally the illustration for Elbert Hubbard's 1908 fictional biography, has now become, by far, the most iconic and widely reproduced image of her.

Μυημένη και εκπαιδευμένη από τον πατέρα της στα μαθηματικά, στην αστρονομία και στη φιλοσοφία, από πολύ νωρίς απέκτησε γνώση δυσανάλογα μεγαλύτερη από τις γυναίκες της κοινωνικής της τάξης. Ο ζήλος της για μάθηση ήταν τόσο μεγάλος, που τα ενδιαφέροντά της εξελίχθηκαν άμεσα και σε τέτοιο βαθμό, που πολύ γρήγορα ξεπέρασε τον πατέρα της, σε όλα τα επίπεδα. Σύντομα η Υπατία, από μαθήτρια έγινε επιστημονική συνεργάτιδα του πατέρα της, ενώ είναι γεγονός πως ο Θέων από πολύ νωρίς (σχεδόν 55 ετών) της παρέδωσε τα κλειδιά της σχολής του, διατηρώντας τη θέση του ομότιμου διδασκάλου. Έτσι, η Υπατία, ήδη από την ηλικία των τριάντα ετών, είχε καταφέρει να καθιερωθεί ως μια ισχυρή δύναμη στον χώρο της διανόησης στην Αλεξάνδρεια. Όλες οι πηγές συμφωνούν πως η Υπατία διέθετε μεγάλες πνευματικές αρετές, ήταν πρότυπο ηθικού θάρρους, δικαιοσύνης, ειλικρίνειας, αφοσίωσης στην πολιτεία και πνευματικής τόλμης. Η αρετή για την οποία την εκτιμούσαν ιδιαίτερα ήταν η σωφροσύνη της, η οποία εκδηλωνόταν τόσο μέσω της συμπεριφοράς της, όσο και με την σεξουαλική αποχή, την κόσμια ενδυμασία, την εγκράτεια και την αξιοπρεπή στάση απέναντι στους μαθητές και στους ισχυρούς της εποχής της. Όπως αναφέρει ο Νικηφόρος Γρηγοράς, Βυζαντινός ιστορικός του 14ου αιώνα, το όνομά της έγινε τελικά συνώνυμο της σοφής και συνετής γυναίκας.

Hypatia is known to have constructed plane astrolabes, such as the one shown above, which dates to the eleventh century.

Η Αλεξάνδρεια, στην οποία μεγάλωσε η Υπατία, αποτελούσε ίσως το σημαντικότερο κέντρο διανόησης του ελληνικού πολιτισμού. Ήταν μια πραγματική πολυπολιτισμική μητρόπολη, ένα θρησκευτικό κέντρο χριστιανών, παγανιστών και Εβραίων και ένας πόλος έλξης των πιο προηγμένων φιλοσοφικών και «επιστημονικών» απόψεων εκείνης της περιόδου. Το Μουσείο, η Βιβλιοθήκη, οι ειδωλολατρικοί ναοί, οι εκκλησίες, οι κύκλοι των θεολόγων, φιλοσόφων και ρητόρων, οι σχολές μαθηματικών, αστρονομίας και ιατρικής, ένα κατηχητικό σχολείο και μια ραβινική συναγωγή συνέθεταν το πνευματικό πλαίσιο, μέσα στο οποίο η Υπατία ανέπτυξε τη δράση της. Σε αυτή την πόλη η Υπατία είχε ελευθερία κινήσεων, κυκλοφορούσε φορώντας τον χαρακτηριστικό φιλοσοφικό μανδύα, τον τρίβωνα, συναντούσε ισχυρούς αξιωματούχους, επισκεπτόταν δημόσια και επιστημονικά ιδρύματα. Σημαντική προσωπικότητα ως δασκάλα, όμορφη γυναίκα, ενέπνεε σεβασμό, αν και σε ορισμένους κύκλους προκαλούσε αντιγνωμίες που έφθαναν σε βαθμό η ίδια να γίνεται αντικείμενο οργής, επιθέσεων και προσβολών.

Original Greek text of one of Synesius's seven extant letters to Hypatia from a 1553 printed edition.

Κατά τη διάρκεια της ώριμης περιόδου της ζωής της, η διδασκαλία και οι φιλοσοφικές δραστηριότητές της στην Αλεξάνδρεια είχαν προσελκύσει σημαντικό αριθμό νέων, οι οποίοι εντυπωσιασμένοι από τα πνευματικά και διανοητικά της χαρίσματα, την είχαν αποδεχτεί ως δασκάλα τους. Έτσι, δημιούργησε έναν πνευματικό κύκλο μαθητών, οι οποίοι πήγαν να σπουδάσουν κοντά της, μερικοί μάλιστα για πολλά χρόνια. Οι μαθητές της προέρχονταν τόσο από την Αλεξάνδρεια όσο και από άλλα μέρη της Αιγύπτου, από τη Συρία, την Κυρήνη και την Κωνσταντινούπολη, και ανήκαν κυρίως σε εύπορες και ισχυρές οικογένειες. Μεταξύ των μαθητών της ήταν ο Συνέσιος ο Κυρηναίος, μετέπειτα Μητροπολίτης Πενταπόλεως, οι αδερφοί του Ευτρόπιος και Αλέξανδρος, ο Αλεξανδρινός σοφιστής Αθανάσιος, ο Ερκουλιανός, στενός φίλος του Συνέσιου, ο Ολύμπιος, πλούσιος γαιοκτήμονας από τη Σελεύκεια, ο Ησύχιος, κυβερνήτης της Άνω Λιβύης, και ο Θεοδόσιος, ένας γραμματικός που έγραψε κανόνες για ρήματα και ουσιαστικά. Ανάμεσα στους μαθητές της Υπατίας συνυπήρχαν και συνδιαλέγονταν τόσο χριστιανοί όσο και ειδωλολάτρες.

Hypatia wrote a commentary on Apollonius of Perga's treatise on conic sections, but this commentary is no longer extant.

Το πρόγραμμα σπουδών της σχολής ήταν ευρύ και  περιλάμβανε συνδυασμό μαθηματικών και ανώτερης φιλοσοφίας. Η Υπατία ήταν σε θέση να καθοδηγήσει τόσο μαθητές που επιθυμούσαν μια βασική εκπαίδευση στα μαθηματικά, όσο και εκείνους που αναζητούσαν μια βαθύτερη, πιο ολοκληρωμένη μαθηματική και φιλοσοφική παιδεία. Σε αντίθεση με μαθητές άλλων σχολών, όπως ο Πρόκλος, που έπρεπε να διδαχθεί μαθηματικά από τον Ήρωνα, αλλά αριστοτελική φιλοσοφία από τον Ολυμπιόδωρο, ένας μαθητής στη σχολή της Υπατίας μπορούσε να διδαχθεί μαθηματικά, αστρονομία, αριστοτελική λογική και πλατωνική θεολογία. Αυτό του έδινε τη δυνατότητα να εκτιμήσει σε μεγαλύτερο βαθμό τη βαθύτερη σύνδεση μεταξύ μαθηματικών και φιλοσοφίας. Στη σχολή της, εκτός από κλασικά κείμενα, διδάσκονταν και όλες οι νέες φιλοσοφικές τάσεις και οι ερμηνείες τους. Εκτός των άλλων, οι μαθητές της εξοικειώνονταν με την Πυθαγόρεια φιλοσοφία και τις έννοιές της, γεγονός όχι τόσο αναπάντεχο, αν αναλογιστεί κανείς ότι τα ενδιαφέροντα της Υπατίας ενέπλεκαν τα μαθηματικά με τη φιλοσοφία.

Το φιλοσοφικό πλαίσιο της διδασκαλίας της Υπατίας βασίστηκε στο έργο των νεοπλατωνικών φιλοσόφων Πορφύριου και Πλωτίνου, αλλά όχι στον Πλατωνισμό του Ιάμβλιχου που στρεφόταν προς τις μυστικιστικές πρακτικές, ήταν παγανιστικός/ειδωλολατρικός και προσπαθούσε να αντιμετωπίσει τον Χριστιανισμό. Έτσι, η φιλοσοφική προσέγγιση της Υπατίας ταίριαξε πολύ καλά στις ανάγκες των Αλεξανδρινών μαθητών της, καθώς εκείνη την περίοδο η Αλεξάνδρεια ήταν κατά κύριο λόγο μια χριστιανική πόλη. Στο σημείο αυτό γίνεται ξεκάθαρη η πραγματική δύναμη της διδασκαλίας της Υπατίας. Οι χριστιανοί συνέχιζαν να ενδιαφέρονται έντονα για τη φιλοσοφία, ενώ ταυτόχρονα δεν χρειαζόταν να αναζητήσουν ανώτερη μόρφωση σε δασκάλους επηρεασμένους από τον Ιάμβλιχο, καθώς υπήρχε καλύτερη εναλλακτική επιλογή. Έτσι, στη σχολή της Υπατίας κυριαρχούσε η παράδοση των Πλωτίνου και Πορφυρίου, έναντι των τελετουργικών στοιχείων της φιλοσοφίας του Ιάμβλιχου. Με τον τρόπο αυτό η Υπατία κατάφερε να γίνει η κορυφαία στοχάστρια της Αλεξάνδρειας για περίπου 35 χρόνια.

Η Υπατία ασκούσε τεράστια επιρροή στους σημαντικότερους άρχοντες της Αλεξάνδρειας αλλά και της Μεσογείου. Μεταξύ αυτών ήταν και ο Ρωμαίος έπαρχος Ορέστης, ο οποίος διατηρούσε πολύ στενή σχέση μαζί της και την συμβουλευόταν σε πολιτικά ζητήματα. Η Υπατία δεν συμμετείχε απλά στα πολιτικά δρώμενα της Αλεξάνδρειας, αλλά στην ουσία ήταν εκείνη η οποία επηρέαζε σε μεγάλο βαθμό τις πολιτικές εξελίξεις στην εξελληνισμένη πόλη. Η ανάμειξη της Υπατίας στην πολιτική ενοχλούσε τρομερά τους πολιτικούς από όλες τις εθνικότητες, όπως ήταν οι Έλληνες χριστιανοί, οι Εβραίοι αλλά και οι Εθνικοί. Οι πολιτικοί-θρησκευτικοί παράγοντες, όπως ο πατριάρχης Κύριλλος και οι ραβίνοι, δεν δέχονταν να τους επισκιάζει η Ελληνίδα φιλόσοφος. Παρά τις διαμαρτυρίες και τις πολλές συστάσεις, η Υπατία εξακολουθούσε να συμμετέχει στα συμβούλια και ουδέποτε δέχτηκε να αποσυρθεί από την ενεργό πολιτική.

Illustration by Louis Figuier in Vies des savants illustres, depuis l'antiquité jusqu'au dix-neuvième siècle from 1866, representing the author's imagining of what the assault against Hypatia might have looked like.

Περί το 414-415 οι πολιτικο-θρησκευτικές διαμάχες μεταξύ διαφορετικών ομάδων της Αλεξάνδρειας πήραν ανησυχητικές διαστάσεις. Στην ιδιαίτερα ταραχώδη αυτή περίοδο, η μεγάλη αντιπαλότητα μεταξύ του πατριάρχη Κύριλλου και του έπαρχου Ορέστη, οξύνθηκε σε μέγιστο βαθμό. Ο Ορέστης αντιδρούσε πεισματικά στις προσπάθειες του Πατριάρχη Κύριλλου να σφετεριστεί εξουσίες της δημόσιας διοίκησης και παρέμεινε πιστός στις θέσεις του ακόμη και όταν ο Πατριάρχης προσπάθησε να συμφιλιωθεί μαζί του. Έτσι, μεταξύ των οπαδών του Κύριλλου δημιουργήθηκαν υποψίες ότι η Υπατία ήταν αυτή που υποδαύλιζε και υποστήριζε την αντίδρασή του. Σε μια συγκέντρωση κατά του Ορέστη, μία ομάδα φανατικών μοναχών επιτέθηκε στον Ορέστη, με έναν εξ αυτών να τον χτυπά στο κεφάλι με μια πέτρα. Ο Ορέστης αντέδρασε σκληρά και διέταξε τη σύλληψη, τον βασανισμό και την εκτέλεση του μοναχού. Οι υποστηρικτές του Κύριλλου, μην μπορώντας να επιτεθούν στην Υπατία με την δικαιολογία ότι ήταν παγανίστρια, επινόησαν και διέδωσαν φήμες ότι έκανε μάγια και σατανικές επικλήσεις σε βάρος του έπαρχου, «των ανθρώπων του Θεού» και ολόκληρης της πόλης. Η διαμάχη μεταξύ Πατριάρχη και έπαρχου για την διεκδίκηση της πολιτικής ισχύος και της επιρροής της εκκλησίας σε κοσμικά θέματα έληξε με τη βάναυση δολοφονία της Υπατίας. Ο τραγικός χαμός της Υπατίας ήταν μια πολιτική δολοφονία που προκλήθηκε από τις μακροχρόνιες διαμάχες για την διανομή της εξουσίας στην Αλεξάνδρεια. 

Raphael, Hypatia in "The School of Athens", 1509-1511. PHOTOGRAPH BY THE PICTURE ART COLLECTION / ALAMY

Η Υπατία στέκεται στο κατώφλι των φιλοσοφικών-θρησκευτικών εξελίξεων του 5ου αιώνα. Ο πνευματικός κύκλος που δημιούργησε κατηύθυνε τους φιλοσόφους του αλεξανδρινού νεοπλατωνισμού στην επόμενη εκατονταετία. Οι επιδραστικοί αλεξανδρινοί πλατωνικοί φιλόσοφοι του 5ου και 6ου αιώνα, όπως ο Ιεροκλής, ο Αμμώνιος, ο Ιωάννης ο Φιλόπονος και ο Ολυμπιόδωρος, οι οποίοι βάδισαν στα χνάρια της Υπατίας, συνδύαζαν τις αστρονομικές παρατηρήσεις, τη διδασκαλία των μαθηματικών και τη μελέτη και τον σχολιασμό των πλατωνικών και αριστοτελικών κειμένων. Εν κατακλείδι, θα πρέπει να εκτιμήσουμε την Υπατία όχι μόνο για το υψηλό επίπεδο διανόησης που κατέκτησε, αλλά κυρίως για την έντονη προσωπικότητα, τον ισχυρό χαρακτήρα και το ήθος της. Ήταν μία λαμπρή και αποφασιστική γυναίκα, που δεν δίστασε να κάνει σκληρές θυσίες και να συγκρουστεί με τα κατεστημένα της εποχής της προκειμένου να ακολουθήσει τον δρόμο που χάραξε. Τα επιτεύγματα της Υπατίας ήταν πραγματικά και σημαντικά. Αν και το τέλος της ήταν τραγικό, θα ήταν άδικο να του επιτρέψουμε να επισκιάσει τη ζωή της. Μπορούμε να είμαστε πιστοί στη μνήμη της μόνο αν αναγνωρίσουμε τη ζωή που έζησε αλλά και τον μαρτυρικό θάνατο που υπέστη.

ΚΕΙΜΕΝΟ: Δημήτρης Σταθόπουλος, Αστροφυσικός

Βιβλιογραφία

1. Dzielska, M., 2002. Hypatia of Alexandria. Cambridge, Mass.: Harvard University Press.
2. Watts, E., 2017. Hypatia: The Life and legend of an ancient philosopher. New York, NY: Oxford University Press.
3. Wallis, R.T., Νεοπλατωνισμός, εκδ. Αρχέτυπο, Αθήνα 2002.
4. Κούντη, Γ. Μ., 2012. Συνέσιος Κυρηναίος Βίος – Εργογραφία – Διδασκαλία, Μεταπτυχιακή εργασία, Τμήμα Θεολογίας Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης

Πηγή: https://www.eef.edu.gr/el/arthra/ypatia-i-aleksandrini/