Μυκηναϊκός: O πολιτισμός των Ηρώων, Mycenaeans: the Civilisation of Heroes - The History Channel

Η Πύλη των Λεόντων ήταν η κυρία είσοδος της Ακροπόλεως και το άνοιγμα της έκλεινε με διπλή μπρούντζινη πόρτα. Το ανάγλυφο στο κέντρο απεικονίζει δύο αντιμέτωπα λιοντάρια, τα κεφάλια των οποίων αποτελούντο από διαφορετικό  υλικό. Η κατασκευή χρονολογείται το 1250 π.Χ. The Lion's Gate of Mycenae is a fine example of masonry in Bronze Age Greece.

O Μυκηναϊκός πολιτισμός αναπτύχθηκε από το 1600 - 1200 π.Χ. στην Ελλάδα με κέντρο τις Μυκήνες. Σχετικά με την καταγωγή των Μυκηναίων, μερικοί πιστεύουν ότι κατάγονται από τους Κρήτες, αλλά η πιο ισχυρή άποψη είναι ότι κατάγονται από τους Αχαιούς, λαό πολεμικό που ήρθε από το Βορρά. Το επίθετο «μυκηναϊκός» προέρχεται από την πρώτη αρχαιολογική θέση στην οποία εντοπίστηκε, τις Μυκήνες, που αποτελούν και ένα από τα σημαντικότερα κέντρα του. Κατά την περίοδο ακμής του εξαπλώθηκε και στην Κρήτη, στα νησιά του Αιγαίου και στην Ανατολική Μεσόγειο.

A visit to the cities of Mycenae and Tiryns where archaeological findings have confirmed the existence of Homer's heroes. The Mycenaean World was the world of the heroes who conquered Troy. Those heroes stood at the heart of Greek self-perception for centuries after the fall of their civilization. Since the rediscovery of the remains of the civilization of Mycenae by Heinrich Schliemann in the 1870s, knowledge of these Greeks of the Bronze Age has increased steadily. Stepping into the place of the collapsed civilization of Minoan Crete and the Peloponnese the Mycenaeans dominated mainland Greece and the Greek islands from about 1600-1200 BC. Their exploits became the subject of the legends that were immortalized by Homer.

Nομπέλ στα «ηθικά» βλαστικά κύτταρα - O Βρετανός John Gurdοn και ο Ιάπωνας Shinya Υamanaka μοιράζονται το εφετινό Νομπέλ Ιατρικής. British-Japanese duo win Nobel for stem cell research

O Βρετανός John Gurdοn και ο Ιάπωνας Shinya Υamanaka μοιράζονται το εφετινό Νομπέλ Ιατρικής. Πετυχαίνοντας να μετατρέψουν διαφοροποιημένα κύτταρα σε πολυδύναμα βλαστικά, πραγματοποίησαν μια επιστημονική επανάσταση: άλλαξαν τη θεώρησή μας για την ανάπτυξη των οργανισμών και έθεσαν τις βάσεις για την αναγεννητική ιατρική.

Ο γεννημένος το 1933 Gurdοn, ανακάλυψε το 1962 ότι η κυτταρική διαφοροποίηση δεν είναι μονόδρομος. Με στόχο να διερευνήσει αν τα εξειδικευμένα κύτταρα διατηρούν ή χάνουν το DNA που δεν χρησιμοποιούν, ο φοιτητής τότε Gurdοn αντικατέστησε τον πυρήνα ενός ωαρίου βατράχου με τον πυρήνα εντερικού κυττάρου. Όταν από το ωάριο αυτό προέκυψε γυρίνος, ο  Gurdοn πήρε την απάντησή του: ναι, τα κύτταρα διατηρούν το DNA που δεν χρησιμοποιούν. Επιπλέον διεπίστωσε ότι το ωάριο είχε την ικανότητα να αξιοποιήσει αυτή την πληροφορία.

Σαράντα και πλέον χρόνια αργότερα, το 2006, ο Shinya Υamanaka, κατέδειξε ότι και τα διαφοροποιημένα κύτταρα των θηλαστικών είχαν αντίστοιχες ιδιότητες. Εισάγοντας 4 γονίδια-κλειδιά σε διαφοροποιημένα κύτταρα ποντικού πέτυχε να τα μετατρέψει σε πολυδύναμα βλαστικά κύτταρα, τα οποία με την κατάλληλη μοριακή καθοδήγηση μπορούσαν να μετατραπούν στη συνέχεια σε όλους του κυτταρικούς τύπους του οργανισμού.

Οι ανακαλύψεις των εφετινών τιμώμενων άλλαξαν ριζικά την κατανόησή μας για την ανάπτυξη των οργανισμών και δημιούργησαν νέα επιστημονικά πεδία. Χάρη σε αυτές οι ερευνητές ελπίζουν ότι στο κοντινό μέλλον, πολλές ασθένειες θα αντιμετωπίζονται με τη βοήθεια κυτταρικών θεραπειών.

Από τα αμφίβια στα θηλαστικά

 Δεν είναι συχνό στην ιστορία των Νομπέλ να μοιράζονται ένα βραβείο δύο επιστήμονες των οποίων οι ανακαλύψεις απέχουν χρονικά σχεδόν μισό αιώνα. Είναι χαρακτηριστικό το γεγονός ότι ο Yamanaka γεννήθηκε τη χρονιά που ο Gurdon δημοσίευσε το κλασσικό πια άρθρο του.

Το 1962, λίγα μόλις χρόνια μετά την αποκάλυψη της διπλής έλικας του DNA, ελάχιστα ήταν γνωστά για το μόριο της κληρονομικότητας. Ένα από τα κεντρικά ερωτήματα ήταν πώς με τη βοήθεια του μορίου αυτού ένα γονιμοποιημένο ωάριο δίνει έναν ολόκληρο οργανισμό. Πώς, δηλαδή το αναπτυσσόμενο έμβρυο χρησιμοποιεί διαφορετικά τμήματα γενετικού υλικού προκειμένου να φτιάξει κύτταρα δέρματος, εντέρου, ήπατος κοκ.; Μια ιδέα ήταν ότι κάθε κύτταρο αποβάλλει την γενετική πληροφορία που του είναι άχρηστη και κρατά μόνο αυτή που του επιτρέπει να δημιουργήσει την ταυτότητά του.

Χρησιμοποιώντας γενετικό υλικό από διαφοροποιημένο εντερικό κύτταρο βατράχου για να δημιουργήσει γυρίνους ο Gurdon όχι μόνο απέδειξε ότι η παραπάνω ιδέα ήταν λανθασμένη (τα κύτταρα διατηρούν το σύνολο της πληροφορίας που κληρονομούν από το ωάριο και το σπερματοζωάριο), αλλά και πως η διαφοροποίηση ενός κυττάρου δεν ήταν μονόδρομος: ο πυρήνας του διαφοροποιημένου κυττάρου «ξανάνιωνε» τοποθετούμενος μέσα στο ωάριο.

O John Gurdοn

Μετά τον αρχικό σκεπτικισμό (O Gurdon ήταν νέος και άσημος, ενώ διάσημοι ερευνητές είχαν αποφανθεί διαφορετικά στο παρελθόν), η επιστημονική κοινότητα αποδέχθηκε σύσσωμη ότι το DNA παραμένει ακέραιο σε όλα τα κύτταρα του οργανισμού, τα οποία χρησιμοποιούν μόνο όποιο κομμάτι τους χρειάζεται σε κάθε χρονική στιγμή. Για την κυτταρική διαφοροποίηση όμως υπήρχε η πεποίθηση ότι αυτή δεν θα ήταν δυνατή σε οργανισμούς πιο περίπλοκους από τα αμφίβια.

Ο Shinya Υamanaka

Όταν ο Yamanaka και οι συνεργάτες του εισήγαγαν τα 4 γονίδια σε ινοβλάστες (διαφοροποιημένα κύτταρα του συνδετικού ιστού) διεπίστωσαν ότι αυτά έχαναν τη διαφοροποίησή τους και επανέρχονταν σε μια αδιαφοροποίητη κατάσταση. Τα κύτταρα του Yamanaka ονομάστηκαν iPS cells (induced pluripotent stem cells) και σε αυτά έχουν εναποτεθεί πολλές ελπίδες, καθώς κατ’ αντιστοιχία με τα εμβρυϊκά βλαστικά κύτταρα μπορούν και αυτά να διαφοροποιηθούν στη συνέχεια σε οποιονδήποτε κυτταρικό τύπο του οργανισμού.

Οι ιατρικές εφαρμογές

Από το 2006 που ο Yamanaka και οι συνεργάτες του δημοσίευσαν τα ευρήματά τους σχετικά με τη δημιουργία των iPS κυττάρων, πολλές ερευνητικές ομάδες ανά τον κόσμο ασχολήθηκαν με το θέμα. Έτσι, έχει καταδειχθεί ότι είναι δυνατή και η αποδιαφοροποίηση ανθρώπινων ενηλίκων κυττάρων, ενώ το όνειρο της αναγεννητικής ιατρικής τείνει ολοένα και περισσότερο να γίνει πραγματικότητα. Οι ερευνητές εκτιμούν ότι, χάρη στις ανακαλύψεις των δύο εφετινών τιμωμένων, πολύ σύντομα θα δημιουργούνται στο εργαστήριο όργανα και ιστοί για μεταμοσχεύσεις. Τα όργανα αυτά θα έχουν προκύψει από κύτταρα του εκάστοτε ασθενούς και δεν θα απορρίπτονται. Καθώς δε για τη δημιουργία τους δεν θα έχει χρησιμοποιηθεί έμβρυο, δεν θα βαρύνονται από το ηθικό φορτίο που έχουν τα εμβρυϊκά βλαστικά κύτταρα.

Χρειάστηκε η δημιουργία της Ντόλι, του προβάτου που υπήρξε το πρώτο κλωνοποιημένο θηλαστικό, για να καταρριφθεί και αυτή η άποψη. (Η Ντόλι δημιουργήθηκε το 1997 από πυρήνα κυττάρου μαστού που εισήχθη σε ωάριο από το οποίο είχε αφαιρεθεί ο πυρήνας).

Όταν λοιπόν κατέστη σαφές ότι και το DNA των θηλαστικών μπορούσε να «ξανανιώσει» τοποθετούμενο στο κατάλληλο περιβάλλον (στην προκειμένη περίπτωση, στο εσωτερικό του ωαρίου), άρχισε μια πραγματική επανάσταση. Οι ερευνητές τόλμησαν να ονειρευτούν ότι θα μπορούσαν από ένα ώριμο κύτταρο ασθενούς (π.χ. κύτταρο δέρματος) να δημιουργούν αδιαφοροποίητα κύτταρα και από αυτά να δημιουργούν κύτταρα ή ιστούς για μεταμοσχεύσεις.

Την ελπίδα ότι τα επιστημονικά όνειρα δεν ήταν ανεδαφικά έδωσε ο Shinya Υamanaka εργαζόμενος με ποντίκια. Μελετώντας εμβρυϊκά βλαστικά κύτταρα, κύτταρα τα οποία προκύπτουν από τις πρώτες κυτταρικές διαιρέσεις του γονιμοποιημένου ωαρίου και από τα οποία στη συνέχεια παράγονται όλα τα όργανα του αναπτυσσόμενου εμβρύου, ο Ιάπωνας ερευνητής μπόρεσε να εντοπίσει τα 4 γονίδια που χαρίζουν στα εν λόγω κύτταρα τις ιδιότητές τους.

Λούσιαν Φρόιντ: Ο ζωγράφος του ανθρώπινου σώματος. Lucian Freud, British painter of the human form

Lucian Freud, Reflection with Two Children (Self-Portrait), 1965. Με τον καθρέφτη στο πάτωμα, ο καλλιτέχνης αρνείται να προκαλέσει βαθύτερη ψευδαίσθηση, δεν υποκρίνεται κάτι που δεν είναι, δεν αναζητά φτιασιδώματα ή υπερβολές στα χρώματα. Θαρρείς και ετοιμάζεται να δώσει εξηγήσεις στα παιδιά μας, σε όσους βλάψαμε, κι ίσως έτσι να πλησιάζει η αλληγορία του φωτιστικού σε ανακριτική λάμπα...

"Girl with a White Dog", 1951-52.

«Eίναι ο Ενγκρ του υπαρξισμού», «καλλιτέχνης γνωστός για τη μεγέθυνση των χαρακτηριστικών εκείνων που οι άνθρωποι προσπαθούν με κάθε τρόπο να κρύψουν», «κάνει τα γυμνά του Ρούμπενς να μοιάζουν υποσιτισμένα»: Το να ισχυριστεί κανείς ότι οι απόψεις για το έργο του Λούσιαν Φρόιντ διίστανται θα ήταν παραπλανητικό. Αναντίρρητα πρόκειται για έναν από τους σημαντικότερους ζωγράφους του δεύτερου μισού του 20ού αιώνα. Ωστόσο, ακόμη και εκείνοι που είναι έτοιμοι για ουρανομήκεις ζητωκραυγές στο άκουσμα του ονόματός του δεν είναι απολύτως σίγουροι για το περιεχόμενο των επαίνων τους – εκτός από τον ακραίο ενίοτε νατουραλισμό του και την αόριστη αίσθηση ανησυχίας που προξενεί στον θεατή του έργου του. «Τίποτε δεν εξιδανικεύεται, τίποτε δεν τυποποιείται σε όσα παρουσιάζονται. Οι στάσεις είναι συχνά αμήχανες και τα πρόσωπα που απεικονίζονται κάθονται ανακούρκουδα ή με τα πόδια ανοιχτά. Τα γεννητικά όργανα μπορεί να εκτίθενται, κάθε άλλο όμως παρά ερωτισμό αποπνέουν» παρατηρεί ο Μάλκομ Ρούελ σε ένα κείμενο όπου συγκρίνει πτυχές της αναπαράστασης στον Φρόιντ και στον Ροντέν.

Έχοντας βγει νωρίς από την αφάνεια, ζωγραφίζοντας συχνά φίλους και οικείους και σπανίως μοντέλα, δηλώνοντας στο «Los Angeles Magazine», τον Απρίλιο του 2003, ότι «για μένα ο πίνακας είναι ο άνθρωπος», ο Λούσιαν Φρόιντ προδιαθέτει όποιον ασχολείται με την προσωπικότητά του να υποθέσει ότι δεν στερείται εκκεντρικότητας – και αυτή η εκτίμηση δεν είναι λανθασμένη.

"Large Interior", 1981.

Ο αναπάντεχος αυτός Βρετανός (τελικά) μας έβαλε να ξαπλώσουμε στον καναπέ, απαράλλαχτα όπως ο παππούς του Sigmund, καλά και σώνει να δούμε τη σάρκα και το είναι της. Ίσως ο πλέον αλληγορικός ζωγράφος μεταπολεμικά, επιθετικός και αμφιλεγόμενος θέλησε να ακούσει τη μόνη συμβουλή που πήρε από τον μέγα ψυχαναλυτή παππού του “να μην τρελαίνεσαι με την υπογραφή σου”. Πρόσεξε ο εγγονός, και πράγματι το 2008 ένας πίνακάς του πουλήθηκε από τους Christie’s για 34 εκ. λίρες σε ένα Ρώσο μεγιστάνα, κάνοντάς τον, τον πλουσιότερο εν ζωή κολορίστα, κάτοικο Notting Hill London.

Naked Girl With Egg, 1980-81.

Χαρακτήρας ερμητικός, σεξουαλικός από κούνια, έζησε μια μακρά αντισυμβατική ζωή. Χτίστηκε ένας μύθος γύρω του, και γύρω από το φουλάρι που έδενε το πουκάμισό του. Επάξια, για έναν κυρίως λόγο: πέτυχε το στόχο που σημάδευε ισοβίως, να ζωγραφίσει με έναν τρόπο που κανείς άλλος ποτέ δεν είχε ζωγραφίσει.

Painter And Model, 1987.

Ήταν μια εικαστική ιδιοφυΐα και χάθηκε στα 88 του, μόλις τον Ιούλιο του 2011, αφήνοντας πίσω μια περιουσία περίπου 125 εκ. λιρών για τα 14 από τα επίσημα παιδιά του (ίσως μέχρι και 40 να φθάνει ο μαγικός αριθμός τεκνοποιίας με νόμιμες συζύγους και αστεφάνωτες ερωμένες).  

Artist's muse: Lucian Freud poses with Alexi Williams-Wynn, a lover, for a photo entitled The Painter Surprised.

Ανθρωποκεντρικός, ωμός, ούτε που τον αγγίζει η αιώνια ομορφιά, δεν χαρίζεται, με αφετηρία την επιδερμίδα ξεκινά η διεισδυτικότερη ματιά ενός παράξενα. απογυμνωμένου κόσμου. Η κίνηση δεν είναι το φόρτε του. Εμμένει στις μελαγχολικές πόζες ανθρώπων αναπαυόμενων, κοιμισμένων, σκεπτόμενων, θέλει να μας βάλει στην περιπέτεια να βρούμε το πώς, το γιατί, το τι σκέφτεται έτσι αραχτός/ή.

Self-portrait, 1963.

Γεννημένος το 1922 στο Βερολίνο, ως το ’46 θα έχει επιστρέψει και από την Αμερική, ταξιδεύοντας τις μποέμικες ανησυχίες του μέχρι το Παρίσι του Πικάσο, τη Γενεύη του Τζιακομέτι, τον Πόρο του Σεφέρη. Τους γνώρισε όλους και φρόντιζε να κλέβει για τον εαυτό του προκλήσεις. Ίσως από το ελληνικό φως που τον συνάρπασε να τυφλωνόμαστε σήμερα όταν σταματάμε στη ράχη του γυμνού άνδρα. Δεν είναι απλώς σα να άστραψε ένα φλας πάνω στο ρυτιδωμένο κορμί, η όλη σύλληψη απέχει μόλις ένα κλικ απ΄ το να γίνει ακτινογραφία και ψυχογράφημα ταυτόχρονα. Έτσι άλλωστε κράτησε αποστάσεις από τις ανεικονικές τρέλες του Τζάκον Πόλοκ που ξεσήκωναν τους φιλότεχνους της εποχής του με την ανερμήνευτη μυσταγωγία του αφηρημένου εξπρεσιονισμού. Αυτός σίγουρα θα διάλεγε έναν Κουρμπέ, το σφαγμένο βόδι του Ρέμπραντ ίσως, τον αισθαντικό Ένγκρ γιατί όχι αν θέλουμε να μη το χοντρύνουμε άλλο.

Naked Portrait With Reflection, 1980.

Επέμενε να κοιτάμε με τις ώρες τα αντικείμενα, έχουν ψυχή, έχουν προσωπικότητα, ζωή έλεγε, άνθρωποι ζώα έπιπλα δεν διαφέρουν όταν στους καμβάδες του γίνονται πορτρέτα. Μάλιστα όσο τραχιές κι αν μοιάζουν οι πινελιές του, εκείνος κοπιάζει, δίνει σημασία και στις μικρότερες λεπτομέρειες τις αναδεικνύει. Καλλιτέχνης ενός  άλλου βεληνεκούς, επιστρέφει σχεδόν πάντα στο ατελιέ του, στο δωμάτιο για μια ακόμη πόζα ενός προσφιλούς προσώπου ή μιας βασίλισσας. Ρεαλιστής σε βαθμό που να απεχθάνεται την ταμπέλα, προτιμά να χαθεί στη σιωπή δεκαετιών, δεν ξεμαγεύτηκε ποτέ από τα ασυμβίβαστα κορμιά με τα σημάδια των ηλικιών τους ή τις εγκυμοσύνες. “Ζωγραφίζω αυτό που βλέπω και όχι αυτό που ελπίζετε να βλέπω”.

Έλληνας φυσικομαθηματικός στο εξωτερικό επιχορηγείται με διεθνές βραβείο για να διερευνήσει την αρχή του χωρόχρονου , Southampton professor wins international grant to explore the start of time

This is professor Kostas Skenderis.

Ένας ακόμη Έλληνας επιστήμονας που διαπρέπει στο εξωτερικό, ο καθηγητής μαθηματικής φυσικής Κώστας Σκενδέρης του πανεπιστημίου του Σαουθάμπτον στη Βρετανία, είναι ένας από τους 20 διακεκριμένους ερευνητές απ’ όλο τον κόσμο (και ένας από τους μόνο δύο Ευρωπαίους) που ανακοινώθηκε ότι θα βραβευθεί και θα επιχορηγηθεί με 175.000 δολάρια στο πλαίσιο του διεθνούς διαγωνισμού «Νέα Σύνορα στην Αστρονομία και την Κοσμολογία».

Τα εν λόγω βραβεία - επιχορηγήσεις (θα απονεμηθούν στις 12 και 13 Οκτωβρίου στη Φιλαδέλφεια των ΗΠΑ) δίνονται, σε συνεργασία με το πανεπιστήμιο του Σικάγο, από το Ίδρυμα Τέμπλετον προς τιμή του ιδρυτή του, του μακαρίτη φιλάνθρωπου Αμερικανού πολυεκατομμυριούχου επενδυτή Σερ Τζον Τέμπλετον. Το Ίδρυμα - με αδρή χρηματοδότηση - ενισχύει κάθε είδους επιστήμονες για να εξερευνήσουν θεμελιώδη κοσμικά ερωτήματα, με έμφαση στην πνευματική διάστασή τους.

Ο Κώστας Σκενδέρης ανέλαβε, μαζί μ’ άλλους κορυφαίους επιστήμονες που θα εργαστούν ανεξάρτητα, να απαντήσει το ερώτημα «ποιά ήταν η πρωταρχική κατάσταση στο σύμπαν» και, συνεπώς, «αν υπήρξε ποτέ αρχή στο χρόνο και το χώρο». Την επόμενη διετία, μαζί με τη συνεργάτιδά του επίκουρη καθηγήτρια του πανεπιστημίου του Σαουθάμπτον Μαρίκα Τέηλορ, σκοπεύουν να αναπτύξουν μια «ολογραφική θεωρία» για το αρχέγονο σύμπαν.

Όπως δήλωσε ο Έλληνας επιστήμονας, «υπάρχουν πλέον αρκετά στοιχεία ότι το σύμπαν επεκτάθηκε από μια υπερβολικά καυτή και πυκνή αρχική κατάσταση. Η θεωρία βαρύτητας του Αϊνστάιν εξηγεί πολύ καλά το σύμπαν αφότου είχε γίνει πια αρκετά μεγάλο, όμως δεν ξέρουμε τι συνέβη προηγουμένως».

Ο Κώστας Σκεντέρης αναπτύσσει μια νέα θεωρία που βασίζεται σε μια ριζοσπαστική ιδέα σχετικά με την κβαντική βαρύτητα, που αποκαλείται «ολογραφία». Όπως λέει, «σύμφωνα με την ολογραφία, πιστεύουμε ότι, σε ένα θεμελιώδες επίπεδο, το σύμπαν έχει μια λιγότερη διάσταση απ’ αυτές που αντιλαμβανόμαστε στην καθημερινή ζωή και η οποία διέπεται από νόμους παρόμοιους με τον ηλεκτρομαγνητισμό. Η ιδέα αυτή μοιάζει μ’ εκείνη των κοινών ολογραμμάτων, στα οποία μια τρισδιάστατη εικόνα κωδικοποιείται σε μια επιφάνεια δύο διαστάσεων, όπως π.χ. ένα ολόγραμμα σε μια πιστωτική κάρτα. Όμως, εν προκειμένω, είναι ολόκληρο το σύμπαν που κωδικοποιείται με τέτοιο τρόπο».

Ο Κώστας Σκεντέρης πήρε το πτυχίο της Φυσικής από το Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης το 1991 και, στη συνέχεια, το διδακτορικό του στη θεωρητική σωματιδιακή φυσική από το Πολιτειακό Πανεπιστήμιο της Νέας Υόρκης (SUNY) το 1996. Ακολούθως υπήρξε ερευνητής στο Ινστιτούτο Θεωρητικής Φυσικής στη Λουβέν του Βελγίου, στο Ινστιτούτο Σπινόζα στην Ουτρέχτη της Ολλανδίας και στο Τμήμα Φυσικής του πανεπιστημίου Πρίνστον των ΗΠΑ, όπου και διετέλεσε βοηθός καθηγητής (2001-2003). Έπειτα υπήρξε καθηγητής στα Ινστιτούτα Θεωρητικής Φυσικής και Μαθηματικών του πανεπιστημίου του Άμστερνταμ στην Ολλανδία (2003-2012) και από φέτος είναι πλέον καθηγητής στη Σχολή Μαθηματικών του πανεπιστημίου του Σαουθάμπτον.

Νέα μαύρη τρύπα στον Γαλαξία, NASA's Swift satellite discovers a new black hole in our galaxy

Swift J1745-26, with a scale of the moon as it would appear in the field of view from Earth. This image is from September 18, 2012 when the source peaked in hard X-rays.// Credit: NASA/Goddard Space Flight Center/S. Immler and H. Krimm

Έναν καινοφανή αστέρα ακτίνων Χ ο οποίος «κρύβει» μια μαύρη τρύπα εντόπισε κοντά στο κέντρο του Γαλαξία το τηλεσκόπιο SWIFT της NASA. Το σπάνιο φαινόμενο «προδόθηκε» από την ακτινοβολία που εκπέμπει. Η μαύρη τρύπα, της οποίας η ύπαρξη ήταν ως τώρα άγνωστη στους ειδικούς, υπολογίζεται ότι έχει το μέγεθος ενός μέσου άστρου όπως ο Ηλίας. «Οι φωτεινοί καινοφανείς αστέρες ακτίνων Χ είναι τόσο σπάνιοι ώστε ουσιαστικά μπορεί να εμφανιστούν μόνο μια φορά σε μια αποστολή και αυτός είναι ο πρώτος που βλέπει το SWIFT» δήλωσε ο Νιλ Γκέρενς, κύριος ερευνητής της αποστολής του SWIFT στο Κέντρο Διαστημικών Πτήσεων Γκοντάρ της NASA. «Αυτό είναι πραγματικά κάτι που ανυπομονούσαμε να δούμε».

Ο Swift J1745-26, όπως ονομάστηκε ο νεοανακαλυφθείς καινοφανής αστέρας από τις συντεταγμένες του στον ουρανό, απέχει μερικές μοίρες από το κέντρο του γαλαξία μας προς τον αστερισμό του Τοξότη. Αν και οι αστρονόμοι δεν γνωρίζουν την ακριβή απόσταση υπολογίζουν ότι απέχει περίπου 20.000-30.000 έτη φωτός από την εσωτερική περιοχή του Γαλαξία.

Οι καινοφανείς αστέρες ακτίνων Χ αποτελούν στην ουσία μια πηγή ακτινοβολίας Χ με σύντομη διάρκεια ζωής: η εκπομπή τους φθάνει στο μέγιστο μέσα σε μερικές ημέρες και στη συνέχεια εξασθενεί σταματώντας εντελώς μέσα σε μερικούς μήνες. Οι εκρήξεις της ακτινοβολίας Χ προκύπτουν όταν αέρια από ένα άστρο ξαφνικά προωθούνται βίαια προς ένα από τα πιο συμπαγή αντικείμενα στο Σύμπαν: είτε έναν αστέρα νετρονίων είτε μια μαύρη τρύπα.

Η ακτινοβολία από τον Swift J1745-26 ενεργοποίησε αρχικά το Τηλεσκόπιο Συναγερμού Εκρήξεων (Burst Alert Telescope) του SWIFT δυο φορές το πρωί της 16ης Σεπτεμβρίου και ξανά την επόμενη ημέρα. Η υψηλών ενεργειών ακτινοβολία του έφθασε στο μέγιστο την 18η Σεπτεμβρίου: η έντασή της ήταν ίδια με εκείνη του Νεφελώματος του Καρκίνου, ενός υπολείμματος σουπερνόβα το οποίο θεωρείται  μια από τις φωτεινότερες πηγές ακτινοβολίας υψηλών ενεργειών εκτός του ηλιακού μας συστήματος και χρησιμεύει στα όργανα παρατήρησης ως «μέτρο ρύθμισης» για τις παρατηρήσεις τους.

Στη συνέχεια η ακτινοβολία άρχισε να «πέφτει» από τις υψηλές ενέργειες. Παρ’ όλα αυτά, περνώντας στις χαμηλότερες ενέργειες, ο καινοφανής αστέρας έγινε και πάλι φωτεινός – συμπεριφορά που, όπως τονίζουν οι ειδικοί, είναι τυπική για τους καινοφανείς αστέρες αυτού του είδους. Την επόμενη ημέρα ο Swift J1745-26 ήταν 30 φορές φωτεινότερος στην ακτινοβολία Χ χαμηλών ενεργειών από ό,τι τη στιγμή της ανακάλυψής του και εξακολουθούσε να γίνεται όλο και πιο φωτεινός.

«Το μοτίβο αυτό παρατηρείται σε καινοφανείς αστέρες ακτίνων Χ όταν το κεντρικό αντικείμενο είναι μια μαύρη τρύπα. Όταν η ακτινοβολία Χ σταματήσει ελπίζουμε ότι θα μπορέσουμε να μετρήσουμε τη μάζα του για να το επιβεβαιώσουμε» ανέφερε ο Μπόρις Σμπαρουφάτι, αστροφυσικός του Αστεροσκοπείου Μπέρα του Μιλάνου ο οποίος συνεργάζεται με την ομάδα του SWIFT. 

Οι επιστήμονες θεωρούν ότι η μαύρη τρύπα αποτελεί μέρος ενός δυαδικού συστήματος ακτίνων Χ χαμηλής μάζας  (LMXB), το οποίο περιλαμβάνει ένα άστρο κανονικού μεγέθους σαν τον ήλιο μας. Στα συστήματα αυτά μια μάζα αερίων φεύγει από το άστρο και ενώνεται με έναν δίσκο αερίων που έχει σχηματιστεί γύρω από τη μαύρη τρύπα. Στα περισσότερα LMXB τα αέρια του δίσκου κινούνται συνεχώς προς τη μαύρη τρύπα και, καθώς φθάνουν κοντά της, θερμαίνονται εκπέμποντας μια σταθερή ροή ακτίνων Χ. 

Υπό κάποιες συνθήκες όμως – οι οποίες και ισχύουν στην περίπτωση του Swift J1745-26 – η ροή στο εσωτερικό του δίσκου μπορεί να μην είναι σταθερή. Αυτό εξαρτάται από την ποσότητα της ύλης που εκπέμπεται προς αυτόν από το άστρο και τον ρυθμό της. Σε ορισμένες τιμές ο δίσκος καταλαμβάνεται από δυο εντελώς διαφορετικές μεταξύ τους καταστάσεις: στο εξωτερικό του προστίθενται πιο ψυχρά και λιγότερο ιονισμένα αέρια τα οποία είναι σαν να συγκρατούνται εκεί από ένα φράγμα, ενώ στο εσωτερικό του υπάρχουν θερμότερα και περισσότερο ιονισμένα αέρια τα οποία στέλνουν ορμητικά κύματα αερίων προς το κέντρο. 

«Κάθε τέτοια έκρηξη αδειάζει το εσωτερικό του δίσκου και καθώς η μάζα που πέφτει πλέον στη μαύρη τρύπα είναι ελάχιστη ή και καθόλου το σύστημα παύει να αποτελεί φωτεινή πηγή ακτίνων Χ» εξήγησε ο Τζον Κανίτσο, αστροφυσικός του Γκοντάρ. «Δεκαετίες αργότερα, όταν αρκετά αέρια θα συγκεντρωθούν και πάλι στο εξωτερικό του δίσκου, αυτός θα περάσει ξανά στη θερμή του κατάσταση και θα στείλει έναν κατακλυσμό αερίων προς τη μαύρη τρύπα, προκαλώντας μια νέα έκρηξη ακτίνων Χ».

Εμπεδοκλής, Περί φύσεως. Empedocles, On Nature

Marc Eemans,Το Όραμα του Εμπεδοκλή, Vision d'Empédocle, 1976.

Αδύναμες στα μέλη τους απλώνονται οι αισθήσεις, πολλά δεινά πέφτουν πάνω τους και τη σκέψη αμβλύνουν. Ένα μικρό κομμάτι της ζωής αφού είδαν όσο ζούσαν, γοργοθάνατοι, υψώθηκαν σαν καπνός και πέταξαν μακριά, σίγουροι μόνο γι' αυτό που συνάντησε ο καθένας, καθώς σέρνονται εδώ κι εκεί' το όλον όμως καθένας τους καυχιέται ότι βρήκε. Έτσι ούτε να τα δουν μπορούν αυτά οι άνθρωποι ούτε να τα ακούσουν ούτε με τον νου να αδράξουν. Εσύ όμως, αφού ήρθες ως εδώ, θα μάθεις' μα όχι πιο πολλά απ' όσα φτάνει η σκέψη του θνητού.

*

Θεοί, διώξτε μακριά απ' τη γλώσσα μου την τρέλα αυτών των ανθρώπων, κι από στόμα όσιο κάντε καθαρή πηγή ν' αναβλύσει. Εσένα πάλι, πολυπόθητη, λευκοχέρα παρθένα Μούσα, εκλιπαρώ, ό,τι επιτρέπεται ν' ακούν τα πλάσματα τα εφήμερα στείλε μου με το πειθήνιο άρμα από τον τόπο της Ευσέβειας. Κι εσένα ας μη σε κάνουν ποτέ άνθη δόξας και τιμής από χέρια θνητών, περισσότερα απ' όσα η οσιότητα επιτρέπει να πεις με τόλμη και να καθίζεις έτσι στα ύψη της σοφίας. Εμπρός, με όλες τις αισθήσεις διέκρινε πώς φανερώνεται το καθετί, χωρίς την όραση να εμπιστεύεσαι περισσότερο από την ακοή ή την πολύβουη ακοή να βάζεις πάνω από της γλώσσας τη σαφήνεια, ούτε σε κάποιο άλλο μέλος, όπου υπάρχει πέρασμα για γνώση, να δυσπιστείς, αλλά νόησε το καθετί όπως φανερώνεται.

*

Άκουσε πρώτα τις τέσσερις ρίζες όλων των πραγμάτων: ο Δίας ο λαμπρός, η ζωοδότρα Ήρα, ο Αιδωνεύς κι η Νήστις, που με τα δάκρυά της βρέχει τους θνητούς κρουνούς.

*

Άλλο πάλι θα σου πω' γέννηση δεν υπάρχει για κανένα από τα θνητά ούτε και τέλος, με τον επάρατο θάνατο' μόνο μείξη και ανταλλαγή των αναμειγμένων υπάρχει, που γέννηση ονομάζεται απ' τους ανθρώπους.

*

Ανόητοι, που οι σκέψεις τους δεν φτάνουν μακριά. Αυτοί πιστεύουν πως γίνεται κάτι που δεν ήταν πριν ή πως κάτι πεθαίνει και εξαφανίζεται τελείως.

*

Διότι από αυτό που δεν υπάρχει καθόλου είναι αδύνατο κάτι να γεννηθεί και το να χαθεί αυτό που υπάρχει είναι ακατόρθωτο κι ανήκουστο' διότι πάντα θα βρίσκεται εκεί, όπου το βάζει κάποιος κάθε φορά.

*

Αυτή η μάχη διεξάγεται φανερά και στη μάζα των ανθρώπινων μελών: άλλοτε συνενώνονται με τη φιλία όλα τα μέλη σε ένα, όταν αυτή κληρωθεί στο σώμα, τότε που η ζωή θάλλει μέσα στην ακμή της' άλλοτε πάλι κομματιασμένα απ' την κακιά την έριδα, περιπλανιούνται, το καθένα χωριστά, στης ζωής το ακροθαλάσσι' το ίδιο και με τα ψάρια της θάλασσας, με τα θηρία των βουνών και τα φτερωτά πουλιά.

*

Αρμονικά συνδεδεμένα είναι όλα αυτά, ο ήλιος ο λαμπρός, η γη, ο ουρανός κι η θάλασσα, με τα μέρη τους, όσα υπάρχουν σκορπισμένα στον κόσμο των θνητών. Έτσι, όσα είναι πιο κατάλληλα γι' ανάμειξη, μεταξύ τους ποθούνται και εξομοιώνονται με την Αφροδίτη, ενώ όσα είναι τα πιο εχθρικά απέχουν πολύ ανάμεσά τους στη γέννηση, στο μείγμα και στις χυτές μορφές, τελείως ασυνήθιστα να σμίγουν και άγρια πολύ, υποταγμένα στην έχθρα, γιατί αυτή είναι που τα γέννησε.

*

Όπως όταν στολίζουν τα αναθήματα οι ζωγράφοι, άντρες που ξέρουν καλά την τέχνη τους με το ταλέντο τους, όταν πιάνουν στα χέρια τις μπογιές τις πολύχρωμες, αρμονικά αναμειγνύοντας άλλα πιότερο κι άλλα λιγότερο, φτιάχνουν μορφές που μοιάζουν με όλα, κατασκευάζοντας δέντρα, άντρες και γυναίκες, θεριά, πουλιά, ψάρια νερόθρεφτα και θεούς μακρόβιους και πολυτιμημένους. Γι' αυτό μη σε κάνει η πλάνη του νου να νομίσεις πως από κάπου αλλού πηγάζουν τα θνητά, ατελείωτα, πράγματι, όπως είναι. Αλλά βάλε αυτά καλά στο μυαλό σου, γιατί θεού τον λόγο άκουσες.

*

Όταν δεν ξεχωρίζουν ούτε τα γοργά του ήλιου μέλη, ούτε το μένος της δασωμένης γης ούτε η θάλασσα. Έτσι στηρίζεται στην Αρμονίας το πυκνό σκοτάδι η Σφαίρα η ολοστρόγγυλη, τη μακάρια μοναξιά της απολαμβάνοντας.

*

Δεν υπάρχει διχόνοια, δεν υπάρχει δυσοίωνη σύγκρουση στα μέλη του.

*

Αυτή, η ίση παντού και απολύτως απέραντη, η Σφαίρα η ολοστρόγγυλη, που με τη μακάρια μοναξιά της απολαμβάνει.

*

Δεν ξεφυτρώνουν δυο κλαδιά από τη ράχη της, δεν έχει πόδια ούτε σβέλτα γόνατα ούτε όργανα γεννητικά, αλλά ήταν μία σφαίρα, κι από παντού ίση με τον εαυτό της.

*

Όταν όμως μέσα στα σπλάχνα η μεγάλη έριδα θέριεψε και ανέκτησε τα δικαιώματά της στο πλήρωμα του χρόνου που είναι αμοιβαία καθορισμένος για το καθένα με πλατύ όρκο.

*

Γιατί όταν η φιλονικία έφτασε στα τρίσβαθα της δίνης και ήρθε στη μέση του στροβίλου η αγάπη, όλα τούτα άρχισαν να συνάζονται και να γίνονται ένα μόνο, όχι μεμιάς, αλλά ηθελημένα σμίγοντας, το ένα από εδώ, άλλο από εκεί. Από το σμίξιμό τους μύρια προήλθαν είδη θνητών. Πολλά όμως έμειναν άσμιχτα, σε αυτά που έσμιγαν ανάμεσα. Ήταν όσα κρατούσε, ακόμα ψηλά, η φιλονικία' γιατί ακόμα δεν είχε τελείως αποσυρθεί κι ολότελα στα εξώτατα όρια του κύκλου, αλλά κάποια μέρη της παρέμεναν μέσα, αλλά είχαν προχωρήσει. Όσο έτρεχε μακριά για να ξεφύγει, τόσο ερχόταν προς το μέρος της συνέχεια της άμεμπτης αγάπης η ήπια αθάνατη ορμή. Αμέσως τότε έγιναν θνητά όσα πριν ήξεραν να' ναι αθάνατα, και αναμείχτηκαν όσα ήταν προηγουμένως άσμιχτα, αλλάζοντας δρόμους. Κι απ' το σφίξιμό τους μύρια προήλθαν είδη θνητών, με μορφές κάθε λογής, θαύμα σωστό να τα βλέπεις.

*

Κι ενώ αυτά έσμιγαν, άρχισε να κινείται προς τα έξω, στην περιφέρεια, η έριδα.

*

Ένα στρογγυλό ξένο φως γυρίζει γύρω από τη γη.

*

Της γης ιδρώτας η θάλασσα.

*

Μα καθώς όλο και έσμιγαν τα θεία στοιχεία μεταξύ τους, τούτα κολλούσαν, όπως τύχαινε ν' ανταμωθούν, κι άλλα πολλά πλάι σ' αυτά ολοένα γεννιούνταν.

*

Πολλά όντα με δυο πρόσωπα και δυο κορμούς γεννήθηκαν, βοϊδόμορφα, με ανθρώπινο πρόσωπο, αλλά και τ' αντίθετο, ξεπρόβαλαν πλάσματα ανθρωπόμορφα με κεφάλι βοδιού, όντα αρσενικοθήλυκα με σκοτεινά γεννητικά όργανα.

*

Τα στέριωσε με αγάπης καρφιά η Αφροδίτη.

*

Έτσι λοιπόν απέκτησαν όλα με τη θέληση της Τύχης νόηση.

*

(η καρδιά) θρεμμένη μες στα πελάγη του αίματος τα αγαλήνευτα, εκεί που κυρίως βρίσκεται αυτό που ονομάζουν οι άνθρωποι νόηση' γιατί το αίμα γύρω απ' την καρδιά είναι των ανθρώπων η νόηση.

*

Ανάλογα με ό,τι έχουν μπροστά τους αυξάνει η νοημοσύνη των ανθρώπων.

*

Γιατί όλα, μάθε, έχουν νόηση και σκέψης μερτικό.

Mount Etna in Sicily, the legendary location of Empedocles' suicide.

ΚΑΘΑΡΜΟΙ

A piece of the Strasbourg Empedocles papyrus in the Bibliothèque nationale et universitaire, Strasbourg.

(..) Θεός αθάνατος και όχι πια θνητός, περιφέρομαι εγώ ανάμεσά σας, τιμημένος απ' όλους, όπως φαίνεται, με κορδέλες στολισμένος και ολάνθιστα στεφάνια.

*

(..) Ένας απ' αυτούς είμαι κι εγώ, απ' τους θεούς εξόριστος και πλάνης, γιατί πίστεψα στη μανιασμένη έριδα.

*

Κάποτε ήμουν εγώ αγόρι και κορίτσι, θάμνος και πουλί και ψάρι άλαλο που έξω πηδούσε απ' το νερό.

*

Δεν θα πάψετε τον απαίσιο ήχο των σκοτωμών; Δεν βλέπετε πως ο ένας τον άλλο κατασπαράζει από αφροσύνη;

*

Νηστεύετε από την κακία.

Εμπεδοκλής

Κορνήλιος Καστοριάδης, Οι Τέσσερεις Λέξεις

Πέτρος Ζουμπουλάκης, Χωρίς Τίτλο, 1972

Ι. Φαντασία

Ποιο είναι το ίδιον του ανθρώπου; Τι είναι αυτό που μας διαφοροποιεί από τα ζώα; Επαναλαμβάνουν, εδώ και αιώνες, ότι είναι ο ορθός λόγος. Αρκεί όμως να προσέξουμε τη συμπεριφορά των άλλων γύρω μας αλλά και τη δική μας, για να αντιληφθούμε ότι αυτό δεν αληθεύει. Οι ατομικές και οι συλλογικές συμπεριφορές πολύ συχνά είναι παράλογες. Τα ζώα είναι πιο «λογικά» από εμάς' δεν σκοντάφτουν, δεν τρώνε δηλητηριώδη μανιτάρια, κάνουν αυτό που πρέπει, για να συντηρηθούν και να αναπαραχθούν.

Ποιο είναι το ίδιον του ανθρώπου; Είναι το πάθος και οι επιθυμίες; Ναι, πράγματι. (Τα ζώα από ό,τι μπορούμε να ξέρουμε δεν έχουν πάθη ούτε πραγματικές επιθυμίες' τα ζώα έχουν ένστικτα.) Τι όμως συνιστά την ιδιαιτερότητα του πάθους και των επιθυμιών; Είναι ακριβώς το γεγονός ότι το πάθος και οι επιθυμίες -ο έρωτας, η δόξα, το κάλλος, η εξουσία, ο πλούτος δεν είναι «φυσικά» αλλά φαντασιακά αντικείμενα. Η φαντασία, λοιπόν, είναι το ίδιον του ανθρώπου. Η φαντασία μάς διαφοροποιεί από τα ζώα. Η φαντασία, ακόμη και εάν κλείσουμε τα μάτια και τα αυτιά, δεν αναχαιτίζεται. Υπάρχει πάντα μια εσωτερική ροή από εικόνες, ιδέες, αναμνήσεις, επιθυμίες, αισθήματα. Μια ροή που δεν μπορούμε να σταματήσουμε. Δεν μπορούμε καν να την ελέγξουμε, τουλάχιστον όχι πάντα. Κάποιες φορές το κατορθώνουμε, λίγο ώς πολύ, προκειμένου να σκεφτούμε λογικά και συστηματικά. Αλλά ακόμη και σ' αυτές τις περιπτώσεις, αναπάντεχες αναμνήσεις και επιθυμίες διακόπτουν τον στοχασμό μας. Η φαντασία μπορεί να οδηγήσει τον άνθρωπο στην παραφροσύνη, στη διαστροφή, στην τερατωδία αλλά, επίσης, στην αυταπάρνηση και σε κάθε μεγαλειώδη δημιουργία.

Χάρη στη φαντασία το ένστικτο έπαψε να είναι ο μοναδικός ρυθμιστής της συμπεριφοράς μας. Χάρη στη φαντασία μπορούμε να δημιουργούμε. Χάρη σ' αυτήν δημιουργήσαμε την τέχνη, την επιστήμη, τη φιλοσοφία. Η φαντασία δεν γνωρίζει όρια και κανόνες, ούτε ηθικούς και λογικούς νόμους. Πάντως, εάν είχαμε αφεθεί χωρίς περιορισμούς στη φαντασία, ασφαλώς δεν θα είχαμε επιβιώσει ως είδος. Ο άνθρωπος επιβίωσε ως είδος, επειδή δημιούργησε κοινότητες, κοινωνίες, θεσμούς, κανόνες που οριοθετούν και περιορίζουν τη φαντασία, αλλά και που συχνά επίσης την καταπνίγουν.

ΙΙ. Φαντασιακό

Το ανθρώπινο ον υπάρχει μόνον ως κοινωνικό ον. Αυτό σημαίνει ότι ζει σε μια κοινωνία με θεσμούς, με νόμους, με ήθη, με έθιμα, κ.λπ. Ερώτημα: Από πού έρχονται αυτοί οι θεσμοί, οι νόμοι, τα έθιμα; Είναι αδύνατον να πούμε, όπως συχνά πίστευαν οι λαοί, ότι υπάρχει ένας δημιουργός, ένας νομοθέτης όλων αυτών. Σε μιαν ήδη θεσπισμένη κοινωνία, τα άτομα μπορούν να προτείνουν νόμους, κάποιους ιδιαίτερους νόμους. Τούτο όμως είναι δυνατόν να γίνει, επειδή υπάρχει ήδη ένα σύστημα νόμων, επειδή αυτά τα άτομα έχουν ζήσει ήδη σε μια κοινωνία με νόμους. Ένας συγγραφέας μπορεί να επινοήσει μια νέα λογοτεχνική μορφή και ένας περιθωριακός μια λέξη της αργκό. Αυτά είναι δυνατόν να γίνουν, επειδή υπάρχει ήδη η γλώσσα και η αργκό. Όμως ποιος θα μπορούσε μόνος του να δημιουργήσει εκ προοιμίου τη γλώσσα και να την επιβάλει στους υπόλοιπους; Και με ποια γλώσσα θα επικοινωνούσε; Όλα αυτά -οι νόμοι, οι θεσμοί, τα ήθη, τα έθιμα, η γλώσσα- είναι συλλογικές δημιουργίες. 

Προσπάθησαν να ερμηνεύσουν την καταγωγή της κοινωνίας βάσει ενός συμβολαίου (το «κοινωνικό συμβόλαιο»). Όμως ένα συμβόλαιο προϋποθέτει άτομα κοινωνικά, τα οποία γνωρίζουν τι είναι ένα τέτοιο συμβόλαιο. Προσπάθησαν επίσης να ερμηνεύσουν την καταγωγή της κοινωνίας με τους φυσικούς και τους βιολογικούς νόμους. Όμως κανένας φυσικός ή βιολογικός νόμος δεν μπορεί να ερμηνεύσει την καταγωγή των θεσμών, που είναι ένα καινούργιο φαινόμενο μέσα στο δημιουργημένο σύμπαν. Κανένας φυσικός και βιολογικός νόμος δεν απαντά στα ερωτήματα: Γιατί οι Εβραίοι δημιούργησαν τον μονοθεϊσμό; Γιατί οι Έλληνες δημιούργησαν τις δημοκρατικές πόλεις; Γιατί η Δύση δημιούργησε τον καπιταλισμό; Για να συλλάβουμε την ύπαρξη της ανθρώπινης κοινωνίας, καθώς επίσης τις αλλαγές της μέσα στον χρόνο αλλά και τις διαφορές της μέσα στον χώρο, πρέπει να δεχτούμε ότι αυτές οι ίδιες οι ανθρώπινες κοινότητας  διαθέτουν μιαν χωρίς προηγούμενο δημιουργική ικανότητα. Αυτή τη δημιουργική ικανότητα μπορούμε να την ονομάσουμε: κοινωνικό φαντασιακό.

Το κοινωνικό φαντασιακό είναι η πηγή των θεσμών που ρυθμίζουν και οργανώνουν τη ζωή των ανθρώπων. Αυτό επίσης δημιουργεί κάτι πολύ σημαντικό: τις φαντασιακές κοινωνικές σημασίες. Οι φαντασιακές κοινωνικές σημασίες καθορίζουν τις αξίες μιας κοινωνίας, δηλαδή καθορίζουν τι είναι καλό και τι κακό, τι είναι αληθές και τι ψευδές, τι είναι δίκαιο και τι άδικο. Οι φαντασιακές κοινωνικές σημασίες δίνουν νόημα στη ζωή των ατόμων και, τελικά, δίνουν νόημα ακόμη και στον θάνατο τους. Το κοινωνικό φαντασιακό δεν είναι σταθερό και αμετάβλητο. Αλλάζει. Και οι αλλαγές του δηλώνουν την ύπαρξη αλλαγών στην κοινωνία, το γεγονός δηλαδή ότι υπάρχει ιστορία της ανθρωπότητας. Το κοινωνικό φαντασιακό, άπαξ και δημιούργησε τους θεσμούς, μπορεί είτε να παραμείνει κατά κάποιον τρόπο σε λήθαργο (έτσι συμβαίνει στις πρωτόγονες, τις αρχαϊκές, τις παραδοσιακές κοινωνίες), είτε να προκαλέσει αλλαγές, λιγότερο ή περισσότερο γρήγορες (έτσι συμβαίνει στην εποχή μας, η οποία γνωρίζει έναν γρήγορο ρυθμό από ιστορικές μεταβολές, ανήκουστο στην μέχρι τώρα ιστορία της ανθρωπότητας).

ΙΙΙ. Δημιουργία

Οι φιλόσοφοι έχουν αναρωτηθεί: Γιατί να υπάρχει κα ενώ θα μπορούσε να μην υπάρχει τίποτα. Το ερώτημα αυτό, σε κάθε περίπτωση, δεν έχει απάντηση. Ίσως μάλιστα να μην έχει καν νόημα. Υπάρχει όμως ένα άλλο ερώτημα που μας βασανίζει και δεν μπορεί παρά να μας βασανίζει: Πώς γίνεται και υπάρχει μια τέτοια πολυμορφία πραγμάτων; Και φυσικά δεν εννοώ μόνον την ποσοτική πολυμορφία. Πώς γίνεται και υπάρχει αυτή η απέραντη ποικιλία μορφών, από τη μη έμβια φύση, μέχρι τις πολυάριθμες ακαθόριστες μορφές ζωής, ακόμη και μέχρι τις μορφές που ακατάπαυστα η ανθρώπινη ιστορία παράγει και δημιουργεί;

Έχει υποστηριχθεί ότι η δημιουργία είναι θεία πράξη. Δεν είναι θεία πράξη. Η δημιουργία είναι αυτό ακριβώς που χαρακτηρίζει το ον. Κάθε ον. Το παν υπόκειται συνεχώς σε αλλαγή και αναδημιουργία. Δεν μπορούμε να σκεφτούμε πως ό,τι παρουσιάζεται μπροστά μας είναι μια ατέρμων επανάληψη της ίδιας μορφής, διότι αμέσως ανακύπτει το ερώτημα: Μήπως, κάθε τι είναι καταδικασμένο να επαναλαμβάνει τις μορφές που έχουν ήδη υπάρξει από καταβολής χρόνου; Είναι όμως σαφές ότι υπάρχει ένας αληθινός χρόνος, ο χρόνος της μεταβολής. Και αληθινή μεταβολή είναι η ανάδυση νέων  μορφών.

Τα φαινόμενα, τα οποία παρατηρούμε μπροστά μας, προσπαθούμε να τα ερμηνεύσουμε μέσα από τη σχέση αιτίας-αποτελέσματος. Αυτές οι ερμηνείες είναι ασφαλώς πολύτιμες αλλά είναι πάντα μερικές. Γιατί; Διότι έχουν σημασία μόνον στις περιπτώσεις όπου τα φαινόμενα επαναλαμβάνονται (οι ίδιες αιτίες δίνουν τα ίδια αποτελέσματα), αλλά δεν μπορούν να ερμηνεύσουν τις περιπτώσεις όπου υπάρχει ανάδυση νέων μορφών.

Ας πάρουμε, για παράδειγμα, την περίπτωση της ζωής. Η βιολογία μας λέει ότι σε μιαν ορισμένη στιγμή, μέσα στον «πρωταρχικό χυλό» που υπήρχε στη γη, ένας μεγάλος αριθμός μορίων συνενώθηκε τυχαία και, στη συνέχεια, κάτω από ευνοϊκές συνθήκες -θερμοκρασίας, ακτινοβολίας, πίεσης- αναδύθηκαν μορφές ζωής. Αυτή όμως η απάντηση δεν στέκει. Γιατί; Διότι μια μορφή ζωής είναι κάτι άλλο από μιαν απλή συνένωση μορίων. Επί πλέον, πρόκειται για μια σύνεση μορίων τελείως ιδιαίτερη ανάμεσα στα δισεκατομμύρια των δισεκατομμυρίων που θα μπορούσαν να συντεθούν. Είναι μια συνένωση που κατορθώνει να οργανώνεται, να συντηρείται, να αναπαράγεται. Το ίδιο ισχύει, με τρόπο πολύ πιο πυκνό και έντονο, στην ιστορία της ανθρωπότητας.

Η Ιστορία δεν είναι αποτέλεσμα συνδυασμού ίδιων στοιχείων. Η Ιστορία είναι δημιουργία νέων στοιχείων. Είναι δημιουργία της μουσικής, της ζωγραφικής, της τέχνης, της φιλοσοφίας, της δημοκρατίας. Και φυσικά δεν μπορούμε να εξηγήσουμε με τη σχέση αιτίας-αποτελέσματος τη μουσική του Μπαχ ή του Μπετόβεν. Αυτή η μουσική είναι μεγάλη, διότι είναι πρωτότυπη. Και λέγοντας πρωτότυπη, σημαίνει ότι ακριβώς δεν μπορούμε να την εξηγήσουμε.

IV. Αυτονομία

Υπάρχει ανθρώπινη ελευθερία και σε τι συνίσταται; Ελευθερία δεν σημαίνει να κάνουμε ό,τι μας κατεβαίνει στο κεφάλι, ούτε, όπως νόμιζαν ορισμένοι φιλόσοφοι, να δρούμε χωρίς κίνητρα. Ελευθερία σημαίνει κατ' αρχάς να έχουμε διαύγεια απέναντι, σ' αυτό που σκεφτόμαστε και σ' αυτό που κάνουμε. Μπορούμε όμως να είμαστε ελεύθεροι,, όταν ζούμε σε μια κοινωνία και κάτω από τον κοινωνικό νόμο; Θα διατυπώσω την απάντηση ως εξής: Μπορώ να είμαι ελεύθερος, εφόσον συμμετέχω στη διαμόρφωση αυτού του νόμου, εφόσον αποφασίζω ισότιμα μαζί με τους άλλους για τη δημιουργία αυτού του νόμου και, τέλος, εφόσον είμαι σύμφωνος με τον τρόπο που ο νόμος αυτός θεσμίστηκε.

Για πολύ μεγάλο διάστημα οι ανθρώπινες κοινωνίες πίστευαν ότι τους  νόμους και τους θεσμούς τους δεν τους είχαν δημιουργήσει οι ίδιες. Αλλά τότε ποιος; Οι θεοί, ο Θεός, οι πρόγονοι. Σε τέτοιες συνθήκες αυτοί οι νόμοι και οι θεσμοί προφανώς θεωρούνται ιεροί. Αδύνατον να τους αμφισβητήσει κανείς. Πώς είναι δυνατόν να πω ότι ο νόμος που τον έχει δώσει ο Θεός (αν ο Θεός είναι η πηγή κάθε δικαίου) είναι άδικος;

Σε μιαν τέτοια κοινωνία, που θα την αποκαλέσουμε ετερόνομη –επειδή είναι υπόδουλη στους δικούς της θεσμούς-, τα ίδια τα άτομα είναι ετερόνομα. Δεν μπορούν να σκεφτούν μόνα τους, εκτός από τελείως τετριμμένα και δευτερεύοντα θέματα. Δεν μπορούν να ελέγξουν κριτικά τη συμπεριφορά τους. Δεν μπορούν να κρίνουν τι είναι καλό και τι κακό, τι είναι δίκαιο και τι άδικο, τι είναι αληθές και τι ψευδές. Αυτή ήταν η μοίρα της κοινωνίας επί χιλιετίες.

Κάποια στιγμή όμως έγινε μια ιστορική ρήξη, η οποία άλλαξε την κατάσταση των πραγμάτων. Η ρήξη αυτή παρατηρείται για πρώτη φορά στην Αρχαία Ελλάδα (στις πόλεις που δημιούργησαν τη δημοκρατία και τη φιλοσοφία) και μετά, αφού μεσολάβησαν είκοσι αιώνες έκλειψης, ξαναξεκίνησε για δεύτερη φορά στη Δυτική Ευρώπη (με την Αναγέννηση, τον Διαφωτισμό, το μεγάλο δημοκρατικό κίνημα χειραφέτησης, το εργατικό κίνημα κ.λπ.). Αυτά τα κινήματα -με το πρόταγμα της αυτονομίας- δημιούργησαν τις κάποιες ελευθερίες που διαθέτει η κοινωνία, στην οποία ζούμε. Όμως το πρόταγμα της αυτονομίας, το οποίο έφθασε στο κορύφωμα του ανάμεσα στο 1750 και το 1950, επί του παρόντος μοιάζει να είναι εξουδετερωμένο. 

Σήμερα ζούμε σε μια κοινωνία, στην οποία η απάθεια, ο κυνισμός και η ανευθυνότητα ολοένα επεκτείνονται. Το κίνημα της αυτονομίας πρέπει να ξαναξεκινήσει και να προσπαθήσει να εγκαθιδρύσει μιαν αληθινή δημοκρατία. Μια δημοκρατία όπου όλοι θα συμμετέχουν στη ρύθμιση και τον καθορισμό των κοινωνικών δραστηριοτήτων. Και αυτό είναι το μόνο πολιτικό πρόταγμα, για το οποίο αξίζει τον κόπο να εργαστούμε και να αγωνιστούμε.

Κορνήλιος Καστοριάδης