Η πιο λαμπρή «ηχώ» στον Γαλαξία. The evolution of the light echo around V838 Monocerotis

This image shows the spectacular stellar outburst of V838 Monocerotis in 2002. Scientists now suspect the outburst was caused by a so-called "common-envelope event," an outburst from two stars sharing a gas shell. CREDIT: NASA, ESA and The Hubble Heritage Team (STScI/AURA)

Η NASA έδωσε στη δημοσιότητα μια σειρά εικόνων από ένα σπάνιο όσο και εντυπωσιακό κοσμικό φαινόμενο που έλαβε χώρα πριν από 11 χρόνια στον γαλαξία μας και εξελίσσεται από τότε μέχρι και σήμερα. Το 2002 μια τρομερή έκρηξη σε ένα άστρο το μετέτρεψε για λίγο στο πιο φωτεινό άστρο του Γαλαξία ενώ η «ηχώ» της έκρηξης συνεχίζει ακόμη και σήμερα να κάνει αισθητή την παρουσία της.

Το συμβάν

Ήταν 6 Ιανουαρίου του 2011 όταν ένας ερασιτέχνης αστρονόμος στην Αυστραλία εντόπισε μια έντονη λάμψη στον ουράνιο θόλο. Όπως διαπιστώθηκε, η λάμψη προερχόταν από το άστρο V838 Monocerotis που βρίσκεται σε απόσταση 20 χιλιάδων ετών φωτός από εμάς στον αστερισμό του Μονόκερου. Οι επιστήμονες έστρεψαν τα επίγεια και διαστημικά τηλεσκόπια στο άστρο και διαπίστωσαν ότι μια τρομερή έκρηξη το είχε μετατρέψει για λίγη ώρα στο πιο φωτεινό άστρο του Γαλαξία.

Σύμφωνα με τους υπολογισμούς των ειδικών η σύντομη λάμψη είχε φωτεινότητα ένα εκατομμύριο φορές μεγαλύτερη από εκείνη του Ήλιου. Το επίσης εντυπωσιακό αλλά και μυστηριώδες είναι ότι όσο απότομα και ξαφνικά άρχισε το V838 Monocerotis να λούζει με φως το Σύμπαν το ίδιο απότομα σταμάτησε να το κάνει.

Τα μυστήρια και οι θεωρίες

H εξέλιξη της ηχούς του άστρου όπως την κατέγραψε το Hubble τα δύο πρώτα χρόνια μετά την έκρηξη. This image shows the amazing V838 Monocerotis outburst of 2002 in stages. Scientists think it was caused by a "common-envelope event."  CREDIT: NASA, ESA and The Hubble Heritage Team (STScI/AURA)

Το τι συνέβη στο V838 Monocerotis έντεκα χρόνια μετά εξακολουθεί να τυλίγεται από μυστήριο. Οι ειδικοί δεν έχουν ακόμη μπορέσει να εξακριβώσουν την αιτία της έκρηξης. Επίσης δεν έχουν ακόμη μπορέσει να δώσουν μια εξήγηση για το ότι η λάμψη αυτή διήρκεσε πολύ λίγο και δεν μειώθηκε σταδιακά αλλά το ίδιο απότομα όπως εμφανίστηκε εξαφανίστηκε.

Έχουν αναπτυχθεί διάφορες θεωρίες για το μπορεί να προκάλεσε την έκρηξη.

Η μια αναφέρει ότι το V838 Monocerotis είναι ένα άστρο που βρίσκεται στο τελικό στάδιο της ζωής του και σε αυτή τη φάση το ήλιον που του έχει απομείνει μπορεί να προκαλεί μεγάλες εκρήξεις. Άλλη θεωρία κάνει λόγο για κάποιο θερμοπυρηνικό γεγονός που συνέβη στο εσωτερικό του άστρου ενώ μια τρίτη πιο προωθημένη θεωρία πιθανολογεί ότι το V838 Monocerotis «κατάπιε» έναν πλανήτη και το άστρο έλαμψε καθώς... έτρωγε.

Η ηχώ

Morphing eight images of the star V838 Monocerotis taken by Hubble's Advanced Camera for Surveys.

Μάρτυρας του φαινομένου είναι τα γιγάντια δαχτυλίδια κοσμικής ύλης (σκόνης και αερίων) που δημιούργησε το ωστικό κύμα της τρομερής έκρηξης.. Οι ειδικοί κάνοντας μια πιο ποιητική αναφορά σε αυτά τα ονομάζουν «ηχώ του φωτός» του V838 Monocerotis. Το ενδιαφέρον είναι ότι αυτά τα δαχτυλίδια διαστέλλονται συνεχώς. Η NASA έδωσε στη δημοσιότητα μια σειρά από εικόνες που καταγράφουν χρονολογικά τα δύο πρώτα χρόνια μετά την έκρηξη.

Πρόκειται για εικόνες που ξεκίνησε να καταγράφει το διαστημικό τηλεσκόπιο Hubble από την περιοχή που έγινε η έκρηξη τέσσερις μήνες μετά την εκδήλωσή της. Σε αυτές τις εικόνες εμφανίζεται η «ηχώ του άστρου, δηλαδή τα εντυπωσιακά δαχτυλίδια ύλης και η διόγκωση αλλά και επέκτασή τους στο διαστρικό κενό. Στην εικόνα του 2004 οι επιστήμονες εκτιμούν ότι τα δαχτυλίδια αυτά έχουν διάμετρο περίπου έξι έτη φωτός.

ΤΟ ΤΡΙΤΟ ΚΥΜΑ. THE THIRD WAVE

Dieter Mammel, Die welle, The Wave, 2004.

Για χρόνια κρατούσα ένα παράξενο μυστικό. Μοιραζόμουν αυτή τη σιωπή με διακόσιους μαθητές. Χτες συνάντησα έναν από αυτούς τους μαθητές. Για μια στιγμή όλα ξαναγύρισαν στο μυαλό μου. Ο Στηβ Κονίτζιο ήταν μαθητής μου στο μάθημα της Παγκόσμιας Ιστορίας. Πέσαμε ο ένας πάνω στον άλλον μάλλον τυχαία. Είναι μια από αυτές τις συμπτώσεις που συμβαίνουν στους καθηγητές, τη στιγμή ακριβώς που δεν το περιμένουν. Περπατάς στο δρόμο, τρως σ’ ένα απόμερο εστιατόριο, ή βρίσκεσαι να αγοράζεις εσώρουχα, όταν εντελώς ξαφνικά ένας πρώην μαθητής σου πετάγεται από το πουθενά και σου λέει καλημέρα. Στη συγκεκριμένη περίπτωση ήταν ο Στηβ να τρέχει στο δρόμο φωνάζοντας «Κύριε Τζόουνς, κύριε Τζόουνς!». Χαιρετιόμαστε μ’ ένα αμήχανο αγκάλιασμα. Έπρεπε να σταθώ για ένα λεπτό για να θυμηθώ. Ποιος είναι αυτός ο νεαρός που με αγκαλιάζει; Με φωνάζει κύριο Τζόουνς. Θα πρέπει να είναι πρώην μαθητής.

Πως τον λένε; Στα κλάσματα δευτερολέπτου που διήρκεσε το ταξίδι μου πίσω στο χρόνο, ο Στηβ αντιλήφθηκε την απορία μου και έκανε ένα βήμα πίσω. Μετά χαμογέλασε, και αργά σήκωσε το χέρι του, κρατώντας το κάπως λυγισμένα. Θεέ μου, ήταν μέλος του Τρίτου Κύματος. Είναι ο Στηβ, ο Στηβ Κονίτζιο. Καθόταν στη δεύτερη σειρά. Ήταν ευαίσθητος και ξύπνιος μαθητής. Έπαιζε κιθάρα και του άρεσε το θέατρο.

Στεκόμασταν ακίνητοι ανταλλάσσοντας χαμόγελα, όταν, χωρίς να το συνειδητοποιήσω, σήκωσα το χέρι μου κρατώντας το σε σχήμα καμπύλης. Ο χαιρετισμός είχε δοθεί. Δύο σύντροφοι συναντιούνταν χρόνια μετά το τέλος του πολέμου. Το Τρίτο Κύμα ήταν ακόμα ζωντανό. «Κύριε Τζόουνς, θυμάστε το Τρίτο Κύμα;». Φυσικά και το θυμάμαι, ήταν ένα από τα πιο τρομακτικά γεγονότα που βίωσα μέσα στην σχολική αίθουσα. Και ήταν συγχρόνως η γέννηση ενός μυστικού που εγώ και διακόσιοι μαθητές θα μοιραζόμασταν θλιμμένα για το υπόλοιπο της ζωής μας.

Μιλούσαμε και γελούσαμε με το Τρίτο Κύμα για τις επόμενες ώρες. Ύστερα ήταν η ώρα να χωριστούμε. Είναι παράξενο, με τα παιχνίδια αυτά της τύχης συναντάς έναν παλιό μαθητή, ξαναπιάνεις κάποιες στιγμές τις ζωής σου. Τις κρατάς σφιχτά. Και μετά λες αντίο. Χωρίς να ξέρεις πότε και αν θα συναντηθείτε ξανά. Δίνετε βέβαια υποσχέσεις ο ένας στον άλλον ότι θα τηλεφωνηθείτε, αλλά δε θα γίνει. Ο Στηβ θα συνεχίσει να μεγαλώνει και να αλλάζει. Εγώ θα παραμείνω ένα αναλλοίωτο σημείο αναφοράς στη ζωή του. Μια παρουσία που δεν πρόκειται να αλλάξει. Είμαι ο κύριος Τζόουνς. Ο Στηβ γυρνά και κάνει ένα σιωπηλό χαιρετισμό. Το χέρι σηκωμένο προς τα πάνω στο σχήμα ενός καμπυλωτού κύματος. Με το χέρι λυγισμένο σε παρόμοια θέση, απαντώ στη χειρονομία.

Το Τρίτο Κύμα. Ώστε έτσι λοιπόν, μπορεί επιτέλους να γίνει μια συζήτηση γι’ αυτό. Εδώ συνάντησα ένα μαθητή και μιλούσαμε για ώρες γι’ αυτόν τον εφιάλτη. Το μυστικό θα πρέπει σιγά σιγά να εξατμίζεται. Πήρε τρία χρόνια. Μπορώ να πω σε σας και σε οποιονδήποτε άλλο για το Τρίτο Κύμα. Τώρα πια είναι μόνο ένα όνειρο, κάτι για να θυμόμαστε -όχι, είναι κάτι που προσπαθούμε να ξεχάσουμε. Κάπως έτσι ξεκίνησαν όλα. Τί σύμπτωση, νομίζω πως ήταν ο Στηβ αυτός που ξεκίνησε το Τρίτο Κύμα με μια ερώτηση. Μελετούσαμε τη Γερμανία των Ναζί και στη μέση της παράδοσης, κάποιος με διέκοψε με μια ερώτηση.

Otto Dix, Triomphe de la mort, 1934, Technique mixte sur bois, 180x178 cm

Πώς μπορούσε ο κοσμάκης στη Γερμανία να διατείνεται ότι αγνοούσε τη σφαγή των Εβραίων; Πώς μπορούσαν οι άνθρωποι των πόλεων, οι μηχανοδηγοί, οι δάσκαλοι, οι γιατροί, να υποστηρίζουν ότι δεν γνώριζαν τίποτα για τα στρατόπεδα συγκέντρωσης και τη σφαγή των αθώων; Πώς μπορεί άνθρωποι που ήταν γείτονες, ακόμα και φίλοι με κάποιον Εβραίο να λένε ότι δεν ήταν εκεί όταν έγινε; Ήταν άραγε μια καλή ερώτηση; Δεν ήξερα την απάντηση. Μιας και είχαμε ακόμα πολλούς μήνες μέχρι το τέλος της σχολικής χρονιάς και μιας και είχα ήδη φτάσει στον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, αποφάσισα να αξιοποιήσω μια βδομάδα και να εξερευνήσω την ερώτηση.

ΔΥΝΑΜΗ ΜΕΣΩ ΤΗΣ ΠΕΙΘΑΡΧΙΑΣ

Τη Δευτέρα, στο μάθημα ιστορίας της δευτέρας λυκείου, εισήγαγα τους μαθητές μου σε μια από τις εμπειρίες που χαρακτήριζαν τη ναζιστική Γερμανία. Την πειθαρχία. Τους έκανα διάλεξη για την ομορφιά της πειθαρχίας. Για τον αθλητή που νιώθει πως έχει δουλέψει σκληρά, και συνήθως πετυχαίνει στο άθλημά του. Για τη μπαλαρίνα ή το ζωγράφο που δουλεύουν σκληρά για να τελειοποιήσουν μια κίνηση. Για την προσήλωση και την επιμονή ενός επιστήμονα στο κυνήγι μιας Ιδέας. Αυτό είναι πειθαρχία. Η σκληρή προπόνηση. Ο έλεγχος. Η δύναμη της θέλησης. Το αντάλλαγμα της σωματικής καταπόνησης για την ανύψωση ψυχής και σώματος. Ο απόλυτος θρίαμβος.

Για να βιώσουν την εμπειρία της πειθαρχίας προσκάλεσα –όχι, διέταξα τα παιδιά της τάξης να εξασκηθούν και να πάρουν μια νέα στάση σώματος την ώρα που κάθονται· τους εξήγησα με ποιο τρόπο η σωστή θέση του σώματος ενισχύει την απαιτούμενη συγκέντρωση και ενδυναμώνει τη θέληση. Τους καθοδήγησα μάλιστα ώστε να πάρουν την κατάλληλη στάση. Η στάση αυτή σήμαινε πως τα πέλματα των ποδιών έμεναν στηριγμένα σταθερά στο έδαφος και τα χέρια ήταν κολλημένα στα πλάγια για να συγκρατούν τη σπονδυλική στήλη σε όρθια θέση. «Ορίστε, δεν αναπνέετε καλύτερα τώρα; Βρίσκεστε σε εγρήγορση. Δεν νιώθετε καλύτερα;»

Εξασκηθήκαμε σ’ αυτή τη νέα στάση προσοχής ξανά και ξανά. Περπατούσα πάνω κάτω, ανάμεσα στα θρανία με τους καθισμένους μαθητές, δείχνοντάς τους και τα πιο ασήμαντα σφάλματα, κάνοντας τις απαραίτητες διορθώσεις. Η σωστή στάση σώματος αναδείχθηκε στην σημαντικότερη πτυχή στην εκπαιδευτική αυτή διαδικασία. Τους έλεγα να φύγουν, και εκεί που τους είχα μόλις επιτρέψει να σηκωθούν από τα θρανία τους, τους φώναζα απότομα να γυρίσουν και να κάτσουν στη θέση προσοχής. Με ασκήσεις ταχύτητας, η τάξη έμαθε να μετακινείται από όρθια θέση σε καθιστή στάση προσοχής σε δεκαπέντε δευτερόλεπτα. Στις ασκήσεις συγκέντρωσης, επέστησα την προσοχή στα πόδια που έπρεπε να στέκονται παράλληλα και σταθερά με κολλημένους αστραγάλους, τα γόνατα λυγισμένα σε γωνία 90 μοιρών και τα χέρια σταθερά και σταυρωμένα πίσω από την πλάτη, με όρθιο κορμό, χαμηλωμένο σαγόνι και το κεφάλι να κοιτά μπροστά. Κάναμε και ασκήσεις θορύβου, στις οποίες επιτρεπόταν η συζήτηση, μόνο και μόνο για να φανεί πόσο διασπά την προσοχή. Στη συνέχεια, προχωρώντας προοδευτικά σε νέες ασκήσεις, τα παιδιά κατάφεραν σε μερικά λεπτά να μετακινούνται από όρθια θέση έξω από την αίθουσα σε καθιστή θέση προσοχής στα θρανία τους χωρίς να κάνουν τον παραμικρό θόρυβο. Η στροφή έπαιρνε 5 δευτερόλεπτα.

Nuremburg Rally, 1936

Ήταν περίεργο το πόσο γρήγορα οι μαθητές υιοθέτησαν αυτόν τον ενιαίο τρόπο συμπεριφοράς. Άρχισα να αναρωτιέμαι μέχρι ποιού σημείου θα μπορούσα να το τραβήξω. Αυτή η επίδειξη υποταγής ήταν ένα παιχνίδι της στιγμής που παίζαμε όλοι μαζί, ή ήταν κάτι άλλο; Ήταν η επιθυμία για πειθαρχία και ομοιομορφία μια φυσική ανάγκη; Ένα ένστικτο κοινωνικότητας που κρύβεται πίσω από την ύπαρξη των αλυσίδων εστιατορίων και του κοινού προγράμματος της τηλεόρασης;

Αποφάσισα να πιέσω κι άλλο αυτή την ανοχή της τάξης στην ελεγχόμενη συμπεριφορά. Στα τελευταία εικοσιπέντε λεπτά του μαθήματος επέβαλα κάποιους νέους κανόνες. Οι μαθητές πρέπει να κάθονται μέσα στην τάξη σε στάση προσοχής πριν από το τελευταίο κουδούνι· όλοι οι μαθητές πρέπει να έχουν χαρτί και μολύβι για να κρατούν σημειώσεις· δίνοντας απάντηση ή θέτοντας ερώτηση, ο κάθε μαθητής πρέπει να στέκεται δίπλα στο θρανίο του· οι πρώτες λέξεις σε κάθε απάντηση ή ερώτηση πρέπει είναι «κύριε Τζόουνς». Κάναμε εξάσκηση σε σύντομες περιόδους «σιωπηλής ανάγνωσης». Οι μαθητές που απαντούσαν με βαριεστημένο τρόπο επιπλήττονταν αυστηρά και σε κάθε περίπτωση υποχρεώνονταν να επαναλάβουν τη συμπεριφορά τους μέχρι να γίνουν πρότυπο ακριβολογίας και σεβασμού. Ο τόνος της απάντησης έγινε σημαντικότερος από το περιεχόμενό της. Για να το υπογραμμίσω αυτό, ζήτησα οι απαντήσεις που δίνονται να περιέχουν από τρεις λέξεις και κάτω. Οι μαθητές ανταμείβονταν όταν προσπαθούσαν να απαντήσουν ή να θέσουν ερωτήσεις. Και τους το αναγνώριζα ακόμα πιο πολύ αν τα έθεταν κοφτά και περιεκτικά. Σύντομα όλοι στην τάξη άρχισαν να πετάγονται ρωτώντας και απαντώντας σε ερωτήσεις. Το επίπεδο συμμετοχής στην τάξη άλλαξε αισθητά και από τους ελάχιστους που συνήθως κυριαρχούσαν στη συζήτηση, τώρα έπαιρναν μέρος όλοι.

Ακόμα πιο περίεργη ήταν η σταδιακή βελτίωση στην ποιότητα των απαντήσεων. Όλοι έμοιαζαν να ακούνε με περισσότερη προσήλωση. Νέα πρόσωπα έπαιρναν τον λόγο. Νέες απαντήσεις έκαναν την εμφάνισή τους, καθώς μαθητές που συνήθως δίσταζαν να μιλήσουν, βρήκαν τώρα υποστήριξη για να προσπαθήσουν.

Former Cubberley High School teacher Ron Jones.

Όσο για μένα, εγώ δεν είχα παρά απορίες. Γιατί δεν είχα σκεφτεί νωρίτερα αυτή την τεχνική; Οι μαθητές έδειχναν αφοσιωμένοι στην αποστολή και επιδείκνυαν αξιοπρόσεκτη ικανότητα να συγκρατούν δεδομένα και αφηρημένες έννοιες. Έμοιαζαν σχεδόν να θέτουν καλύτερες ερωτήσεις και να συμπεριφέρονται ο ένας στον άλλον με περισσότερη ζεστασιά. Μα πως ήταν δυνατόν; Βρέθηκα, εγώ, να σκηνοθετώ ένα απολυταρχικό περιβάλλον και έμοιαζε τόσο παραγωγικό. Άρχισα πια να αναρωτιέμαι όχι τόσο για την τάξη και μέχρι πού μπορούσε αυτή να φτάσει, αλλά πώς εγώ μπορούσα να αλλάξω τις θεμελιώδεις πεποιθήσεις μου σχετικά με την «ανοιχτή τάξη» και την αυτομόρφωση. Όλη μου η πίστη στον Καρλ Ρότζερς μπορούσε να κλονιστεί ή και να χαθεί; Που οδηγούσε επιτέλους αυτό το πείραμα;

ΔΥΝΑΜΗ ΜΕΣΩ ΤΗΣ ΟΜΑΔΙΚΟΤΗΤΑΣ

Την Τρίτη, τη δεύτερη μέρα της άσκησης, μπαίνοντας στην τάξη βρήκα τους πάντες να κάθονται σιωπηλοί στη θέση προσοχής. Σε κάποιων τα πρόσωπα αχνοφαινόταν αυτό το χαμόγελο ικανοποίησης, αυτό που παίρνεις όταν ξέρεις πως έχεις χαροποιήσει τον καθηγητή. Αλλά οι περισσότεροι μαθητές κοιτούσαν ευθεία μπροστά τους, με απόλυτη αυτοσυγκέντρωση. Με λαιμό άκαμπτο. Χωρίς ίχνος μειδιάματος, σκέψης, ή ακόμα κι απορίας. Αφοσιωμένοι στην αποστολή με όλο τους το είναι. Για να αλλάξω λίγο την ατμόσφαιρα, προχώρησα στον πίνακα και έγραψα με μεγάλα γράμματα «ΔΥΝΑΜΗ ΜΕΣΩ ΤΗΣ ΠΕΙΘΑΡΧΙΑΣ». Κάτω από αυτό σε μια δεύτερη γραμμή έγραψα «ΔΥΝΑΜΗ ΜΕΣΩ ΤΗΣ ΟΜΑΔΙΚΟΤΗΤΑΣ».

Καθώς η τάξη καθόταν σε νεκρική σιγή, ξεκίνησα να περιγράφω, να αναλύω, να εξυψώνω την αξία της ομαδικότητας. Σ’ αυτή τη φάση του παιχνιδιού, πάλευα εσωτερικά για το αν θα σταματούσα το πείραμα ή αν θα το συνέχιζα. Δεν είχα υπολογίσει τέτοια σφοδρότητα, ούτε καν ανταπόκριση. Στην πραγματικότητα είχα εκπλαγεί που έννοιες σχετικές με την πειθαρχία είχαν τέτοιο αντίκτυπο.

Όσο μέσα μου συνεχιζόταν η διαμάχη για το αν θα σταματήσω ή θα συνεχίσω με το πείραμα, δε σταμάτησα να μιλάω για την έννοια της ομαδικότητας. Έπλαθα ιστορίες από τις εμπειρίες μου ως αθλητής, ως προπονητής και ως καθηγητής ιστορίας. Ήταν εύκολο. Ομαδικότητα είναι ο δεσμός ανάμεσα σε άτομα που δουλεύουν μαζί και κοπιάζουν από κοινού. Είναι να χτίζεις έναν κοινό χώρο με τους γείτονές σου, είναι το συναίσθημα ότι ανήκεις σε κάτι μεγαλύτερο από σένα, σ’ ένα κίνημα, σε μια ομάδα, σε μια φυλή, σ’ ένα σκοπό. Ήταν πολύ αργά για να κάνω πίσω. Τώρα καταλάβαινα γιατί ο αστρονόμος δεν μπορεί να κρατήσει το μάτι του μακριά από το τηλεσκόπιο. Έσκαβα όλο και πιο βαθιά στα δικά μου πιστεύω και στα κίνητρα πίσω από την ατομική και συλλογική δράση. Υπήρχαν πολλά ακόμα για να δω και να προσπαθήσω να κατανοήσω. Πολλές οι ερωτήσεις που με στοίχειωναν. Γιατί οι μαθητές δέχονταν την εξουσιαστική σχέση που τους επέβαλλα; Που είχε πάει η περιέργεια ή και η αντίστασή τους σ’ αυτή την ηγεμονική συμπεριφορά; Πότε και πώς θα τελειώσει αυτό;

Αφού τους περιέγραψα την έννοια της ομαδικότητας, τους είπα για ακόμα μια φορά ότι η ομαδικότητα, όπως και η πειθαρχία, πρέπει να βιωθούν για να γίνουν κατανοητές. Για να τους φέρω σε μια πρώτη επαφή με την έννοια της ομαδικότητας, τους έβαλα να φωνάξουν όλοι μαζί «Δύναμη μέσω της Πειθαρχίας», «Δύναμη μέσω της Ομαδικότητας». Αρχικά είπα σε δύο μαθητές να σταθούν όρθιοι και να φωνάξουν το σύνθημά μας. Μέτα πρόσθεσα ακόμα δύο, μέχρι που τελικά όλη η τάξη βρέθηκε να απαγγέλλει όρθια. Ήταν ευχάριστο. Οι μαθητές κοίταζαν ο ένας τον άλλον και συνειδητοποιούσαν την αίσθηση της ισχύος που σου δίνει η ομάδα. Όλοι ήταν ικανοί και ίσοι. Έκαναν κάτι όλοι μαζί. Δουλέψαμε πάνω σ’ αυτή την απλή σύλληψη για το υπόλοιπο της ώρας. Επαναλαμβάναμε τα συνθήματα σαν επωδό. Ή τα λέγαμε με αυξανόμενη ένταση. Πάντα τα φωνάζαμε μαζί, δίνοντας έμφαση στον τρόπο με τον οποίο έπρεπε να καθόμαστε, να στεκόμαστε και να μιλάμε.

Άρχισα να βλέπω τον εαυτό μου ως μέρος του πειράματος. Με ευχαριστούσε η κοινός τρόπος δράσης που υιοθετούσαν οι μαθητές. Η ανταμοιβή μου ήταν να βλέπω την ικανοποίηση στα πρόσωπά τους και τον ενθουσιασμό τους να κάνουν περισσότερα. Μου ήταν όλο και πιο δύσκολο να κρατήσω τον εαυτό μου έξω από αυτή τη στιγμή και από αυτή την νέα ταυτότητα που αποκτούσε η τάξη. Ακολουθούσα τις επιταγές της ομάδας στον ίδιο βαθμό που τις καθοδηγούσα.

Καθώς η ώρα έφτανε στο τέλος της, και χωρίς να το έχω σκεφτεί εκ των προτέρων, δημιούργησα έναν χαιρετισμό. Ήταν μόνο για τα μέλη της τάξης. Για να κάνεις αυτό τον χαιρετισμό, έπρεπε να ανεβάσεις το δεξί σου χέρι στο ύψος του δεξιού σου ώμου σε θέση λυγισμένη. Τον ονόμασα «ο Χαιρετισμός του Τρίτου Κύματος», γιατί η στάση του χεριού έμοιαζε με κύμα που είναι έτοιμο να σκάσει. Η ιδέα του «τρίτου» προέκυψε από τη σχετική μου γνώση ότι τα κύματα έρχονται πάντα μαζεμένα, με το τρίτο στη σειρά να είναι πάντα το τελευταίο και το μεγαλύτερο. Από τη στιγμή που είχαμε χαιρετισμό, απαίτησα από όλα τα μέλη του τμήματος να τον χρησιμοποιούν για να χαιρετηθούν μεταξύ τους έξω από την τάξη. Όταν χτύπησε το κουδούνι για το τέλος της ώρας, ζήτησα από την τάξη απόλυτη ησυχία. Με τους πάντες να κάθονται σε θέση προσοχής, σήκωσα αργά το μπράτσο μου, και με καμπυλωμένο το χέρι, έκανα τον χαιρετισμό. Ήταν ένα σιωπηλό σημάδι αναγνώρισης. Ήταν κάτι το ξεχωριστό. Χωρίς καμία διαταγή, ολόκληρη η ομάδα των μαθητών αποκρίθηκε στο χαιρετισμό.

Στη διάρκεια των επόμενων ημερών, οι μαθητές της τάξης αντάλλασσαν μεταξύ τους τον χαιρετισμό. Προχωρούσες στο διάδρομο και ξαφνικά τρεις συμμαθητές γυρνούσαν προς το μέρος σου, ο καθένας κάνοντας αστραπιαία την κίνηση. Έβλεπες μαθητές στη βιβλιοθήκη ή στο μάθημα της γυμναστικής να κάνουν αυτή την περίεργη χειρονομία. Άκουγες δίσκους φαγητού να πέφτουν με θόρυβο στο κυλικείο, και γυρνώντας να κοιτάξεις έβλεπες τους δύο συμμαθητές να κάνουν μεταξύ τους το χαιρετισμό. Το μυστήριο γύρω από αυτά τα τριάντα άτομα που επαναλάμβαναν αυτή την παράξενη κίνηση σύντομα έστρεψε την προσοχή στην τάξη και στο πείραμά μας πάνω στην γερμανική ταυτότητα. Πολλοί μαθητές εκτός του τμήματος ρωτούσαν αν μπορούσαν να συμμετάσχουν.

ΔΥΝΑΜΗ ΜΕΣΩ ΤΗΣ ΔΡΑΣΗΣ

Otto Dix, Tranchée, 1918, Gouaché, 39x41 cm

Την Τετάρτη, αποφάσισα να φτιάξω κάρτες μέλους για κάθε μαθητή που ήθελε να συνεχίσει αυτό που πλέον είχα ονομάσει «το πείραμα». Ούτε ένας μαθητής δεν επέλεξε να φύγει από την αίθουσα. Εκείνη τη στιγμή, την τρίτη μέρα της δραστηριότητας, υπήρχαν σαραντατρείς μαθητές μέσα στην τάξη. Δεκατρείς μαθητές είχαν αλλάξει τμήμα για να γίνουν μέρος του πειράματος. Όσο η τάξη καθόταν στη θέση προσοχής, έδωσα σε κάθε παιδί από μια κάρτα. Σημείωσα σε τρεις από τις κάρτες ένα κόκκινο Χ και ενημέρωσα τους αποδέκτες ότι τους είχε ανατεθεί η ειδική αποστολή να μου δίνουν αναφορά για τυχόν μαθητές που δεν συμμορφώνονταν με τους κανόνες της τάξης. Συνέχισα μιλώντας για τη σημασία της Δράσης. Εξήγησα πως η πειθαρχία και η ομαδικότητα στερούνται νοήματος χωρίς τη δράση. Συζήτησα για την ομορφιά του να παίρνει κανείς την απόλυτη ευθύνη για τις πράξεις του. Για την ακλόνητη πίστη στον εαυτό σου και την κοινότητά σου ή την οικογένειά σου, που θα έκανες τα πάντα για να συντηρήσεις, να προστατέψεις και να διευρύνεις αυτή την ύπαρξη. Τόνισα πως η σκληρή δουλειά, η πίστη και η υπακοή του ενός στον άλλον, επιταχύνει το ρυθμό της μάθησης και την επίτευξη των στόχων. Υπενθύμισα στους μαθητές πώς ήταν να είσαι σε μια τάξη που ο ανταγωνισμός προκαλεί πόνο και ταπείνωση. Καταστάσεις στις οποίες οι μαθητές τρώγονταν ο ένας με τον άλλον για τα πάντα, από τη γυμναστική μέχρι το διάβασμα. Το συναίσθημα του να μην κάνεις ποτέ τίποτα, να μην είσαι ποτέ μέρος κάποιου πράγματος, να μην έχεις υποστήριξη από τον άλλον.

Κάπου εκεί, μαθητές σηκώθηκαν χωρίς προειδοποίηση και άρχισαν, κατά κάποιο τρόπο, να με επαινούν. «Κύριε Τζόουνς, για πρώτη φορά μαθαίνω πολλά πράγματα». «Κύριε Τζόουνς, γιατί δεν διδάσκετε έτσι όλη την ώρα;». Ήμουν σοκαρισμένος! Ναι, τους παρείχα πληροφορίες κατά τρόπο εξαιρετικά ελεγχόμενο, αλλά το γεγονός ότι εκείνοι το έβρισκαν επαρκές και αποδεκτό ήταν αναπάντεχο. Ήταν εξίσου ανησυχητικό να συνειδητοποιώ ότι σύνθετες και χρονοβόρες γραπτές εργασίες πάνω στον γερμανικό τρόπο ζωής ολοκληρώνονταν αλλά και αναλύονταν τώρα πολύ πιο διεξοδικά από τους μαθητές. Οι επιδόσεις στον μαθησιακό τομέα βελτιώνονταν αισθητά. Μάθαιναν περισσότερα. Και έδειχναν να θέλουν περισσότερα. Άρχισα να πιστεύω ότι οι μαθητές θα έκαναν ό, τι κι αν τους ανέθετα. Αποφάσισα έτσι να το ανακαλύψω.

Για να κάνω τους μαθητές να νιώσουν τη δράση πιο άμεσα, έδωσα προφορικά στον καθένα από μια συγκεκριμένη αποστολή. «Καθήκον σου είναι να σχεδιάσεις το σήμα του Τρίτου Κύματος. Εσύ είσαι υπεύθυνος να σταματάς κάθε μαθητή που δεν είναι μέλος του Τρίτου Κύματος από το να μπαίνει σ’ αυτή την αίθουσα. Θέλω εσύ μέχρι αύριο να θυμάσαι απ’ έξω κι ανακατωτά τα ονόματα και τις διευθύνσεις κάθε μέλους του Τρίτου Κύματος. Εσένα σου ανατίθεται το δύσκολο έργο να προπονήσεις και να πείσεις τουλάχιστον είκοσι παιδιά από το διπλανό δημοτικό σχολείο ότι η στάση που καθόμαστε εμείς είναι απαραίτητη για τη σωστή εκμάθηση. Δουλειά σου είναι να διαβάσεις αυτό το φυλλάδιο και να μας ενημερώσεις για ολόκληρο το περιεχόμενό του μέχρι το τέλος της ώρας. Θέλω ο καθένας από εσάς να μου δώσει το όνομα και τη διεύθυνση ενός έμπιστου φίλου που πιστεύει ότι μπορεί να θέλει να προσχωρήσει στο Τρίτο Κύμα...».

Για να ολοκληρώσω τον κύκλο που αφορούσε στην άμεση δράση, εξήγησα στους μαθητές την απλή διαδικασία προσέλκυσης νέων μελών. Πήγαινε κάπως έτσι: ένα νέο μέλος χρειαζόταν μόνο να προταθεί από ένα υπάρχον μέλος και να εκδοθεί γι’ αυτό μια κάρτα από εμένα. Με το που έπαιρνε την κάρτα, το νέο μέλος έπρεπε να αποδείξει πως γνώριζε τους κανόνες μας και να δηλώσει υποταγή σ’ αυτούς. Η ανακοίνωσή μου προκάλεσε σάλο.

Το σχολείο ζωήρεψε από εικασίες και περιέργεια. Επηρέαζε τους πάντες. Ο μάγειρας του σχολείου ρώτησε πώς θα ήταν ένα μπισκότο του Τρίτου Κύματος. Του απάντησα, φυσικά, σοκολατένιο. Ο διευθυντής μας ήρθε σε μια απογευματινή συνάντηση καθηγητών του τμήματος και μου έκανε τον χαιρετισμό του Τρίτου Κύματος. Εγώ ανταποκρίθηκα. Ο βιβλιοθηκάριος με ευχαρίστησε για το πανό «30 λεπτά γνώσης», το οποίο έβαλε πάνω από την είσοδο της βιβλιοθήκης. Μέχρι το τέλος της μέρας, πάνω από διακόσιοι μαθητές είχαν ακολουθήσει τον κανόνα. Ένιωθα πολύ μόνος, και λίγο φοβισμένος.

Το μεγαλύτερο μέρος του φόβου μου οφειλόταν σε περιστατικά «καρφώματος». Παρόλο που επισήμως είχα αναθέσει μόνο σε τρεις μαθητές να μου δίνουν αναφορές για αποκλίνουσες συμπεριφορές, περίπου είκοσι μαθητές είχαν έρθει σε μένα αναφέροντας πως ο Άλαν δεν χαιρέτισε ή ότι η Τζωρτζίνα μιλούσε επικριτικά για το πείραμά μας. Αυτά τα περιστατικά ελέγχου σήμαιναν ότι η μισή τάξη θεωρούσε καθήκον της να παρατηρεί και να καταγγέλει τα μέλη του τμήματος. Μέσα σ’ αυτό τον καταιγισμό των καταγγελιών, ήταν λογικό μια συνωμοσία να μη φαίνεται πολύ μακρινή...

Τρεις κοπέλες από την τάξη είχαν πει στους γονείς τους τα πάντα για τις δραστηριότητες του τμήματός μας. Αυτές οι τρεις κοπέλες ήταν μακράν οι εξυπνότερες μαθήτριες της τάξης. Σαν φίλες, τα πήγαιναν καλά. Είχαν μια σιωπηλή αυτοπεποίθηση και τις ευχαριστούσε το σχολικό περιβάλλον, κάτι που τους έδινε τη δυνατότητα να αναπτύσσουν τόσο τις ακαδημαϊκές όσο και τις ηγετικές τους ικανότητες. Στη διάρκεια του πειράματος, ήμουν περίεργος να δω πώς θα αντιδράσουν σ’ αυτή την αναδιαμόρφωση της τάξης που είχε σαν βάση την ισότητα. Οι επιβραβεύσεις που είχαν συνηθίσει να συνοδεύουν τις νίκες τους, δεν υπήρχαν στο πείραμα. Πνευματικές δεξιότητες όπως η αμφιβολία και η εκλογίκευση ήταν ανύπαρκτες. Μπροστά στην στρατιωτική ατμόσφαιρα της τάξης έμοιαζαν αποσβολωμένες και σκεπτικές. Τώρα που τα φέρνω ξανά στο μυαλό μου, έδειχναν πολύ σαν παιδιά με μαθησιακές δυσκολίες. Παρακολουθούσαν τις δραστηριότητες και συμμετείχαν με τρόπο μηχανικό. Ενώ όλοι οι άλλοι ορμούσαν, αυτές παρέμεναν συγκρατημένες, παρακολουθώντας.

Με το να πουν στους γονείς τους για το πείραμα, έδωσαν την αφορμή για να ξεκινήσει μια σειρά γεγονότων. Ο ραβίνος ενός από τους γονείς μου τηλεφώνησε στο σπίτι. Ήταν ευγενικός και συγκαταβατικός. Του είπα ότι απλώς μελετούσαμε την γερμανική ταυτότητα. Έδειξε ευχαριστημένος και μου είπε να μην ανησυχώ. Θα μιλούσε αυτός στους γονείς και θα καθησύχαζε τις ανησυχίες τους. Προς το τέλος αυτής της συζήτησης, έφερα στο μυαλό μου αντίστοιχες συζητήσεις στη διάρκεια της ιστορίας, στις οποίες ο κλήρος αποδέχτηκε και απολογήθηκε για αδικαιολόγητες καταστάσεις. Μακάρι να είχε ξεσπάσει από θυμό ή απλά να προσπαθούσε να ερευνήσει την κατάσταση, θα μπορούσα έτσι να καταδείξω στους μαθητές μια περίπτωση δικαιολογημένης εξέγερσης. Αλλά όχι. Ο ραβίνος έγινε μέρος του πειράματος. Παραμένοντας αδαής για την καταπιεστικότητα του πειράματος, έγινε συνένοχος και υποστηρικτής.

Στο τέλος της τρίτης μέρας, ήμουν εξουθενωμένος. Είχα διαλυθεί. Η ισορροπία ανάμεσα στο παιχνίδι των ρόλων και την κατευθυνόμενη συμπεριφορά είχε σχεδόν χαθεί. Πολλοί από τους μαθητές είχαν δοθεί απόλυτα στο ρόλο του «μέλους του Τρίτου Κύματος». Απαιτούσαν πλήρη υποταγή στους κανόνες από τους υπόλοιπους μαθητές και ήταν επιθετικοί απέναντι σ’ αυτούς που δεν έπαιρναν το πείραμα στα σοβαρά. Άλλοι απλά βυθίζονταν στις ασκήσεις και έπαιρναν από μόνοι τους τους ρόλους τους. Θυμάμαι συγκεκριμένα τον Ρόμπερτ. Ο Ρόμπερτ ήταν μεγαλόσωμος για την ηλικία του και δεν ήταν και ο καλύτερος στα σχολικά του καθήκοντα. Προσπαθούσε βέβαια περισσότερο από τον καθένα για να πετύχει. Κάθε βδομάδα παρέδιδε εργασίες αντιγραμμένες λέξη προς λέξη από τα βιβλία που είχα προτείνει από τη βιβλιοθήκη. Ο Ρόμπερτ είναι ένα από αυτά τα παιδιά στο σχολείο που δεν διαπρέπει πουθενά αλλά και που δεν προκαλεί φασαρίες. Δεν είναι ιδιαίτερα έξυπνα, δεν είναι μέλη κάποιας αθλητικής ομάδας, δεν αποζητούν την προσοχή. Είναι χαμένα. Αόρατα. Ο μόνος λόγος για τον οποίο βρέθηκα να γνωρίζω τον Ρόμπερτ ήταν γιατί τον πέτυχα να τρώει μεσημεριανό στην τάξη μου. Πάντα έτρωγε μεσημεριανό μόνος του.

Έτσι λοιπόν, το Τρίτο Κύμα έδωσε στον Ρόμπερτ μια θέση στα σχολείο. Ήταν τουλάχιστον ίσος με όλους τους άλλους. Μπορούσε να κάνει κάτι. Να συμμετέχει. Να είναι εποικοδομητικός. Και αυτό ακριβώς έκανε ο Ρόμπερτ. Αργά το απόγευμα της Τετάρτης βρήκα τον Ρόμπερτ να με ακολουθεί, και τον ρώτησα τί στην ευχή έκανε. Χαμογέλασε (δεν νομίζω ότι τον είχα ξαναδεί ποτέ να χαμογελάει) και έκανε την εξής ανακοίνωση: «Κύριε Τζόουνς, είμαι ο σωματοφύλακάς σας. Φοβάμαι ότι κάτι θα σας συμβεί». «Μπορώ να το κάνω κύριε Τζόουνς, σας παρακαλώ;». Με αυτή την αυτοπεποίθηση και το χαμόγελο, δεν μπορούσα να πω όχι. Είχα σωματοφύλακα. Όλη τη μέρα μου άνοιγε και μου έκλεινε τις πόρτες. Περπατούσε πάντα στα δεξιά μου. Χαμογελούσε απλώς, και χαιρετούσε τα άλλα μέλη της τάξης. Με ακολουθούσε παντού. Στην αίθουσα των καθηγητών (που απαγορευόταν η είσοδος στους μαθητές), καθόταν σε σιωπηλή στάση προσοχής όσο έπινα τον καφέ μου. Όταν ένας καθηγητής Αγγλικών του έκανε παρατήρηση που, αν και μαθητής, βρισκόταν στην «αίθουσα για τους καθηγητές», εκείνος απλά χαμογέλασε και τον ενημέρωσε ότι δεν ήταν μαθητής. Ήταν σωματοφύλακας.

ΔΥΝΑΜΗ ΜΕΣΩ ΤΗΣ ΠΕΡΗΦΑΝΙΑΣ

Την Παρασκευή άρχισα να οδηγώ το πείραμα στο τέλος του. Ήμουν εξουθενωμένος και ανήσυχος. Πολλοί μαθητές είχαν ξεπεράσει το όριο. Το Τρίτο Κύμα είχε γίνει το κέντρο του κόσμου τους. Βρισκόμουν κι εγώ σε κακή κατάσταση. Δρούσα τώρα ενστικτωδώς σαν δικτάτορας. Ήμουν, βέβαια, καλοπροαίρετος. Και κάθε μέρα επιχειρηματολογούσα στον εαυτό μου για τα προτερήματα αυτής της εκπαιδευτικής εμπειρίας. Στο σημείο εκείνο, την τέταρτη μέρα του πειράματος, είχα αρχίσει να ξεμένω από επιχειρήματα. Καθώς περνούσα όλο και περισσότερο χρόνο υποδυόμενος το ρόλο, είχα λιγότερο χρόνο να μου υπενθυμίζω τη λογική του αφετηρία και το σκοπό του. Έπιανα τον εαυτό μου να βυθίζομαι μέσα στο ρόλο, ακόμα και όταν αυτό δεν ήταν απαραίτητο. Αναρωτιόμουν αν αυτό δεν είναι που συμβαίνει σε τόσο κόσμο. Μας δίνουν ή παίρνουμε έναν προαποφασισμένο ρόλο και μετά προσαρμόζουμε τη ζωή μας ώστε να ταιριάζει με την εικόνα. Και σύντομα αυτή η εικόνα είναι η μόνη ταυτότητα που αποδέχεται ο υπόλοιπος κόσμος. Γινόμαστε έτσι η ίδια η εικόνα. Το πρόβλημα με την κατάσταση και το ρόλο που είχα δημιουργήσει, ήταν ότι δεν είχα χρόνο να σκεφτώ πού θα οδηγούσε. Τα γεγονότα με ξεπερνούσαν. Ανησυχούσα μήπως οι μαθητές κάνουν πράγματα για τα οποία θα μετάνιωναν αργότερα. Για μια ακόμα φορά βρέθηκα αντιμέτωπος με το δίλημμα του να δώσω ένα τέλος στο πείραμα ή να το αφήσω να κυλήσει στο δρόμο του. Και οι δύο επιλογές ήταν πια μη εφαρμόσιμες. Αν σταματούσα το πείραμα, ένας μεγάλος αριθμός μαθητών θα έμενε ξεκρέμαστος. Είχαν δεσμευτεί ενώπιον των συμμαθητών τους για ριζοσπαστική συμπεριφορά. Είχαν εκτεθεί συναισθηματικά και ψυχολογικά. Αν ξαφνικά τους τραβούσα πίσω στην καθημερινότητα του μαθήματος, θα είχα να αντιμετωπίσω ένα μπερδεμένο μαθητικό κοινό για το υπόλοιπο της χρονιάς. Θα ήταν πολύ επίπονο και μειωτικό για τον Ρόμπερτ και παιδιά σαν αυτόν να συρθούν πίσω στα καθίσματά τους και να τους πούμε ότι ήταν μόνο ένα παιχνίδι. Θα γελοιοποιούνταν από τους εξυπνότερους μαθητές που συμμετείχαν με τρόπο μετρημένο και προσεκτικό. Δεν μπορούσα να αφήσω τους Ρόμπερτ αυτού του κόσμου να χάσουν ξανά.

Για την άλλη επιλογή, του να αφήσω απλώς το πείραμα να πάρει το δρόμο του, δεν ετίθετο επίσης θέμα συζήτησης. Τα πράγματα είχαν ήδη αρχίσει να βγαίνουν εκτός ελέγχου. Την Τετάρτη το βράδυ κάποιος είχε μπει μέσα στην αίθουσα και τα είχε κάνει όλα άνω κάτω. Αργότερα έμαθα ότι ήταν πατέρας ενός από τους μαθητές. Ήταν σμήναρχος εν αποστρατεία που είχε περάσει από γερμανικά στρατόπεδα αιχμαλώτων πολέμου. Με το που άκουσε τις δραστηριότητές μας, απλά έχασε τον έλεγχο. Αργά το βράδυ, έκανε διάρρηξη και μπήκε στην αίθουσα και τη διέλυσε. Τον βρήκα εκείνο το πρωί, να στέκεται στηριζόμενος στην πόρτα της τάξης. Μου είπε για τους φίλους του που είχαν σκοτωθεί στη Γερμανία. Με κρατούσε και έτρεμε. Με κοφτά, γεμάτα ένταση λόγια με ικέτεψε να τον καταλάβω και να τον βοηθήσω να πάει σπίτι. Τηλεφώνησα στη γυναίκα του και με τη βοήθεια ενός γείτονα τον συνόδεψα ως το σπίτι. Αργότερα, περάσαμε ώρες συζητώντας για το πώς ένιωθε, και γι’ αυτό που έκανε, όμως από εκείνη τη στιγμή του πρωινού της Πέμπτης, η ανησυχία μου ήταν περισσότερο για το τί θα μπορούσε να συμβαίνει στο σχολείο.

Otto Dix, Le Christ raillé par la foule, 1948, Pastel, 331.3x37 cm

Ανησυχούσα όλο και περισσότερο για τον αντίκτυπο που είχε η δραστηριότητά μας στο σχολείο και στους υπόλοιπους μαθητές. Το Τρίτο Κύμα διατάρασσε τη φυσιολογική διδασκαλία. Κάποιοι μαθητές έχαναν άλλα μαθήματα για να συμμετέχουν, και οι σχολικοί σύμβουλοι είχαν αρχίσει να ανακρίνουν κάθε μαθητή της τάξης. Η πραγματική Γκεστάπο του σχολείου είχε πιάσει δουλειά. Αντιμέτωπος μ’ αυτό το πείραμα που τώρα ξέφευγε προς πάσα κατεύθυνση, αποφάσισα να ακολουθήσω ένα παλιό μπασκετικό σύστημα. Όταν παίζεις έχοντας τους πάντες εναντίον σου, η καλύτερη κίνηση είναι να δοκιμάσεις το απροσδόκητο. Και αυτό ακριβώς έκανα.

Μέχρι την Πέμπτη η τάξη είχε πολλαπλασιαστεί, ξεπερνώντας σε αριθμό τους ογδόντα μαθητές. Ο μόνος λόγος για τον οποίο μπορούσαν όλοι να χωρέσουν ήταν η υποχρεωτική πειθαρχία που τους επέβαλλε η σιωπηλή θέση προσοχής. Υπάρχει μια παράξενη ηρεμία όταν σε μια αίθουσα γεμάτη από ανθρώπους όλοι κάθονται σιωπηλά, παρατηρώντας και προσμένοντας. Αυτό με βοηθούσε να τους προσεγγίσω με πιο προσεκτικό τρόπο. Μίλησα για την περηφάνια. «Η περηφάνια είναι κάτι περισσότερο από λάβαρα και χαιρετισμούς. Η περηφάνια είναι κάτι που κανείς δεν μπορεί σας στερήσει. Περηφάνια είναι να ξέρεις πως είσαι ο καλύτερος. Δεν μπορεί να καταστραφεί...».

Στη μέση αυτής της κορύφωσης, απότομα άλλαξα και χαμήλωσα τον τόνο της φωνής μου για να τους ανακοινώσω τον πραγματικό λόγο ύπαρξης του Τρίτου Κύματος. Με τρόπο αργό και μεθοδικό, τους εξήγησα τί κρυβόταν πίσω από το Τρίτο Κύμα: «Το Τρίτο Κύμα δεν είναι απλά ένα πείραμα πάνω στη σχολική συμπεριφορά. Είναι κάτι πολύ πιο σημαντικό από αυτό. Το Τρίτο Κύμα είναι ένα πρόγραμμα εθνικής εμβέλειας για να βρεθούν μαθητές που είναι έτοιμοι να αγωνιστούν για πολιτική αλλαγή σ’ αυτή τη χώρα. Μάλιστα. Αυτές οι δραστηριότητες που κάναμε μέχρι τώρα ήταν απλά προετοιμασία για το πραγματικό κομμάτι. Σε όλη τη χώρα, δάσκαλοι όπως εγώ, στρατολογούν και εκπαιδεύουν ένα σώμα αποτελούμενο από νέους, ικανό να δείξει στο έθνος μια καλύτερη κοινωνία μέσα από την πειθαρχία, την ομαδικότητα, την περηφάνια και τη δράση. Αν μπορούμε να αλλάξουμε τον τρόπο με τον οποίο λειτουργεί το σχολείο, μπορούμε να αλλάξουμε και τον τρόπο με τον οποίο λειτουργούν τα εργοστάσια, τα μαγαζιά, τα πανεπιστήμια και οι άλλοι θεσμοί. Είστε μια εκλεκτή ομάδα νέων ανθρώπων που επιλέχθηκαν να βοηθήσουν σε αυτό το σκοπό. Αν ορθώσετε το ανάστημά σας και επιδείξετε αυτά που μάθατε τις τελευταίες τέσσερις μέρες, μπορούμε να αλλάξουμε τη μοίρα αυτού του έθνους. Μπορούμε να το καθοδηγήσουμε προς μια νέα κατεύθυνση τάξης, ομαδικότητας, περηφάνιας και δράσης. Με νέο προορισμό. Όλα επαφίενται σε σας και στη διάθεσή σας να πάρετε μέρος».

Για να προσδώσω κύρος και σοβαρότητα στα λόγια μου, γύρισα στις τρεις κοπέλες της τάξης που ήξερα ότι αμφισβητούσαν το Τρίτο Κύμα. Απαίτησα να φύγουν από την αίθουσα. Εξήγησα γιατί το έκανα αυτό, και στη συνέχεια ανέθεσα σε τέσσερις μαθητές το ρόλο των φρουρών, για να συνοδεύσουν τις κοπέλες στη βιβλιοθήκη και να τις εμποδίσουν να ξαναμπούν στην αίθουσα την Παρασκευή. Μετά, με δραματικό ύφος, ενημέρωσα την τάξη για μια ιδιαίτερη συγκέντρωση που πραγματοποιούνταν το μεσημέρι της Παρασκευής. Επρόκειτο για μια συγκέντρωση που απευθυνόταν μόνο σε μέλη του Τρίτου Κύματος.

Ήταν μεγάλο ρίσκο. Απλώς συνέχισα να μιλάω. Φοβόμουν ότι, αν σταματούσα, κάποιος θα ξεσπούσε σε γέλια ή θα έκανε κάποια ερώτηση, και το κόλπο γκρόσο θα διαλυόταν στο χάος. Τους εξήγησα πώς το μεσημέρι της Παρασκευής, ένας από τους υποψήφιους για την προεδρία θα ανακοίνωνε τη δημιουργία ενός προγράμματος για τη νεολαία με την ονομασία το Τρίτο Κύμα. Ταυτόχρονα με αυτή την ανακοίνωση, πάνω από 1000 ομάδες νεολαίων από κάθε περιοχή της χώρας θα ξεσηκώνονταν και θα εκδήλωναν την υποστήριξή τους σ’ αυτή την κίνηση. Τους εκμυστηρεύτηκα ότι εκείνοι ήταν οι μαθητές που επιλέχθηκαν να εκπροσωπήσουν την περιοχή τους. Στη συνέχεια αναρωτήθηκα δυνατά αν θα ήταν σε θέση να κάνουν μια καλή εμφάνιση, δεδομένου ότι ο Τύπος είχε προσκληθεί για να καταγράψει το γεγονός. Κανένας δε γέλασε. Δεν ακούστηκε ούτε ένας ψίθυρος αντίδρασης. Ίσα ίσα, το ακριβώς αντίθετο. Ένα ρίγος ενθουσιασμού διαπέρασε την αίθουσα. «Μπορούμε να το κάνουμε!». «Θα πρέπει να φοράμε λευκά μπλουζάκια;». «Κύριε Τζόουνς, έχετε δει αυτή τη διαφήμιση στο περιοδικό Time;».

Το τελειωτικό χτύπημα ήρθε μάλλον τυχαία. Ήταν μια ολοσέλιδη έγχρωμη καταχώριση στο τρέχον τεύχος του περιοδικού Time για κάτι δομικά υλικά. Ο διαφημιστής προσδιόριζε το προϊόν ως το Τρίτο Κύμα. Η διαφήμιση διακήρυττε με μεγάλα κόκκινα, άσπρα και μπλε γράμματα πως «Το Τρίτο Κύμα Καταφθάνει». «Είναι κι αυτό μέρος της καμπάνιας, κύριε Τζόουνς;». «Είναι κωδικός ή κάτι τέτοιο;». «Ναι. Και τώρα ακούστε με προσεκτικά».

«Όλα έχουν προγραμματιστεί αύριο. Να είστε στο μικρό αμφιθέατρο δέκα λεπτά πριν τις 12:00. Να είστε καθισμένοι. Να είστε έτοιμοι να επιδείξετε την πειθαρχία, την ομαδικότητα και την περηφάνια που διδαχτήκατε. Μην μιλήσετε σε κανέναν γι’ αυτό. Αυτή η συγκέντρωση απευθύνεται αποκλειστικά σε μέλη».

ΔΥΝΑΜΗ ΜΕΣΩ ΤΗΣ ΚΑΤΑΝΟΗΣΗΣ

Την Παρασκευή, την τελευταία μέρα της άσκησης, πέρασα όλο το πρωινό προετοιμάζοντας το αμφιθέατρο για τη συγκέντρωση. Κατά τις εντεκάμιση, μαθητές άρχισαν να καταφτάνουν στην αίθουσα. Στην αρχή λίγοι, προχωρώντας αναγνωριστικά, και μετά περισσότεροι. Η μία σειρά γέμιζε μετά την άλλη. Μια διακριτική σιγή σκέπαζε την αίθουσα. Τα πανό του Τρίτου Κύματος κρέμονταν σαν σύννεφα πάνω από την ομήγυρη. Στις δώδεκα ακριβώς, έκλεισα την αίθουσα και έβαλα φύλακες σε κάθε πόρτα. Αρκετοί φίλοι μου, παριστάνοντας τους δημοσιογράφους και τους φωτογράφους, μπλέχτηκαν με το πλήθος τραβώντας φωτογραφίες και κρατώντας με έντονο τρόπο εμφανείς σημειώσεις. Βγάλαμε και μια ομαδική φωτογραφία. Πάνω από διακόσιοι μαθητές είχαν στριμωχτεί μέσα στην αίθουσα. Δεν υπήρχε ούτε μια κενή θέση. Το πλήθος έδειχνε να αποτελείται από μαθητές κάθε λογής. Ήταν οι αθλητές, η κοινωνική ελίτ, οι ηγετικές φυσιογνωμίες, οι μοναχικοί, τα παιδιά που πάντα έφευγαν νωρίς από το σχολείο, οι ποδηλάτες, οι ψευτομοδάτοι, μερικοί εκπρόσωποι από την ντανταϊστική κλίκα του σχολείου και κάποιοι από τους μαθητές που σύχναζαν στα κοινόχρηστα πλυντήρια. Ολόκληρο το πλήθος, όμως, έμοιαζε σαν μια γροθιά όπως καθόντουσαν σε θέση απόλυτης προσοχής. Κάθε πρόσωπο αφοσιωμένο στην οθόνη της τηλεόρασης που είχα τοποθετήσει στο μπροστά μέρος της αίθουσας. Δεν κουνιόταν κανείς. Στην αίθουσα δεν έπεφτε καρφίτσα. Ήταν σαν να είμαστε όλοι μάρτυρες σε έναν τοκετό. Η ένταση και η προσμονή ξεπερνούσαν κάθε λογική.

«Πριν γυρίσω το κανάλι στην εθνική συνέντευξη τύπου, που ξεκινά σε πέντε λεπτά, θέλω να κάνουμε στον Τύπο μια επίδειξη της προετοιμασίας μας». Με αυτά τα λόγια, έκανα το χαιρετισμό και αυτόματα ακολούθησαν διακόσια χέρια να καρφώνουν τον αέρα σε απάντησή μου. Στη συνέχεια είπα τις λέξεις «Δύναμη μέσω της πειθαρχίας» και ακολούθησαν επαναλαμβάνοντας σαν χορωδία. Το κάναμε ξανά, και ξανά. Κάθε φορά η απάντηση ήταν και πιο ηχηρή. Οι φωτογράφοι μας περικύκλωναν τραβώντας τις καθιερωμένες αυθόρμητες φωτογραφίες, μα μετά από λίγο κανείς δεν τους έδινε σημασία. Επανέλαβα τη σημασία αυτής της εκδήλωσης και ζήτησα για ακόμα μια φορά μια επίδειξη πίστης και υποταγής. Ήταν η τελευταία φορά που θα ζητούσα από οποιονδήποτε να το επαναλάβει. Η αίθουσα σείστηκε από μια σπηλαιώδη κραυγή: «Δύναμη μέσω της πειθαρχίας». Ήταν 12:05. Έσβησα τα φώτα της αίθουσας και προχώρησα γρήγορα προς την τηλεόραση. Το οξυγόνο της αίθουσας έμοιαζε να εξαντλείται. Ήταν δύσκολο να αναπνεύσεις και ακόμα δυσκολότερο να μιλήσεις. Ήταν σαν η κλιμάκωση των βροντερών ψυχών να είχε διώξει τα πάντα έξω από την αίθουσα. Άναψα την τηλεόραση. Στεκόμουν τώρα δίπλα στην οθόνη, με το πρόσωπό μου να αντικρίζει κατευθείαν την πλημμυρισμένη αίθουσα. Το μηχάνημα πήρε ζωή, δημιουργώντας ένα φωτεινό πεδίο από φωσφορίζουσα λάμψη. Ο Ρόμπερτ ήταν στο πλευρό μου. Του ψιθύρισα να κοιτά προσεκτικά και να προσέχει τα επόμενα λεπτά. Το μόνο φως στην αίθουσα ερχόταν από την τηλεόραση, και φώτιζε απέναντι από τα πρόσωπα της αίθουσας. Μάτια χρωματισμένα και απορροφημένα από το φως, αλλά η γενική εικόνα δεν άλλαξε. Το δωμάτιο παρέμενε νεκρικά ακίνητο. Περιμένοντας. Υπήρχε μια πνευματική διελκυστίνδα ανάμεσα στους ανθρώπους της αίθουσας και την τηλεόραση. Η τηλεόραση νίκησε. Η λευκή λάμψη της κενής οθόνης δεν άλλαζε σε κάποια εικόνα πολιτικού υποψήφιου. Απλώς συνέχιζε να τρεμοπαίζει. Κι όμως, οι θεατές επέμεναν. Θα πρέπει να υπάρχει κάποιο πρόγραμμα. Θα πρέπει να εμφανιστεί από στιγμή σε στιγμή. Μα που είναι; Η αποχαύνωση από την τηλεόραση έμοιαζε να κρατά για ώρες. Ήταν 12:07. Τίποτα. Ένα κενό πεδίο λευκού χρώματος. Δεν πρόκειται να συμβεί. Η προσμονή μετατράπηκε σε αγωνία και μετά σε ταραχή. Κάποιος σηκώθηκε και φώναξε.

«Δεν υπάρχει κανένας αρχηγός, έτσι δεν είναι;». Όλοι γύρισαν σοκαρισμένοι, πρώτα στον απελπισμένο μαθητή και μετά πίσω στην τηλεόραση. Στα πρόσωπά τους υπήρχε το βλέμμα της δυσπιστίας. Μέσα στη σύγχυση της στιγμής, προχώρησα αργά προς την τηλεόραση. Την έσβησα. Ένιωσα τον αέρα να φυσά ξανά μέσα στην αίθουσα. Η αίθουσα παρέμεινε αμετάβλητα σιωπηλή, όμως για πρώτη φορά μπορούσα να νιώσω ανθρώπους να αναπνέουν. Οι μαθητές μετακινούσαν τα χέρια τους από το πίσω μέρος των καθισμάτων τους. Περίμενα έναν καταιγισμό ερωτήσεων, αλλά αντ’ αυτού βρέθηκα αντιμέτωπος με μια διαπεραστική ησυχία. Ξεκίνησα να μιλάω. Κάθε λέξη έδειχνε να αρπάζεται και να απορροφάται.

«Ακούστε προσεκτικά, έχω κάτι σημαντικό να σας πω». «Καθίστε κάτω». «Δεν υπάρχει αρχηγός! Δεν υπάρχει κανένα εθνικό κίνημα νέων που να λέγεται Τρίτο Κύμα. Γίνατε αντικείμενο εκμετάλλευσης. Χειραγωγηθήκατε. Παρασυρθήκατε από τις ίδιες σας τις επιθυμίες στο σημείο που βρίσκεστε τώρα. Δεν είστε ούτε καλύτεροι ούτε χειρότεροι από τους Γερμανούς Ναζί που μελετούσαμε».

«Νομίζατε πως ήσασταν οι εκλεκτοί. Πως ήσασταν καλύτεροι από αυτούς που βρίσκονται έξω από αυτή την αίθουσα. Διαπραγματευτήκατε την ελευθερία σας με αντάλλαγμα την ευκολία της πειθαρχίας και της αίσθησης ανωτερότητας. Επιλέξατε να αποδεχτείτε τη θέληση της ομάδας και ένα τεράστιο ψέμα αντί για τη δική σας αντίληψη. Φυσικά, λέτε στους εαυτούς σας ότι ακολουθούσατε απλά για την πλάκα. Ότι θα μπορούσατε να απαγκιστρωθείτε ανά πάσα στιγμή. Αλλά που οδεύατε; Μέχρι που θα φτάνατε; Επιτρέψτε μου να σας δείξω το μέλλον σας».

Wladyslaw Siwek, Auschwitz I. The Death Wall, 1950

Και μ’ αυτό, άναψα έναν προτζέκτορα που βρισκόταν στο πλάι. Γρήγορα φώτισε ένα λευκό πανί που ήταν κρεμασμένο πίσω από την τηλεόραση. Μεγάλοι αριθμοί εμφανίστηκαν να μετρούν αντίστροφα. Το μουγκρητό από τις ναζιστικές συγκεντρώσεις ξέσπασε μπροστά στα μάτια μας. Η καρδιά μου χτυπούσε δυνατά. Μέσα από στοιχειωμένες εικόνες, η ιστορία του Τρίτου Ράιχ παρέλαυνε μέσα στην αίθουσα. Η πειθαρχία. Η παρέλαση της αρίας φυλής. Το μεγάλο ψέμα. Αλαζονεία, βία, τρομοκρατία. Άνθρωποι να σπρώχνονται μέσα σε φορτηγά. Η οπτική δυσωδία των στρατοπέδων συγκέντρωσης. Πρόσωπα χωρίς μάτια. Οι δίκες. Οι ικεσίες για άγνοια. Έκανα μόνο τη δουλειά μου. Τη δουλειά μου. Όσο απότομα ξεκίνησε, έτσι το φιλμ σταμάτησε παγώνοντας σ’ ένα καρέ με γράμματα. «Όλοι πρέπει να αποδεχτούν την ευθύνη. Κανείς δεν μπορεί να υποστηρίξει ότι δεν ήταν με κάποιον τρόπο συμμέτοχος».

Το δωμάτιο παρέμεινε σκοτεινό, καθώς το τελευταίο κομμάτι του φιλμ γυρνούσε αργά στον προτζέκτορα. Ένιωθα το στομάχι μου ανακατεμένο. Το δωμάτιο ίδρωνε και μύριζε σαν να ήμασταν σε αποδυτήρια. Κανείς δεν κουνήθηκε. Έμοιαζε σαν οι πάντες να προσπαθούν να αναλύσουν αυτή τη στιγμή, μήπως και συνειδητοποιήσουν τί είχε συμβεί. Σαν να ξυπνούσαν μόλις από ένα όνειρο, από έναν βαθύ ύπνο, όλοι όσοι βρίσκονταν στην αίθουσα έριξαν μια τελευταία ματιά στη συνείδησή τους. Περίμενα κάμποσα λεπτά για να επιτρέψω σε όλους να φτάσουν στο ίδιο σημείο. Επιτέλους, προέκυψαν οι ερωτήσεις. Όλα τα ερωτήματα ακουμπούσαν με κάποιο τρόπο πάνω στο θέμα των φανταστικών καταστάσεων και προσπαθούσαν να συλλάβουν το νόημα αυτού του γεγονότος. Στο ακόμα σκοτεινό δωμάτιο, ξεκίνησα να δίνω εξηγήσεις. Ομολόγησα το αρρωστημένο συναίσθημα και τις τύψεις που ένιωθα. Είπα στο συγκεντρωμένο πλήθος ότι μια ολοκληρωμένη εξήγηση θα έπαιρνε αρκετό χρόνο. Αλλά για να ξεκινήσω κάπως, ένιωσα τον εαυτό μου να μετατοπίζεται από εσωτερικός συμμέτοχος του γεγονότος στο ρόλο του καθηγητή. Είναι ευκολότερο να είσαι καθηγητής. Με αντικειμενικούς όρους, ξεκίνησα να περιγράφω τα περασμένα γεγονότα.

«Μέσα από την εμπειρία της τελευταίας εβδομάδας, όλοι πήραμε μια γεύση του πώς ήταν να ζεις και να δρας στη ναζιστική Γερμανία. Μάθαμε πώς ήταν το συναίσθημα του να δημιουργείς ένα απόλυτα πειθαρχημένο κοινωνικό σύνολο. Να χτίζεις μια ξεχωριστή κοινωνία. Να υπόσχεσαι πίστη και υπακοή σε αυτή την κοινωνία. Να αντικαθιστάς τη λογική με κανόνες. Ναι, όλοι θα είχαμε γίνει καλοί Γερμανοί. Θα είχαμε φορέσει τη στολή. Θα στρέφαμε το κεφάλι καθώς φίλοι και γείτονες θα καταδικάζονταν και θα καταδιώκονταν. Θα κλειδώναμε τις πόρτες.

Θα δουλεύαμε στις βιομηχανίες «άμυνας». Θα καίγαμε ιδέες. Ναι, γνωρίζουμε έστω και λίγο πώς είναι να βρίσκεις έναν ήρωα. Το να αρπάζεσαι από την εύκολη λύση. Να νιώθεις πως είσαι δυνατός και πως ελέγχεις το πεπρωμένο σου. Γνωρίζουμε το φόβο της απομόνωσης. Την ικανοποίηση του να κάνεις κάτι σωστό και να επιβραβεύεσαι γι’ αυτό. Να είσαι ο πρώτος. Να έχεις δίκιο. Σε έναν ακραίο βαθμό θα βλέπαμε, και πιθανόν θα νιώθαμε, πού οδηγούν αυτές οι πράξεις. Γίναμε όλοι μάρτυρες κάποιου πράγματος στη διάρκεια της τελευταίας βδομάδας.

Είδαμε ότι ο φασισμός δεν είναι απλά κάτι που έκαναν εκείνοι, οι άλλοι. Όχι. Βρίσκεται ακριβώς εδώ. Σ’ αυτή την αίθουσα. Στις δικές μας καθημερινές συνήθειες και στον τρόπο ζωής μας. Ξύστε λίγο την επιφάνεια, και εμφανίζεται. Είναι κάτι μέσα σε όλους μας. Το κουβαλάμε σαν αρρώστια. Αυτή την πεποίθηση ότι τα ανθρώπινα όντα είναι κατά βάση κακά και επομένως ανίκανα να πράξουν με καλοσύνη απέναντι στους άλλους. Μια πεποίθηση που απαιτεί έναν ισχυρό ηγέτη και πειθαρχία για να διατηρηθεί η κοινωνική τάξη πραγμάτων. Και υπάρχει και κάτι άλλο. Η πράξη της συγγνώμης.»

«Αυτό είναι το τελευταίο μάθημα που θα πάρετε. Αυτό το τελευταίο μάθημα είναι ίσως και το σημαντικότερο. Αυτό το μάθημα ήταν το ερώτημα που ξεκίνησε την κατάδυσή μας στη μελέτη του ναζιστικού τρόπου ζωής. Θυμάστε την ερώτηση; Αφορούσε τη σαστιμάρα του γερμανικού λαού, που υποστήριζε πως αγνοούσε και δεν είχε καμία συμμετοχή στο ναζιστικό κίνημα. Αν θυμάμαι σωστά την ερώτηση, πήγαινε κάπως έτσι: Πώς μπορούσε ο Γερμανός στρατιώτης, δάσκαλος, μηχανοδηγός, νοσοκόμος, εφοριακός, ο μέσος πολίτης, να διατείνεται στο τέλος του Τρίτου Ράιχ ότι δεν γνώριζε τίποτα για όσα γίνονταν τριγύρω του; Πώς μπορούν οι άνθρωποι να είναι μέρος κάποιου πράγματος και μετά, στο τέλος, να υποστηρίζουν ότι δεν είχαν καμία ανάμιξη; Τί είναι αυτό που κάνει τους ανθρώπους να σβήνουν την ιστορία τους; Στα επόμενα λεπτά και πιθανόν χρόνια, θα έχετε την ευκαιρία να απαντήσετε σ’ αυτό το ερώτημα».

«Αν η αναπαράστασή μας του φασιστικού τρόπου σκέψης είναι ολοκληρωμένη, τότε ούτε ένας από εσάς δεν πρόκειται ποτέ να παραδεχτεί ότι παραβρέθηκε σ’ αυτή την τελική συγκέντρωση του Τρίτου Κύματος. Όπως ακριβώς οι Γερμανοί, θα σας φαίνεται δύσκολο να παραδεχτείτε στους εαυτούς σας ότι φτάσατε μέχρις αυτού του σημείου. Δεν θα επιτρέψετε στους φίλους και τους γονείς σας να γνωρίζουν ότι ήσασταν διατεθειμένοι να παραδώσετε την προσωπική σας ελευθερία και τη δύναμη για τα κελεύσματα της τάξης και κάποιων αόρατων αρχηγών. Δεν μπορείτε να παραδεχτείτε ότι χειραγωγηθήκατε. Ότι γίνατε ακόλουθοι. Ότι αποδεχτήκατε το Τρίτο Κύμα ως τρόπο ζωής. Δε θα παραδεχτείτε ότι συμμετείχατε σ’ αυτό τον παραλογισμό. Θα κρατήσετε αυτή τη μέρα και αυτή τη συγκέντρωση σαν μυστικό. Ένα μυστικό που θα μοιράζομαι μαζί σας».

Πήρα το φιλμ από τις τρεις κάμερες που βρίσκονταν στην αίθουσα και τράβηξα τη σελιλόζη ώστε να μείνει εκτεθειμένη στο φως. Η αποστολή είχε ολοκληρωθεί. Η δίκη είχε τελειώσει. Το Τρίτο Κύμα είχε φτάσει στο τέλος του. Κοίταξα πάνω από τον ώμο μου. Ο Ρόμπερτ έκλαιγε. Οι μαθητές σηκώνονταν αργά-αργά από τις θέσεις τους και, αμίλητοι, κατευθύνονταν προς το εξωτερικό φως. Πλησίασα τον Ρόμπερτ και τον αγκάλιασα. Πλάνταζε σε αναφιλητά. Έπαιρνε βαθιές, ανεξέλεγκτες ανάσες. «Τελείωσε. Όλα θα πάνε καλά». Καθώς παρηγορούσαμε ο ένας τον άλλον, ήμασταν σαν ένας βράχος μέσα στην ροή των εξερχομένων μαθητών. Κάποιοι γύριζαν στιγμιαία πίσω για να κρατήσουν τον Ρόμπερτ κι εμένα. Κάποιοι έκλαιγαν ανοιχτά και μετά καθάριζαν τα δάκρυά τους για να συνεχίσουν. Ανθρώπινα όντα να δημιουργούν κύκλους και να κρατούν ο ένας τον άλλον. Να προχωρούν προς την πόρτα και τον έξω κόσμο.

Για μια εβδομάδα, στο μέσο μιας σχολικής χρονιάς, μοιραστήκαμε απολύτως μια ζωή. Και, όπως είχα προβλέψει, μοιραστήκαμε κι ένα τεράστιο μυστικό. Στα τέσσερα χρόνια που δίδαξα στο Λύκειο του Κάμπερλεϊ, κανένας δεν παραδέχτηκε ποτέ ότι παραβρέθηκε στην συγκέντρωση του Τρίτου Κύματος. Συζητήσαμε φυσικά πολύ και μελετήσαμε τις πράξεις μας διεξοδικά. Όμως την ίδια τη συγκέντρωση –όχι. Ήταν κάτι που όλοι θέλαμε να ξεχάσουμε.

Ron Jones (1972)

ΤΟ ΚΥΜΑ

Σκηνοθεσία: Ντένις Γκάνσελ

Σενάριο: Ντένις Γκάνσελ, Τοντ Στράσερ

Παίζουν: Γιούργκεν Βόγκελ, Φρέντερικ Λάου, Μαξ Ρίμελτ

Διάρκεια: 101΄

Ένα πείραμα σε ένα σχολείο της Γερμανίας ξεκινά με τις καλύτερες των προθέσεων, αλλά εξελίσσεται σε κάτι άγριο και βίαιο.

Ο Ράινερ Βένγκερ, καθηγητής Λυκείου με αναρχικό παρελθόν και πρωτοποριακές ιδέες για την εκπαίδευση, αναλαμβάνει, στο πλαίσιο του μαθήματος της πολιτικής θεωρίας, να διδάξει στους φοιτητές του για την τυραννία. Ο ίδιος, βέβαια, θα προτιμούσε να αναλάβει να μιλήσει για την αναρχία, αλλά σε αυτό τον έχει προλάβει ένας αυστηρός καθηγητής της παλιάς σχολής. Προκειμένου, λοιπόν, να κάνει το μάθημα πιο ενδιαφέρον και με αφορμή το σχόλιο ενός μαθητή του πως «δεν μπορεί σήμερα να ξαναυπάρξει φασισμός, σοφίζεται ένα παιχνίδι ρόλων: Ο ίδιος αναλαμβάνει το ρόλο του ηγέτη και οι μαθητές του το ρόλο των ακολούθων του. Οι τελευταίοι ανταποκρίνονται με ενθουσιασμό στις ανάγκες του «ρόλου». Πειθαρχούν με χαρά σε μια σειρά κανόνων συμπεριφοράς, ονοματίζουν την μικρή κοινωνία τους «Το κύμα», φορούν ένα είδος ενιαίας στολής, επινοούν έναν κοινό χαιρετισμό, φιλοτεχνούν ένα διακριτικό σήμα, μαθαίνουν τελικά να αντιλαμβάνονται ο ένας τον άλλο ως μέλη μιας εκλεκτής ομάδας, όπου όλοι είναι ίσοι με όλους. Ο Μάρκο, γιος διαλυμένης οικογένειας, είναι ίσος επιτέλους με τον πλούσιο συμμαθητή του. Η ντροπαλή, συνεσταλμένη Λϊζα είναι ίση επιτέλους με τα άλλα, δημοφιλή κορίτσια. Ο Τιμ, που βρισκόταν πάντα στο περιθώριο και κινούνταν καμιά φορά και εκτός νόμου, μπαίνει επιτέλους στο επίκεντρο του ενδιαφέροντος και αισθάνεται χρήσιμος. Ο Ντένις, που ασχολείται ερασιτεχνικά με το θέατρο και αναζητά διαρκώς το νόημα, διοχετεύει επιτέλους κάπου το πάθος του. Ένας μαθητής Τούρκικης καταγωγής είναι ίσος με τον Γερμανό. Μόνο που αν για τα μέλη της ομάδας όλα φαίνονται σωστά, όσοι βρίσκονται στην απ’ έξω δείχνουν την δυσπιστία, αν όχι την αγωνία τους. Πρώτες πρώτες, η σύζυγος του Ράινερ, και αυτή καθηγήτρια στο ίδιο σχολείο, αλλά και η νεαρή Κάρο, το κορίτσι του Μάρκο που βρέθηκε στην ομάδα, εξοστρακίστηκε γιατί αρνήθηκε να φορέσει το ίδιο λευκό πουκάμισο με τους υπόλοιπους και παλεύει να δείξει στους υπόλοιπους το πόσο επικίνδυνες είναι οι νέες ιδέες του. Κανείς όμως δεν μπορεί να σταματήσει το «Κύμα» και την καταστροφή που φέρνει μαζί του.

Η ταινία βασίστηκε στο ομότιτλο βιβλίο του Martin Rhue (λογοτεχνικό ψευδώνυμο του Todd Strasser), υποχρεωτικό ανάγνωσμα σε πολλά σχολεία της Γερμανίας, που με τη σειρά του είναι εμπνευσμένο από πραγματική ιστορία. Το 1967, ένας καθηγητής ιστορίας στο Λύκειο Cubberley του Πάλο Άλτο με το όνομα Ron Jones εφάρμοσε ένα αντίστοιχο πείραμα στους μαθητές του. Όταν, κατά τη διάρκεια ενός μαθήματος όπου δίδασκε για τον Εθνικό Σοσιαλισμό, ένας μαθητής του τον ρώτησε για το πώς θα μπορούσε ο λαός της Γερμανίας να αγνοεί για τη σφαγή του Εβραϊκού πληθυσμού, ο καθηγητής δεν μπόρεσε να απαντήσει. Αντ’ αυτού όμως, αποφάσισε να δώσει μια μικρή γεύση από τις συνθήκες της εποχής που μελετούσαν. Έτσι, οργάνωσε την τάξη σε μια ομάδα (με το κάθε άλλο παρά αθώο όνομα «το Τρίτο Κύμα», μια άμεση αναφορά στο Τρίτο Ράιχ), πρότεινε σκληρά κανονιστικά μέτρα και εφάρμοσε σε λίγη ώρα ένα μικρό πρόγραμμα αυστηρής πειθαρχίας μέσα στην τάξη, έκπληκτος με την προθυμία με την οποία τον υπάκουαν οι μαθητές του.

Οι σεισμοί δημιουργούν φλέβες χρυσού; Earthquakes make gold veins in an instant

Veins of gold, such as this one trapped in quartz and granite, may deposit when the high-pressure water in which they were dissolved suddenly vaporises during an earthquake. SHUTTERSTOCK

Ακούγεται κάπως απίστευτο, αλλά μια νέα αυστραλιανή επιστημονική έρευνα αποκαλύπτει ότι οι σεισμοί, εκτός από την καταστροφική, έχουν και μια -κυριολεκτικά- πολύτιμη πλευρά, καθώς διαθέτουν το άγγιγμα του Μίδα! Το καυτό υπόγειο νερό που κυλά μέσα από τα ρήγματα στον φλοιό της Γης, εξατμίζεται σχεδόν αυτόματα στη διάρκεια ενός σεισμού, αφήνοντας πίσω του εναποθέσεις χρυσού.

Η διαδικασία αυτή μπορεί να συμβεί ακόμα και με ασθενείς σεισμούς, μεγέθους μικρότερου των τεσσάρων βαθμών. Μάλιστα, επειδή αυτοί οι μικροσεισμοί είναι συχνοί, αν και συνήθως περνάνε απαρατήρητοι, σύμφωνα με τους επιστήμονες, πιθανότατα αποτελούν έναν από τους κυριότερους μηχανισμούς για τη δημιουργία κοιτασμάτων χρυσού, παράλληλα με άλλες γεωλογικές διαδικασίες όπως τα ηφαίστεια, τα οποία επίσης παίζουν ρόλο-κλειδί στη δημιουργία του πολύτιμου μετάλλου, μέσω όμως ενός διαφορετικού μηχανισμού. Εκτιμάται ότι πάνω από το 80% του χρυσού στο υπέδαφος της Γης έχει δημιουργηθεί από το νερό χάρη στους σεισμούς εν ριπή οφθαλμού, ενώ ένα 10% έχει σχηματιστεί κάτω από τα ηφαίστεια.

Οι ερευνητές, με επικεφαλής τον γεωχημικό Ρίτσαρντ Χένλεϊ του Αυστραλιανού Εθνικού Πανεπιστημίου στην Καμπέρα και τον γεωφυσικό-σεισμολόγο Ντιον Γουίδερλι του πανεπιστημίου του Κουίνσλαντ στο Μπρισμπέιν, έκαναν τη σχετική δημοσίευση στο περιοδικό γεωπιστημών «Nature Geoscience», σύμφωνα με το Γαλλικό Πρακτορείο, το «Science» και το «New Scientist».

Το νερό, που συχνά τρυπώνει ανάμεσα στα ρήγματα των υπόγειων πετρωμάτων σε μεγάλα βάθη πολλών χιλιομέτρων, όπου υπάρχουν ακραίες συνθήκες θερμοκρασίας και πίεσης, μεταφέρει στο εσωτερικό του διαλυμένες μεγάλες ποσότητες διοξειδίου του άνθρακα, πυριτίας (από όπου προέρχεται ο χαλαζίας), αλλά και άλλων στοιχείων με μεγαλύτερη αξία, όπως σωματίδια χρυσού.

A new study says that gold veins and gold nuggets can form almost instantly during earthquakes. TED ALJIBE/AFP/Getty Images

Σύμφωνα με τους υπολογισμούς των ερευνητών, όταν «χτυπάει» ο σεισμός, προκαλεί μια απότομη και μεγάλη πτώση της πίεσης (έως 3.000 φορές) και σχεδόν αυτομάτως, ίσως ακόμα και μέσα σε δέκατα του δευτερολέπτου, εξατμίζεται το νερό στα ρήγματα, το οποίο είχε θερμοκρασία γύρω στους 400 βαθμούς Κελσίου. Δημιουργούνται έτσι ατμοί και, παράλληλα, εξωθούνται τα σωματίδια χαλαζία και χρυσού να εναποτεθούν στις γειτονικές επιφάνειες των πετρωμάτων.

Οι επιστήμονες εδώ και καιρό υποπτεύονταν ότι η απότομη μεταβολή της πίεσης λόγω του σεισμού αποτελούσε την εξήγηση για τη σχέση που παρατηρούσαν ανάμεσα στα αρχαία σεισμικά ρήγματα και στα γιγάντια αποθέματα χρυσού στις ίδιες ακριβώς περιοχές. Η νέα μελέτη ενισχύει την πεποίθηση ότι οι σεισμοί αποτελούν έναν «αλχημιστικό» μηχανισμό δημιουργίας χρυσού μέσα από το νερό που κυλά στα ρήγματα.

Οι εκτιμήσεις των Αυστραλών επιστημόνων δείχνουν ότι η ποσότητα χρυσού που αφήνει πίσω του ένας σεισμός, είναι μικροσκοπική, καθώς τα υπόγεια νερά υπολογίζεται ότι μεταφέρουν το πολύ ένα μέρος ανά εκατομμύριο (ppm) του πολύτιμου μετάλλου. Σύμφωνα με μια εκτίμηση, οι μεγάλοι σεισμοί εναποθέτουν έως 0,1 χιλιοστόγραμμο χρυσού ανά τετραγωνικό μέτρο επιφάνειας του ρήγματος.

Όμως, σωρευτικά μέσα στον χρόνο, σε μια σεισμογενή περιοχή μπορούν να εναποτεθούν σιγά-σιγά μεγάλες ποσότητες χρυσού, οι οποίες δικαιολογούν τη βιομηχανική εξόρυξή τους. Για παράδειγμα, προκειμένου να σχηματιστούν 100 μετρικοί τόνοι χρυσού, χρειάζονται το πολύ 100.000 χρόνια (ένα σχετικά σύντομο χρονικό διάστημα για τα γεωλογικά δεδομένα).

Η νέα έρευνα αναμένεται να δώσει νέες ιδέες στις μεταλλευτικές εταιρίες για το πού πρέπει να στραφούν, ώστε να βρουν οικονομικά εκμεταλλεύσιμα υπόγεια αποθέματα χρυσού. Σύμφωνα με το Παγκόσμιο Συμβούλιο Χρυσού, έως τώρα έχουν εξορυχτεί πάνω από 188.000 τόνοι χρυσού από το υπέδαφος, σχεδόν εξαντλώντας τις εύκολα προσβάσιμες πηγές του, γι’ αυτό, όπως και στην περίπτωση του πετρελαίου, οι προσπάθειες στρέφονται πλέον σε εναλλακτικές λύσεις.