Νίκος Καββαδίας, Βάρδια έκτη. Nikos Kavvadias, Le Quart

Winslow Homer, La Vigie, 1896, Huile sur Toile, 101,6x76,8 cm, Boston, museum of Fine Arts.

Portrait of a man

A la Comtesse Ariane de Jacquelin Dulphe

Δε βλέπεις παραπέρα από ένα μέτρο, από μισό, λιγότερο, τίποτα, περισσότερο κι από τίποτα. Το 'χει από νωρίς κατεβάσει. Το πούσι¹ έχει τη δική του μυρωδιά, όπως η καταιγίδα, ο τυφώνας, η τρικυμία του κάθε καιρού. Πώς μυρίζει ! Γιομίζει τα ρουθούνια μου, μα δεν μπορώ να σου πω ...Ιουδήθ² ! Είσαι δέκα χιλιάδες μίλια μακριά από το Gomel³ και πέντε από μένα. Ανασαίνεις τον ιδρώτα του Τάσμαν.

S/S* Cyrenia (Κυρήνεια) ή Manganui. *Το S/S που χαρακτήριζε το Κυρήνεια είναι Ship Prefix για τα ατμόπλοια (SteamShip).

Είμαι σίγουρος πως έχεις λησμονήσει κείνη τη νύχτα, πάνω στο κατάστρωμα του «Cyrenia»⁴, δίπλα στο φανάρι του Μινικόι⁵. 

Jules Pascin, Nude in an Armchair, 1912

Φορούσες τη νύχτα. Το πορφυρό φόρεμά σου σερνόταν κουρέλι στα πόδια σου, τα λιανά σου πόδια με τα πέδιλα των Φοινίκων. Το κλώτσησες και χάθηκε στο πράσινο κρουζέτο⁶, πίσω από τη βάρκα. Σαλεύει μονάχα του ματιού σου το πράσινο.

-- Φόρεσε το ρούχο σου. Σκεπάσου. Παρακαλώ σε, φόρεσέ το.

-- Το παίρνει ο μουσώνας. Δε βλέπεις;

-- Είσαι σα γυμνή λεπίδα κινέζικη.

-- Θέλω τη θήκη μου.

Ιουδήθ!... Όλα τα πράματα έχουνε δική τους μυρωδιά.

Marc Chagall, The Praying Jew (Rabbi of Vitebsk), 1914, Oil on canvas, 84 x 104 cm, Museo d' Arte Moderna, Venice, Italy

Οι άνθρωποι δεν έχουν. Την κλέβουν από τα πράματα. Τα κόκκινα μαλλιά σου μυρίζουν σαν το αμπάρι της Πίντα⁷, όταν γύριζε από το πρώτο ταξίδι. Στενοί δρόμοι του Γκέττο⁸ ... Streets are not safe at night. Avoidall saloons. Chagall: Ο Αρχιραβίνος.

-- Ατζαμή ! Φίλησέ με.

-- Μιαν άλλη φορά. Όταν ξαναβρώ τη γεύση μου.

-- Την έχασες; Πού;

Paul Gauguin, AIRUMATI, 1897, Huile sur Toile, 73x94 cm, Paris, musée d'Orsay

-- Στο Barbados⁹... Στην άμμο. Την ξέχασα στα χείλια μιας μαύρης.

-- Καλά. Δάγκασέ με μονάχα. Να πονέσω.

-- Δεν έχω δόντια. Τ' άφησα σ' ένα μάγκος άγουρο, εδώ πέρα, αντίκρυ στο Cochin¹⁰.

-- Χάιδεψε.

-- Ιουδήθ... Με τι χέρια... έχασα την αφή μου πάνω στο ξεβαμμένο μεταξωτό μιας πολυθρόνας, σ' ένα σπίτι στο Ικίκι¹¹... Εκεί ανάμεσα... Μαζί κι ένα ζαφείρι... ένα μεγάλο ζαφείρι.

-- Τότε κοίταξέ με στα μάτια. Γιατί τα κρατάς καρφωμένα χάμω; Κοίταξε με, λοιπόν.

-- Δεν είναι τα δικά μου. Εκείνα τα φορά ένας γέρος ζητιάνος, στο Βόλο. Τ' αλλάξαμε.

-- Κοίταξέ με με τα δικά του.

-- Ήταν τυφλός. Τον βαστούσε ένα κορίτσι από το χέρι.

-- Άσε με να σε βαστάξω κι εγώ από το χέρι.

-- Ναι.

-- Πάμε. Κρυώνω.

-- Στάσου, να σου πω ένα παραμύθι.

-- Δε θέλω... Πάμε.

-- Κάνει ζέστη μέσα. Ο ανεμιστήρας έχει χαλάσει. Βρωμάει σα φαρμακείο. Είναι κάτι λερωμένα σεντόνια. Μια βρώμικη λεκάνη. Ένας σκορπιός που τρέχει στους τοίχους. Φοβάμαι...

-- Το σκορπιό;

-- Εσένα.

-- Πάμε σου λέω.

-- Κάνε πέρα τα χέρια σου. Πες κάτι ακόμα.

-- Λοιπόν... Μόνον ο γερο - Γιεχού¹² δεν κοιμόταν. Διάβαζε δί­πλα στη λάμπα με το καπνισμένο γυαλί. Διάβαζε το μεγάλο βιβλίο. Η πόρτα λύγισε στις κοντακιές. Ήμουν δώδεκα χρονών. Δεν πρόφτασα να χτενίσω τα μαλλιά μου τα κόκκινα. Ήτανε δώ­δεκα, με μαύρους σταυρούς στο μπράτσο. Μεθυσμένοι. Τότε... Μπρος στη μάνα μου, μπροστά στο Γιεχού που προσεύχονταν με τα μάτια κλεισμένα.

-- Κι οι δώδεκα;

-- Δε θυμάμαι. Δεν έχω ζυγώσει άλλον άντρα. Όμως απόψε... Όχι γιατί μ' αρέσεις. Είμαι μονάχα περίεργη. Πάμε.

-- Αύριο, στο Colombo¹³.

-- Τώρα.

-- Δος μου το χέρι σου. Θα σκοντάψεις. Έχει σκαλί. Μην ανάβεις το φως... Ξέρεις... Είμαι άρρωστος.

-- Δε με νοιάζει. Άκου... Είναι σα να χαλάμε το παιχνίδι για να βρούμε το θαύμα.

-- Θέλω να φορέσω το δικό σου πετσί. Να κλέψω κι εγώ κάτι από σένα.

Jules Pascin, In the Hotel Room, 1908

-- Κάνε όπως θέλεις. Ό,τι βρεις, κλέψε. Δείξε μού το μονάχα... Κι έγινε έτσι, όπως τότε, όταν χάιδεψα ένα γυμνό του Pascin¹⁴ μπροστά σε τρεις φύλακες του Μουσείου, χωρίς να με δούνε.

Δε βλέπεις ούτε μια πιθαμή μπρος από την πλώρη ...παραπονιέται ο γραμματικός¹⁵. Δεν το ξανοίγει. Το πήζει ολοένα. Γκρινιάζει και φτύνει. Το τσιγάρο μουσκεύει και δεν τραβάει. Κάθε τόσο σέρνει το σύρμα της σφυρίχτρας κι η καμινάδα ξερνάει μουγκρητό. Πέντε δεύτερα. Κατόπι πενήντα πέντε. Βουβαμάρα.

Στήνει τα αυτιά του δεξιά, αριστερά, μπροστά. Τα χουφτώνει με το χέρι. Είναι και μιαν άλλη καμινάδα που κλαίει, που μόλις ακούγεται. Ο Πολύχρονης, ο σκάπουλος¹⁶, στέκεται στην πλώρη, στο κοράκι¹⁷, κι όταν σταματάει το σφύριγμα του «Πυθέα», φωνάζει με την τρομπαμαρίνα¹⁸. Όλο και ζυγώνει... Τ' ακούω λίγο δεξιά τώρα.

Πάλι σφύριγμα. Νέκρα κατόπι. Κι η βοή του άλλου που κα­τεβαίνει.

-- Να 'σαι αλάρμ¹⁹, φωνάζει του τιμονιέρη. Όταν σου πω όλο δεξιά ή όλο αριστερά, θα πάρεις και συ βόρτα²⁰ με δαύτο. Κατά­λαβες ;

-- Ναι.

Συλλογιέται... Για την τύχη μας αρρώστησε ο Διαμαντής. Έχει πυρετό. Ποιος του 'πε να πάει να ψωνίσει μαλαφράτζα²¹... Πάλι τυχερός τώρα με τα καινούργια φάρμακα... Σέρνει το σύρμα. Το αφήνει... Καινούργια. Κι εμείς να μην έχουμε τίποτα καινούργιο δω μέσα. Ούλα σάπια. Έτσι σφύριζε κι ο παππούς μου στο πούσι. Radar, βυθόμετρο... Πού τέτοια τύχη... Σε βγάνουνε παλικάρι... Ο Διαμαντής προλαβαίνει να τη γλιτώσει, εμείς σαπίσαμε. Υδράργυρος²²...

Ξανασφυρίζει.

Νίκος Καββαδίας

1. Πούσι: Ομίχλη, καταχνιά.

2. Ιουδήθ: Μια Εβραία απ' το Gomel.

3. Gomel: Πόλη της Λευκορωσίας.

4. Cyrenia: Πλοίο των ελληνικών μεσογειακών γραμμών, εκτελούσε το δρομολόγιο Ιταλία - Ελλάδα - Αυστραλία. Ο Καββαδίας ταξίδεψε μ' αυτό την περίοδο 1949 – 1954.

5. Μινικόι: Ένα απ' τα νησάκια της ΝΔ Βομβάης στον Ινδικό Ωκεανό.

6. Κρουζέτο: Το λούκι γύρω γύρω στο κατάστρωμα για να τρέχουν τα νερά.

7. Πίντα: Ενα απ' τα τρία πλοία του Χριστόφορου Κολόμβου.

8. Γκέττο: Περιοχή πόλης (περιτειχισμένη) όπου κατοικούσαν αποκλειστικά Εβραίοι.

9. Barbados: Νησί στην Καραϊβική.

10. Cochin: Λιμάνι της ΝΔ Ινδίας.

11. Ικίκι: Λιμάνι της Β. Χιλής.

12. γέρο - Γιεχού: Συγγενής (πατέρας; παππούς;) της Ιουδήθ.

13. Colombo: Η πρωτεύουσα της Σρι – Λάνκα.

14. Pascin Jules: 1885 - 1930, ζωγράφος βουλγαρικής καταγωγής.

15. Γραμματικός: Ο υποπλοίαρχος.

16. Σκάπουλος: (βεν. scapolo) Ο ένας απ' τους δυο ναύτες της βάρδιας που περιμένει ν' αντικαταστήσει τον άλλο.

17. Κοράκι: Η μύτη του πλοίου.

18. Τρομπαμαρίνα: Τηλεβόας για τη μετάδοση ηχητικών σημάτων μεταξύ ιστιοφόρων σε καιρό ομίχλης.

19. Αλάρμ: Σε επιφυλακή.

20. Βόρτα: Φόρα, στροφή ή ανάπρωρη αλλαγή πορείας του ιστιοφόρου.

21. Μαλαφράτζα: ιταλ. mal di Francia= η γαλλική αρρώστια: η σύφιλη.

22. Υδράργυρος: Ο κυανιούχος υδράργυρος που χρησιμοποιήθηκε κατά της σύφιλης.

Οι επτά νάνοι στο SS Κυρήνεια

Εφτά. Σε παίρνει αριστερά, μην το ζορίζεις.

Μάτσο χωράνε σε μια κούφιαν απαλάμη.

Θυμίζεις κάμαρες κλειστές, στεριά μυρίζεις.

Ο πιο μικρός αχολογάει μ' ένα καλάμι.

Γυαλίζει ο Σημ της μηχανής τα δυο ποδάρια.

Ο Ρεκ λαδώνει στην ανάγκη το τιμόνι.

Μ' ένα φτερό ξορκίζει ο Γκόμπυ τη μαλάρια

κι ο στραβοκάνης ο Χαράμ πίτες ζυμώνει.

Απ' το ποδόσταμο πηδάνε ως τη γαλέτα.

-Μπορώ ποτέ να σου χαλάσω το χατήρι;

Κόρη ξανθή και γαλανή που όλο εμελέτα

ποιος ρήγα γιός θε να την πιεί σ' ένα ποτήρι.

Ραμάν αλλήθωρε, τρελέ, που λύνεις μάγια,

κατάφερε το σταυρωτό του νότου αστέρι

σωρός να πέσει να σκορπίσει στα σπιράγια,

και πες του κάτω από ένα δέντρο να με φέρει.

Ο Τοτ, του λείπει το ένα χέρι μα όλο γνέθει,

τούτο το απίθανο σινάφι να βρακώσει.

Εσθήρ, ποια βιβλική σκορπάς περνώντας μέθη;

Κωνσταντίνα, δε μιλάς; Γιατί τρεκλίζουμε οι διακόσιοι;

Κουφός ο Σάλαχ το κατάστρωμα σαρώνει.

- Μ' ένα ξυστρι καθάρισέ με απ' τη μοράβια.

Μα είναι κάτι πιο βαθύ που με λερώνει.

- Γιέ μου πού πας; Μάνα, θα πάω στα καράβια.

Κι έτσι μαζί με τους εφτά κατηφοράμε.

Με τη βροχή, με τον καιρό που μας ορίζει.

Τα μάτια σου ζούνε μια θάλασσα, θυμάμαι...

Ο πιο στερνός μ΄έναν αυλό με νανουρίζει.

Nikos Kavvadias

Ο Νίκος Καββαδίας γεννήθηκε στις 11 Ιανουαρίου 1910 στο Νίκολσκι Ουσουρίσκι, μια επαρχιακή πόλη της περιοχής του Χαρμπίν στη Μαντζουρία, από γονείς Κεφαλλονίτες, το Χαρίλαο Καββαδία και τη Δωροθέα Αγγελάτου της γνωστής οικογένειας εφοπλιστών της Κεφαλλονιάς. Σ’ αυτή τη μικρή Ρωσική πόλη, γεννιούνται και άλλα δυο παιδιά: η Τζένια (Ευγενία) κι ο Μήκιας (Δημήτρης). Ο πατέρας Χαρίλαος Καββαδίας διατηρούσε γραφείο γενικού εμπορίου διακινώντας μεγάλες ποσότητες εμπορευμάτων με κύριο πελάτη τον τσαρικό στρατό.

Το 1914, με την έκρηξη του Πολέμου, η οικογένεια έρχεται στην Ελλάδα κι εγκαθίσταται στο Αργοστόλι, ενώ ο πατέρας επιστρέφει στις επιχειρήσεις του στη Ρωσία, όπου καταστρέφεται οικονομικά. Το 1917, κατά τη διάρκεια της Οκτωβριανής Επανάστασης, φυλακίζεται. Γυρίζει και πάλι στην Ελλάδα το 1921, τσακισμένος και ανίκανος να προσαρμοσθεί στην ελληνική πραγματικότητα.

Μετά το Αργοστόλι, η οικογένεια εγκαθίσταται στον Πειραιά. Ο Καββαδίας πηγαίνει στο Δημοτικό κι είναι συμμαθητής με το Γιάννη Τσαρούχη. Διαβάζει Ιούλιο Βερν και διάφορα βιβλία περιπέτειας. Στο Γυμνάσιο γνωρίζεται με το συγγραφέα και ιατρό του Πολεμικού Ναυτικού Παύλο Νιρβάνα. Δεκαοκτώ ετών, αρχίζει να δημοσιεύει ποιήματα στο περιοδικό της Μεγάλης Ελληνικής Εγκυκλοπαίδειας με το ψευδώνυμο Πέτρος Βαλχάλας.

Τελειώνοντας το Γυμνάσιο, δίνει εξετάσεις στην Ιατρική Σχολή. Όμως την ίδια περίοδο πεθαίνει ο πατέρας του και αναγκάζεται να εργαστεί σε ναυτικό γραφείο. Συνεχίζει όμως να συνεργάζεται με διάφορα φιλολογικά περιοδικά. Το Νοέμβριο του 1928, ο Καββαδίας βγάζει ναυτικό φυλλάδιο και μπαρκάρει ως "ναυτόπαις" τον επόμενο χρόνο στο φορτηγό "Άγιος Νικόλαος".

Το 1934, η οικογένεια μετακομίζει από τον Πειραιά στην Αθήνα. Το σπίτι της γίνεται τόπος συγκέντρωσης λογοτεχνών, ζωγράφων και ποιητών. Ο Καββαδίας την εποχή εκείνη περιγράφεται ως ένας λιγομίλητος απλός άνθρωπος, ατημέλητος, χαριτωμένος, εγκάρδιος, με ανεξάντλητο χιούμορ, αγαπητός στους πάντες. Το 1938 στρατεύεται και υπηρετεί στην Ξάνθη με την ειδικότητα του ημιονηγού, ενώ το 1939 παίρνει το δίπλωμα του ραδιοτηλεγραφητή κατωτέρας τάξεως. Στον πόλεμο του ’40 φεύγει για την Αλβανία, όπου υπηρετεί αρχικά ως ημιονηγός τραυματιοφορέας και αργότερα λόγω της ειδικότητάς που είχε ως ασυρματιστής χρησιμοποιείται στο σταθμό υποκλοπής της ΙΙΙ Μεραρχίας.

Στη διάρκεια της Κατοχής, ο Καββαδίας περνάει στις γραμμές της Εθνικής Αντίστασης και γίνεται μέλος του ΕΑΜ. Την ίδια ακριβώς περίοδο γίνεται και μέλος του ΚΚΕ. Εντάσσεται, επιπλέον, στην Εταιρεία Ελλήνων Λογοτεχνών, παρά το γεγονός ότι είχε τυπώσει τότε μόνο ένα βιβλίο, το Μαραμπού, ενώ το όριο ήταν τα τρία βιβλία. Είναι όμως ενεργός λογοτεχνικά, γράφοντας ποιήματα, ορισμένα εξ' αυτών Αντιστασιακά, με πιο χαρακτηριστικό το ποίημα "Στον τάφο του ΕΠΟΝίτη". Στις αρχές του 1945 γίνεται επικεφαλής του ΕΑΜ Λογοτεχνών-Ποιητών, θέση την οποία παραχωρεί στις 6 Οκτώβρη του ίδιου έτους στον Νικηφόρο Βρεττάκο, εξαιτίας της αναχώρησής του από την Ελλάδα με το πλοίο "Κορινθία". Η ασφάλεια του έδωσε άδεια, καθώς θεωρείτο ανενεργός κομμουνιστής.

Από το 1954 μέχρι και το 1974, ταξιδεύει διαρκώς με πολύ μικρά διαλείμματα. Μέσα στη χρονική αυτή περίοδο, τα πιο σημαντικά γεγονότα στη ζωή του ποιητή αφορούν το θάνατο του πιο μικρού του αδερφού, Αργύρη, το 1957, την κυκλοφορία της «Βάρδιας» στα γαλλικά το 1959, την επανέκδοση του «Μαραμπού» και του «Πούσι» το 1961 από τις εκδόσεις Γαλαξίας, το θάνατο της μητέρας του το 1965 και τη γέννηση του Φίλιππου το 1966, γιου της ανιψιάς του Έλγκας.

Κατά τη διάρκεια των ταξιδιών του, και συγκεκριμένα το 1954, συνέβη το εξής περιστατικό: Ενώ ο ποιητής εργαζόταν σε "ποστάλι" (καράβι μικρών αποστάσεων, επιβατηγό), ταξίδεψε με το καράβι του ο Γιώργος Σεφέρης. Τόσο κατά την τυπική υποδοχή των ταξιδιωτών, όσο και κατά τη διάρκεια του ταξιδιού, ο Σεφέρης δεν μπήκε καν στη διαδικασία να χαιρετίσει τον Καββαδία. Το γεγονός πίκρανε ιδιαίτερα τον Καββαδία, που θεωρούσε ότι η λογοτεχνική γενιά του '30, στην οποία ανήκε και ο ίδιος, τον υποτιμούσε.

Το 1975, στην Αθήνα, στην κλινική «Άγιοι Απόστολοι», αφήνει την τελευταία του πνοή ύστερα από εγκεφαλικό επεισόδιο.

Με εορταστική έκρηξη τίμησε ο Ήλιος το ηλιοστάσιο, Sun Blasts Out Summer Solstice Shockwave

H έκλαμψη καταγράφηκε συμπτωματικά μόλις δύο ώρες πριν από το θερινό ηλιοστάσιο του βορείου ημισφαιρίου. This image from June 20, 2013, at 11:15 p.m. EDT shows the bright light of a solar flare on the left side of the sun and an eruption of solar material shooting through the sun's atmosphere, called a prominence eruption. Shortly thereafter, this same region of the sun sent a coronal mass ejection out into space. (Photo : NASA/SDO)

Την ώρα που το βόρειο ημισφαίριο ετοιμαζόταν να υποδεχτεί το θερινό ηλιοστάσιο, ο Ήλιος το γιόρταζε με μια έκρηξη που έστειλε δισεκατομμύρια τόνους υλικού στο Διάστημα.

To Παρατηρητήριο Ηλιακής Δυναμικής (SDO), ένας δορυφόρος της NASA που κρατά τα μάτια του μονίμως στραμμένα προς τον Ήλιο, κατέγραψε μια ηλιακή έκλαμψη στις 06.15 ώρα Ελλάδας στις 21 Ιουνίου.

Μεγάλη μέρα, μεγάλη έκρηξη

Η εικόνα σε πλήρη ανάλυση.

Λίγο αργότερα, στις 08.04 ώρα Ελλάδας, οι ακτίνες του Ήλιου έπεσαν κάθετα στον Τροπικό του Καρκίνου -ήταν η στιγμή του θερινού ηλιοστασίου, η οποία σηματοδότησε τη μεγαλύτερη μέρα του χρόνου για το βόρειο ημισφαίριο.

Η έννοια «ηλιοστάσιο» δεν έχει κανένα νόημα για τον ίδιο τον Ήλιο, φαίνεται όμως ότι το μητρικό μας άστρο είχε διάθεση για πυροτεχνήματα. Η ηλιακή έκλαμψη που κατέγραψε το SDO ήταν μια μέτρια εκπομπή ενέργειας που κατατάχθηκε στην μεσαία κατηγορία M2. Λίγο αργότερα, όμως, η ίδια περιοχή του Ήλιου εξερράγη σε αυτό που οι αστροφυσικοί ονομάζουν «εκτίναξη στεμματικού υλικού»: μια γιγάντια ποσότητα ιονισμένου αερίου εκτοξεύτηκε στο Διάστημα με ταχύτητα 2.170 χιλιομέτρων το δευτερόλεπτο, ταχύτητα που χαρακτηρίζεται «υψηλή».

Τα φορτισμένα σωματίδια από τις εκτινάξεις στεμματικού υλικού μπορούν να προκαλέσουν διακοπές της ηλεκτροδότησης και των τηλεπικοινωνιών αν βρεθούν στην πορεία της Γης. Αυτό όμως δεν συνέβη σε αυτή την περίπτωση. Οι ηλιακές εκλάμψεις, καθώς και οι εκτινάξεις στεμματικού υλικού από τις οποίες συνοδεύονται, γίνονται όλο και συχνότερες καθώς πλησιάζουμε το λεγόμενο ηλιακό μέγιστο, την κορύφωση του 11ετούς κύκλου αυξομείωσης της δραστηριότητας του Ήλιου. Το επόμενο μέγιστο αναμένεται εντός του 2013.

Φωτογραφίες από την μεγαλύτερη πανσέληνο 2013. Amazing pictures of the solar system's best lunar show this weekend

Ναός του Ποσειδώνα. The moon rises over the temple of Poseidon, the ancient Greek god of the seas.

Νέα Υόρκη. The supermoon sets over the Statue of Liberty, N.Y.

Oυάσιγκτον. Jefferson Memorial, A full moon rises behind the Jefferson Memorial in Washington D.C.

The moon is seen in its waxing gibbous stage as it rises over Lower Manhattan, including One World Trade Center, center, seen from The Heights neighborhood of Jersey City, N.J.

A statue of the Angel Moroni on top a Latter-day Saints temple is silhouetted against the rising moon in Kansas City, Mo.

Αγία Πετρούπολη. The moon rises behind the Peter and Pawel Fortress in St. Petersburg, Russia.

Veteran night sky photographers Edwin Aquirre and Imelda Joson took this amazing photo of the supermoon full moon rising through haze over downtown Boston on June 23, 2013. A passenger is visible beneath the moon. Credit: Imelda B. Joson and Edwin L. Aguirre

Ουάσιγκτον. A supermoon climbed its way to the top of the Washington Monument, Sunday, June 23, 2013, in Washington. This year the supermoon is up to 13.5 percent larger and 30 percent brighter than a typical full moon is. This is a result of the moon reaching its perigee — the closest that it gets to the Earth during the course of its orbit. During perigee on June 23 the Moon was about 221,824 miles away, as compared to the 252,581 miles away that it is at its furthest distance from the Earth (apogee). Credit: NASA/Bill Ingalls

Γαλαξιακό τανγκό, Hubble Sees Colliding Galaxy Pair Arp 142

Οι δύο γαλαξίες έχουν σχηματίσει την εικόνα ενός... κολιμπρί. Galaxy pair Arp 142, below the center of the image (NASA / ESA / Hubble Heritage Team / STScI / AURA)

Τον κοσμικό χορό δύο γαλαξιών κατέγραψε το διαστημικό τηλεσκόπιο Hubble. Πρόκειται για έναν σπειροειδή και έναν ελλειπτικό γαλαξία που βρίσκονται σε απόσταση 326 εκατομμυρίων ετών φωτός από εμάς, στον αστερισμό της Ύδρας. Η επιστημονική κοινότητα έχει δώσει σε αυτό το γαλαξιακό δίδυμο την ονομασία Arp142.

What looks like a celestial hummingbird is really the result of a collision between a spiral and an elliptical galaxy at a whopping 326 million light- years away. The flat disk of the spiral NGC 2936 is warped into the profile of a bird by the gravitational tug of the companion NGC 2937. The object was first cataloged as a "peculiar galaxy" by Halton Arp in the 1960s. This interacting galaxy duo is collectively called Arp 142. Credit: ESA/Hubble

Οι δύο γαλαξίες πότε προσεγγίζουν ο ένας τον άλλο σε σημείο τέτοιο που να φαίνεται ότι θα συγχωνευτούν και πότε απομακρύνονται μεταξύ τους. Αυτές οι κινήσεις δημιουργούν εντυπωσιακά φαινόμενα. Ένα από αυτά κατέγραψε το Hubble. Στην εικόνα που δόθηκε στη δημοσιότητα οι δύο γαλαξίες έχουν βρεθεί σε μια θέση τέτοια που να μοιάζουν όπως λένε οι ειδικοί με ένα μικρό πτηνό και πιο συγκεκριμένα με κολιμπρί.

Ο λεπτομερέστερος ψηφιακός χάρτης του εγκεφάλου, Bigbrain: An Ultra-High Resolution 3-D Roadmap of the Human Brain

BigBrain (credit: Montreal Neurological Institute and Forschungszentrum Jülich)

Η Γη διαθέτει τους ψηφιακούς χάρτες του Google Earth και ο ανθρώπινος εγκέφαλος απέκτησε κάτι ανάλογο χάρη σε έναν νέο ανατομικό «άτλα», ο οποίος ονομάζεται «Μεγάλος Εγκέφαλος» (Big Brain).

Whole brain. The three-dimensional virtual brain is based on information from more than 7,400 tissue sections, each of them a mere 20 micrometres thick, that were obtained from a human brain. (Credit: © werbefoto-burger.ch / Fotolia)

Πρόκειται για τη λεπτομερέστερη μέχρι σήμερα τρισδιάστατη ψηφιακή χαρτογράφηση του εγκεφάλου. Ο «Μεγάλος Εγκέφαλος» επιτρέπει στους επιστήμονες να βλέπουν χαρακτηριστικά μικρότερα και από μία τρίχα.

Ο «χάρτης», που έχει ανάλυση 50 φορές μεγαλύτερη από οποιονδήποτε άλλο υπήρξε μέχρι σήμερα, δίνει στους επιστήμονες καλύτερη πρόσβαση στις δομές του εγκεφάλου που σχετίζονται με τη νόηση, τα συναισθήματα, την ομιλία, τη γήρανση και τις διάφορες νευροεκφυλιστικές ασθένειες (Αλτσχάιμερ, Πάρκινσον κ.α.).

Illustration of tissue and image processing. (A) Photographs of the fixed brain. Lateral left (top), lateral right (middle), and dorsal (bottom) views. (B) Magnetic resonance image (coronal view) and (C) 3D-reconstructed MRI volume of the fixed brain. (D) Histological sectioning. (E) Blockface image of a section (pseudocolored) resting on the mounting grid that served for alignment of the blockface images. (F) Series of blockface images. (G) Cell body–stained histological sections with the region of interest denoted by a red box. This area is shown with higher magnification in (H). (I) Series of histological images, which were 3D-reconstructed using the blockface images (F) and the MRI (C). (Credit: K. Amunts et al./Science)

Το νέο ψηφιακό μοντέλο του εγκεφάλου απεικονίζει χαρακτηριστικά διαστάσεων έως 20 μικρομέτρων (εκατομμυριοστών του μέτρου), δηλαδή σχεδόν όσο οι διαστάσεις των περίπου 80 δισεκατομμυρίων εγκεφαλικών κυττάρων (νευρώνων). Πρόκειται για ένα επίτευγμα γερμανο-καναδικής επιστημονικής συνεργασίας με επικεφαλής την καθηγήτρια Κάτριν Άμουντς, διευθύντρια του Ινστιτούτου Έρευνας του Εγκεφάλου του πανεπιστημίου Χάινριχ Χάινε του Ντίσελντορφ, που έκαναν τη σχετική δημοσίευση στο «Science», σύμφωνα με το BBC, το «Nature» και το «New Scientist».

Finely sliced brain samples. Some 7,400 were needed to make Big Brain.

Η δημιουργία του «χάρτη» χρειάστηκε δέκα χρόνια και έγινε με πρότυπο τον, διατηρημένο σε παραφίνη, εγκέφαλο μιας γυναίκας που είχε πεθάνει σε ηλικία 65 ετών. Ο εγκέφαλός της τεμαχίστηκε σε πάνω από 7.400 τμήματα, το καθένα πάχους το πολύ 20 μικρομέτρων. Τα τμήματα αυτά, αφού χρωματίστηκαν με τις κατάλληλες ουσίες, «σκαναρίστηκαν» σε υπολογιστές και μετά έγινε η ψηφιακή ανακατασκευή του εγκεφάλου.

Τα πλήρη δεδομένα του «Big Brain», που αποτελεί μέρος του ευρύτερου Ευρωπαϊκού Προγράμματος Ανθρωπίνου Εγκεφάλου, θα είναι προσβάσιμα από κάθε επιστήμονα στη διαδικτυακή πύλη CBRAIN (https://bigbrain.cbrain.mcgill.ca/).

Οι ερευνητές θα μπορούν να κάνουν «ζουμ» σε όποια περιοχή του εγκεφάλου θέλουν να μελετήσουν. «Είναι σαν να χρησιμοποιεί κανείς το Google Earth. Μπορεί πλέον κανείς να δει λεπτομέρειες, που έως τώρα δεν ήταν ορατές», δήλωσε η Άμουντς.

Ο «Μεγάλος Εγκέφαλος» εντάσσεται στο πλαίσιο του συνεχώς αυξανόμενου ενδιαφέροντος διεθνώς για την έρευνα στις νευρολογικές επιστήμες. Τον προηγούμενο Ιανουάριο, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή ανακοίνωσε ότι θα χρηματοδοτήσει με ένα δισεκατομμύριο ευρώ, σε πλαίσιο τουλάχιστον μίας δεκαετία, το φιλόδοξο ερευνητικό Πρόγραμμα Ανθρωπίνου Εγκεφάλου. Το πρόγραμμα συντονίζει ο κορυφαίος επιστήμονας Χένρι Μάρκραμ του Ελβετικού Ομοσπονδιακού Ινστιτούτου Τεχνολογίας στη Λωζάνη και στοχεύει στη δημιουργία ενός ολοκληρωμένου ψηφιακού αντιγράφου (προσομοιωμένου μοντέλου) του εγκεφάλου με τη βοήθεια υπέρ-υπολογιστών.

Τον Απρίλιο ήρθε η απάντηση των ΗΠΑ, όταν ο πρόεδρος Ομπάμα ανακοίνωσε ότι ξεκινά η Πρωτοβουλία Έρευνας του Εγκεφάλου μέσω προωθημένων νευροτεχνολογιών, αρχικού προϋπολογισμού 100 εκατ. δολαρίων.

H μεγαλύτερη Πανσέληνος του έτους, Supermoon will be big, bright, and full on June 23

Την ερχόμενη Κυριακή, 23 Ιουνίου, θα έχουμε την ευκαιρία να δούμε ένα αρκετά ενδιαφέρον φαινόμενο, την μεγαλύτερη Πανσέληνο του έτους.

Astronomers say it’s tough to notice the difference in size between a supermoon and any other full moon. But photographs show it. Check out this size comparison from our friend Alec Jones in the UK.

«Πολλοί είναι αυτοί που πιστεύουν λανθασμένα ότι αυτό συμβαίνει κάθε Αύγουστο, που φυσικά δεν είναι σωστό αφού πρόκειται απλά για μια οπτική απάτη. Αυτό που συμβαίνει δηλαδή είναι ότι στη διάρκεια των καλοκαιρινών μηνών ο Ήλιος βρίσκεται στο ψηλότερο σημείο της ετήσιας φαινόμενης τροχιάς του στον ουρανό ενώ αντίθετα η Σελήνη βρίσκεται σχετικά πιο κοντά στον ορίζοντα. Σ’ αυτή τη θέση η Πανσέληνος μπορεί να συγκριθεί με διάφορα άλλα χαρακτηριστικά που βρίσκονται εκεί, όπως δέντρα, κεραίες και διάφορα κτίσματα.

Μ’ αυτόν τον τρόπο ο εγκέφαλος του παρατηρητή παρασύρεται να πιστέψει ότι η Πανσέληνος είναι μεγαλύτερη ενώ επανειλημμένες μετρήσεις έχουν αποδείξει ότι το μέγεθος της Πανσελήνου δεν διαφέρει καθόλου από ώρα σε ώρα. Υπάρχει φυσικά μετρήσιμη διαφορά του μεγέθους της Σελήνης ανάλογα με το αν βρίσκεται στο περίγειό της ή στο απόγειό της, κάτι που συμβαίνει μια φορά κάθε μήνα. Για παράδειγμα το πλησιέστερο περίγειο της Σελήνης το 2013 είναι στις 23 Ιουνίου (357.014 χιλιόμετρα), ενώ το μεγαλύτερο απόγειο ήταν στις 10 Ιουνίου (406.485 χιλιόμετρα). Αυτό όμως δεν έχει σχέση με το πόσο μεγάλη φαίνεται όταν βρίσκεται κοντά στον ορίζοντα, που οφείλεται όπως είπαμε αποκλειστικά και μόνο σε οπτική απάτη.

Day and night sides of Earth at instant of full moon (2013 June 23 at 11:32 Universal Time). In North America, the full moon is setting in the west at sunrise on June 23. From eastern Asia, it’s rising in the east at sunset. The full moon resides close to zenith – straight overhead – as seen from the Samoan islands in the central South Pacific Ocean. Image credit: Earth and Moon Viewer

Η μέση απόσταση της Σελήνης από τη Γη (από κέντρο σε κέντρο) είναι 384.400 χλμ., ενώ στο περίγειό της βρίσκεται περίπου σε απόσταση 356.400 χλμ. και στο απόγειό της στα 406.700 χλμ. Υπάρχει δηλαδή μια διαφορά 50.000 χλμ. περίπου μεταξύ περιγείου και απογείου. Επόμενο είναι ότι στο περίγειό της η Σελήνη φαίνεται μεγαλύτερη απ’ ότι στο απόγειο, όπως επίσης κάποιο από τα 12 περίγεια ενός έτους θα είναι το πλησιέστερο και άρα η Σελήνη θα φαίνεται ως μεγαλύτερη του έτους ιδιαίτερα μάλιστα εάν συμπέσει την ίδια ημέρα να έχουμε και Πανσέληνο, όπως συμβαίνει φέτος στις 23 Ιουνίου!

Η καθημερινή παρουσία της Σελήνης στον ουρανό αλλά και η συνεχής αλλαγή της φωτισμένης της μορφής επηρέαζε ανέκαθεν τους ανθρώπους όπως φαίνεται στα τραγούδια, στις προλήψεις και στις δογματικές τους αντιλήψεις. Γιατί παρ’ όλο που η Σελήνη αντανακλά μόνο το 7% του ηλιακού φωτός που πέφτει πάνω στη γεμάτη κοιλώματα επιφάνειά της, είναι αρκετά λαμπερή ώστε να καλύπτει με το φως της ένα αρκετά μεγάλο μέρος των άστρων της νύχτας. Πολλές μάλιστα παραδόσεις, που κρατάνε από την αρχαία ακόμη εποχή, συνδέουν τη Πανσέληνο του κάθε μήνα με διάφορες αγροτικές εργασίες.

Τρίμορφη αναπαράσταση της Εκάτης. Ρωμαϊκό αντίγραφο πρωτοτύπου της ελληνιστικής περιόδου. Inv. 1922. Μουσείο Chiaramonti. Triple-formed representation of Hecate. Marble, Roman copy after an original of the Hellenistic period.

Στην αρχαιότητα η Σελήνη λατρεύτηκε σαν θεά. Για τους αρχαίους Έλληνες και τους Ρωμαίους η Σελήνη ήταν η θεά του κυνηγιού Άρτεμις που με το φως της βοηθούσε τους κυνηγούς να βλέπουν μεσ’ τη νύχτα. Η αγνή πανέμορφη παρθένα, η κυνηγός θεά, ήταν για τον Όμηρο το πρότυπο της γυναικείας ομορφιάς. Στη Σελήνη απέδιδαν επίσης τη νυχτερινή δροσιά και τις βροχές, γι’ αυτό ονόμαζαν την Άρτεμη «Ποτάμια» και την λάτρευαν κοντά σε πηγές και λίμνες όπου πίστευαν ότι λούζονταν μαζί με τις Νύμφες μακριά από τα βέβηλα μάτια των ανδρών. Ακόμη και σήμερα σε ορισμένες περιοχές της Αφρικής, της Αυστραλίας και της Ινδονησίας υπάρχουν φυλές που τη λατρεύουν με παρόμοιο τρόπο.

Στην κλασική εποχή, οι αρχαίοι Έλληνες φιλόσοφοι μπόρεσαν να διαλευκάνουν αρκετά από τα μυστήρια της Σελήνης, ανάμεσα στα οποία ήταν και ο μηχανισμός των φάσεών της. Υπέθεσαν λοιπόν ότι το φως της Σελήνης δεν ήταν παρά η αντανάκλαση των ακτίνων του Ήλιου στην επιφάνειά της. Επειδή όμως το φως του Ήλιου φωτίζει καθημερινά διαφορετικές περιοχές της πλευράς της που είναι στραμμένη προς τη Γη, βλέπουμε τη Σελήνη να αλλάζει μορφή συνεχώς ανάλογα με το πώς φαίνεται από τη Γη. Έτσι όταν η Σελήνη βρίσκεται στην ίδια κατεύθυνση με τον Ήλιο στρέφει προς εμάς το μη φωτιζόμενο ημισφαίριό της, οπότε λέμε ότι έχουμε Νέα Σελήνη ή Νουμηνία.

Με την πάροδο των ημερών η Σελήνη μετατοπίζεται στην τροχιά της και έτσι από τη Γη αρχίζουμε να βλέπουμε όλο και μεγαλύτερο μέρος του φωτιζόμενου ημισφαιρίου της. Όταν η αποχή της από τον Ήλιο είναι 90 μοίρες, φαίνεται να είναι φωτισμένη κατά το 1/2, και η φάση αυτή ονομάζεται πρώτο τέταρτο. Η κίνηση συνεχίζεται μέχρις ότου η Σελήνη βρίσκεται σε αντίθεση προς τη θέση του Ήλιου, βρίσκεται δηλαδή απέναντι από τον Ήλιο με την Γη στη μέση, οπότε εμείς βλέπουμε από τη Γη ολόκληρο το φωτιζόμενο ημισφαίριό της και λέμε ότι έχουμε Πανσέληνο. Τότε η Σελήνη ανατέλλει όταν ο Ήλιος δύει.

Photo: Anthony Ayiomamamitis

Ο χρόνος όμως κυλάει και η Σελήνη συνεχίζει την κίνησή της γύρω από τη Γη μέχρις ότου βρεθεί στη φάση του τελευταίου τέταρτου. Τέλος, η Σελήνη ξανάρχεται σε σύνοδο με τον Ήλιο, οπότε έχουμε και πάλι Νουμηνία ή Νέα Σελήνη. Από τη μια σύνοδο ως την επομένη, για τη συμπλήρωση δηλαδή όλων των φάσεων της Σελήνης, χρειάζονται περίπου 29,5 ημέρες, και για την ακρίβεια 29 ημέρες 12 ώρες, 44 λεπτά και 2,86 δευτερόλεπτα. Ο χρόνος αυτός ονομάζεται συνοδικός μήνας και είναι η χρονική περίοδος μεταξύ δύο διαδοχικών πανσελήνων ή δύο διαδοχικών φάσεων Νέας Σελήνης, από την οποία γεννήθηκε ο ημερολογιακός μας μήνας. Δεν είναι λοιπόν καθόλου παράξενο που τα πρώτα ημερολόγια βασίζονταν σε έναν κύκλο σεληνιακών μηνών.

Υπάρχει όμως και ο άλλος «μήνας», όπως είπαμε, που ονομάζεται «αστρικός μήνας», και είναι ο πραγματικός χρόνος μιας πλήρους περιφοράς της Σελήνης γύρω από τη Γη αφού μετράει την χρονική περίοδο μεταξύ δύο διαδοχικών περασμάτων της Σελήνης μπροστά από ένα δεδομένο άστρο. Η κίνηση αυτή γίνεται εμφανής καθώς η θέση της Σελήνης ανάμεσα στα άστρα αλλάζει από νύχτα σε νύχτα. Ο χρόνος αυτός είναι περίπου 27 ημέρες, και για την ακρίβεια 27 ημέρες 7 ώρες, 43 λεπτά και 11,5 δευτερόλεπτα.

Πανσέληνος στο ναό του Ποσειδώνα, Σούνιο (AP Photo/Dimitri Messinis).

Η αιτία της μεγαλύτερης διάρκειας του συνοδικού μήνα σε σχέση με τον αστρικό μήνα είναι αρκετά απλή: Κατά τη διάρκεια ενός μήνα, το ντουέτο Γη και Σελήνη έχει διασχίσει μια αρκετά μεγάλη απόσταση γύρω από τον Ήλιο. Έτσι όταν η Σελήνη έχει ολοκληρώσει μία πλήρη περιφορά της γύρω από τη Γη, πρέπει να ταξιδέψει επιπλέον πάνω από δύο ακόμη ημέρες για να ξαναγυρίσει στην ίδια γραμμική σχέση που είχε με την Γη και τον Ήλιο ώστε να δημιουργηθούν οι ίδιες πάλι προϋποθέσεις που είναι αναγκαίες για να έχει την ίδια φάση με αυτή με την οποία άρχισε την τροχιά της γύρω από τη Γη.

Άρθρο του κ. Διονύση Σιμόπουλου, Διευθυντή του Ευγενιδείου Πλανηταρίου.