Παρατηρήθηκε τo σωματίδιο του Ettore Majorana. New Particle Discovered After 80 Years Of Searching

Το κυνήγι του φερμιονίου Majorana άρχισε από την δεκαετία του 1930, όταν ο Ιταλός φυσικός Ettore Majorana προέβλεψε πως ένα σταθερό σωματίδιο θα μπορούσε να είναι τόσο ύλη όσο και αντιύλη. Έκτοτε πλήθος σωματιδίων παρατηρήθηκε, όμως η έμπνευση του Majorana παρέμενε άπιαστη. Μέχρι τις αρχές της δεκαετίας του 2010… Ettore Majorana, who hypothesised the existence of Majorana fermions in 1937.

O Ettore Majorana (Έττορε Mαγιοράνα) γεννήθηκε στις 5 Αυγούστου του 1906 στην Κατάνια της Σικελίας. Από μικρός έδειξε ότι επρόκειτο για μια μεγαλοφυΐα, ένα παιδί-θαύμα, κυρίως εξαιτίας των ικανοτήτων του στα μαθηματικά. Το 1928 παράτησε τη σχολή των πολιτικών μηχανικών και αποφάσισε να γίνει θεωρητικός φυσικός. Εντάχθηκε στην ομάδα του Enrico Fermi στο Ινστιτούτο Φυσικής του Πανεπιστημίου της Ρώμης, και έγινε ένα από τα «παιδιά της οδού Πανισπέρνα».

Οι εκπληκτικές ικανότητες του Ettore στα μαθηματικά και η διαίσθησή του στη φυσική του προσέδωσαν μια αύρα «θεόσταλτου ταλέντου», πέρα από τις ανθρώπινες δυνατότητες. Φαινόταν σαν υπεράνθρωπος που απλώς «συναντούσε» τις απαντήσεις εκεί που οι άλλοι έπρεπε να τις αναζητήσουν, να εργαστούν σκληρά, χωρίς καν να είναι σίγουροι ότι θα τις έβρισκαν.

Enrico Fermi (at left) with a group of physicists that includes Ettore Majorana, by the Leaning Tower of Pisa, date unknown. Photograph by Nello Carrara, courtesy AIP Emilio Segrè Visual Archives. Donated by Eugenio Carrara.

Η πρώτη του εργασία δημοσιεύθηκε το 1928 όταν ακόμα ήταν προπτυχιακός φοιτητής και ήταν σχετική με μια διαφορική εξίσωση του Fermi που κατέχει κεντρική θέση στο στατιστικό μοντέλο Thomas–Fermi για το άτομο.

Το 1932 οι Irène Joliot-Curie και Frédéric Joliot πραγματοποίησαν πειράματα τα οποία έδειχναν την ύπαρξη ενός άγνωστου σωματιδίου. Και ενώ οι Joliot νόμισαν ότι πρόκειται για ακτίνα γ, ο Majorana ήταν ό πρώτος που ερμήνευσε σωστά το πείραμα θεωρώντας ένα νέο σωματίδιο, χωρίς ηλεκτρικό φορτίο και μάζα περίπου όση το πρωτόνιο. Αυτό το σωματίδιο ήταν το νετρόνιο. Ο Fermi υπέδειξε στον Majorana να γράψει ένα σχετικό άρθρο, αλλά αυτός δεν το έκανε. Τελικά ο James Chadwick απέδειξε πειραματικά την ύπαρξη του νετρονίου ένα χρόνο μετά και βραβεύθηκε με το Nobel φυσικής για την ανακάλυψη αυτή.

Ο Majorana δεν ενδιαφερόταν να δημοσιεύει όλες τις ιδέες του, που ενώ τις περισσότερες φορές ήταν πρωτότυπες και μοναδικές ο ίδιος τις θεωρούσε κοινότυπες. Έτσι, συνολικά δημοσίευσε μόνο 9 εργασίες στην διάρκεια της ζωής του.

Στις αρχές του 1933 ο Majorana πήγε στη Λειψία, συνάντησε τον Heisenbeg με τον οποίο έγιναν φίλοι, και στη συνέχεια επισκέφτηκε την Κοπεγχάγη όπoυ συνεργάστηκε με τον Niels Bohr.

Όμως, το φθινόπωρο του 1933 επέστρεψε στην Ιταλία με την υγεία του σε κακή κατάσταση, με οξεία γαστρίτιδα και νευρική εξάντληση. Για 4 χρόνια απομονώθηκε και διέκοψε τις σχέσεις με τους φίλους του και δεν έκανε καμία δημοσίευση.

Επέστρεψε στην ακαδημαϊκή ζωή ως καθηγητής θεωρητικής φυσικής στο πανεπιστήμιο της Νάπολης, παρακάμπτοντας τις τυπικές διαδικασίες διορισμού, λόγω της εξαιρετικής φήμης και εμπειρίας που απέκτησε στον τομέα της θεωρητικής φυσικής.

Το 1938 ο ιδιοφυής φυσικός Ettore Majorana, καθηγητής στο Πανεπιστήμιο της Nάπολης, επιβιβάστηκε στο φέρυ μπόουτ που κάνει τη διαδρομή Nάπολη – Παλέρμο. Από τότε αγνοούνται τα ίχνη του. Ettore Majorana was maybe the most brilliant student of Enrico Fermi, and an outstanding physicist. He disappeared on March 25th 1938 at the age of 32 years, under mysterious circumstances and leaving no trace behind. The hypothesis that he committed suicide appears weak in the face of his withdrawing a conspicuous amount of money from his bank on the eve of his disappearance -he had a rational mind and such an action would have made little sense. Other hypotheses include an escape to Argentina, and even a collaboration with the third reich in Germany, where he had previously worked -Majorana had expressed anti-jew ideas in the past.

Ενώ η τελευταία εργασία του Majorana δημοσιεύθηκε το 1937, σχετικά με μια συμμετρική θεωρία των ηλεκτρονίων και των ποζιτρονίων, ένα χρόνο μετά στις 27 Μαρτίου του 1938 ο Majorana εξαφανίστηκε μυστηριωδώς κατά τη διάρκεια της μετάβασής του με πλοίο από το Παλέρμο στη Νάπολη. Από τότε αγνοούνται τα ίχνη του. Οι έρευνες δεν οδήγησαν πουθενά, το πτώμα του δεν βρέθηκε ποτέ, άλλοι μιλάνε γι’ αυτοκτονία και άλλοι ότι κρύφτηκε στη Νότιο Αμερική…

Το σωματίδιο Majorana

Οι φυσικοί του πανεπιστημίου Princeton (από αριστερά ο μεταπτυχιακός φοιτητής Ilya Drozdov, ο μεταδιδακτορικός ερευνητής Sangjun Jeon, και οι καθηγητές B. Andrei Bernevig και Ali Yazdani) ποζάρουν μπροστά στο ισχυρότατο μικροσκόπιο σάρωσης με το οποίο “είδαν” το σωματίδιο Majorana. Princeton University physicists built a powerful imaging device called a scanning-tunneling microscope and used it to capture an image of an elusive particle that behaves simultaneously like matter and antimatter. To avoid vibration, the microscope is cooled close to absolute zero and is suspended like a floating island in the floor above. The setup includes a 40-ton block of concrete, which is visible above the researchers. The research team includes, from left, graduate student Ilya Drozdov, postdoctoral researcher Sangjun Jeon, and professors of physics B. Andrei Bernevig and Ali Yazdani. (Photo by Denise Applewhite, Office of Communications)

Ο Majorana, εκτός των άλλων, εισήγαγε μια κυματική εξίσωση, την εξίσωση Majorana – παρόμοια με την εξίσωση Dirac – η λύση της οποίας οδηγεί στην ύπαρξη ουδέτερων σωματιδίων, με σπιν ½ που ταυτίζονται με τα αντισωματίδιά τους. Αποκαλούνται φερμιόνια Majorana.

Ακόμα και σήμερα, οι φυσικοί ερευνούν αν υπάρχουν νετρίνα που έχουν τις ιδιότητες του σωματιδίου Majorana, ενώ υπάρχουν υπερσυμμετρικές θεωρίες που απαιτούν την ύπαρξη φερμιονίων Majorana ως υπερσυμμετρικούς συντρόφους μποζονικών πεδίων με σπιν 0 ή 1.

Two Majorana fermions (orange balls) are formed at the end of the nanowire. Electrons enter the nanowire from the Gold contact, and meet the Majorana fermion on the way. If the electron has the wrong energy (red ball), it is reflected back into the contact. If it has the right energy (green balls), it can go through the Majorana fermion via a special interaction. © TU Delft 2012

Τον Απρίλιο του 2012 ερευνητές ανακοίνωσαν ότι κατέγραψαν μια ροή ηλεκτρονίων σε ένα εξαιρετικά λεπτό ημιαγώγιμο καλώδιο, που συμπεριφερόταν σαν φερμιόνια Majorana.

Κάτι παρόμοιο ανακοίνωσαν προχτές ερευνητές του πανεπιστημίου Princeton στο περιοδικό Science με την εργασία τους “Observation of Majorana fermions in ferromagnetic atomic chains on a superconductor”. Σύμφωνα με την μελέτη αυτή, κατάφεραν να παρατηρήσουν το μόνο φερμιόνιο που συμπεριφέρεται και σαν ύλη και σαν αντιύλη, ένα επίτευγμα που θα μπορούσε να χρησιμεύσει την κατασκευή κβαντικών υπολογιστών.

Το πείραμα αποκάλυψε την ατομική δομή του σύρματος σιδήρου πάνω σε μια επιφάνεια μολύβδου. Το μεγεθυμένο τμήμα της εικόνας απεικονίζει την πιθανότητα του να περιέχεται στο σύρμα το φερμιόνιο Majorana. Το σωματίδιο εντοπίζεται στην άκρη του σύρματος όπως προβλέπουν οι θεωρητικοί υπολογισμοί. The experiment revealed the atomic structure of the iron wire on a lead surface. The zoomed-in portion of the image depicts the probability of the wire containing the Majorana fermion. Importantly, the image pinpoints the particle to the end of the wire, which is where it had been predicted to be over years of theoretical calculations. (Image courtesy of Ali Yazdani Lab)

Για να εντοπίσουν το σωματίδιο Majorana οι ερευνητές του Princeton χρησιμοποίησαν ένα μικροσκόπιο ύψους δύο ορόφων, συλλαμβάνοντας την εικόνα του στην άκρη ενός πολύ λεπτού σύρματος, ακριβώς εκεί όπου προέβλεπε η θεωρία.

Σύμφωνα με τον Ali Yazdani: «αυτός είναι ο πιο άμεσος τρόπος για να εντοπίσει κανείς τα φερμιόνια Majorana, δεδομένου ότι αναμένεται να εμφανιστούν στην άκρη ορισμένων υλικών. Αν θέλετε να βρείτε αυτό το σωματίδιο μέσα σε ένα υλικό θα πρέπει να χρησιμοποιήσετε ένα τέτοιο μικροσκόπιο».

Εκτός από τις επιπτώσεις στη θεμελιώδη φυσική, αυτή η ανακάλυψη θα βοηθήσει σημαντικά στην εξέλιξη της κατασκευής κβαντικών υπολογιστών. Στους κβαντικούς υπολογιστές αντί για το bit που παίρνει δυο τιμές 0 και 1, χρησιμοποιείται το qubit που εκτός από τις τιμές των καταστάσεων 0 και 1 (π.χ. η κατάσταση ενός ηλεκτρονίου με σπιν πάνω παριστάνει το 0 και η κατάσταση με σπιν κάτω το 1), μπορεί να βρίσκεται και στην υπέρθεση αυτών των δυο καταστάσεων. Και ενώ από την μια μεριά αυτή η δυνατότητα δίνει τεράστιες υπολογιστικές δυνατότητες, από την άλλη μια κατάσταση κβαντικής υπέρθεσης είναι πολύ εύκολο να καταρρεύσει εξαιτίας των αλληλεπιδράσεων με τα κοντινά υλικά.

Επειδή τα φερμιόνια Majorana είναι πολύ σταθερά και αλληλεπιδρούν ασθενώς με το περιβάλλον τους, σύμφωνα με τους επιστήμονες θα μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν ως qubit, θέτοντας μια νέα βάση για την κβαντική πληροφορική.

Το βίντεο δείχνει πως οι ερευνητές τοποθετούν πρώτα άτομα σιδήρου σε μια επιφάνεια μολύβδου ώστε να δημιουργηθεί ένας λεπτός, ατομικών διαστάσεων, υπεραγωγός στη θερμοκρασία των -272ο C. Στη συνέχεια χρησιμοποίησαν το μικροσκόπιό τους για να δημιουργήσουν ένα μαγνητικό πεδίο και να καθορίσουν το σήμα που δείχνει την παρουσία του φερμιονίου Majorana. Princeton University researchers first deposited iron atoms onto a lead surface to create an atomically thin wire. They then used a scanning-tunneling microscope to create a magnetic field and to map the presence of a neutral signal that indicates the presence of Majorana fermions, which appeared at the ends of the wire. Credit: Ilya Dorzdov, Yazdani Lab, Princeton University

Σύμφωνα με τον Yazdani, η παρατήρηση του φερμιονίου Majorana δεσμευμένου μέσα σε ένα υλικό είναι κάτι εντελώς διαφορετικό σε σχέση με τα σωματίδια που ανακαλύπτονται στους επιταχυντές, όπου σωματίδια συγκρούονται με πολύ μεγάλες ταχύτητες, παράγοντας καινούργια σωματίδια.

Το σωματίδιο Majorana μέσα στο υπεραγώγιμο υλικό εξαρτάται – ή αναδύεται – από τις συλλογικές ιδιότητες των ατόμων και των δυνάμεων που αναπτύσσονται μέσα στο υλικό. 

Τέτοιου είδους «εν δυνάμει» σωματίδια επειδή προκύπτουν από τις συλλογικές ιδιότητες του υλικού, δεν μπορούν να υπάρξουν έξω αυτό.

Πηγές: www.princeton.edu – Joao Magueijo, «Ο άνθρωπος νετρίνο», εκδόσεις Τραυλός, 2009.

Η φυσική πίσω από τον ήχο της ηλεκτρικής κιθάρας. The physics of lead guitar playing

String bends, tapping, vibrato and whammy bars are all techniques that add to the distinctiveness of a lead guitarist's sound, whether it's Clapton, Hendrix, or BB King. Now a guitarist and physicist has described the physics underlying these techniques.

Η ηλεκτρική κιθάρα είναι ένα όργανο που κυριαρχεί στη ροκ μουσική και είναι παρούσα σχεδόν σε όλα τα είδη μουσικής.

Σε αντίθεση με το πιάνο, το οποίο μπορεί να παίξει μόνο διακριτές νότες, η ηλεκτρική κιθάρα, όταν την χειρίζεται κάποιος σαν τον Jimi Hendrix ή τον Eric Clapton, μπορεί να μιμηθεί την ανθρώπινη φωνή.

Electric guitar playing is ubiquitous in practically all modern music genres. In the hands of an experienced player, electric guitars can sound as expressive and distinct as a human voice. Unlike other more quantised instruments where pitch is a discrete function, guitarists can incorporate micro-tonality and, as a result, vibrato and sting-bending are idiosyncratic hallmarks of a player. Similarly, a wide variety of techniques unique to the electric guitar have emerged. While the mechano-acoustics of stringed instruments and vibrating strings are well studied, there has been comparatively little work dedicated to the underlying physics of unique electric guitar techniques and strings, nor the mechanical factors influencing vibrato, string-bending, fretting force and whammy-bar dynamics. In this work, models for these processes are derived and the implications for guitar and string design discussed. The string-bending model is experimentally validated using a variety of strings and vibrato dynamics are simulated. The implications of these findings on the configuration and design of guitars is also discussed.

Ο David Robert Grimes από το πανεπιστήμιο της Οξφόρδης, δημοσίευσε μια μελέτη με τίτλο: «String Theory – The Physics of String-Bending and Other Electric Guitar Techniques», στην οποία εξηγεί εφαρμόζοντας απλές αρχές φυσικής, γιατί η ηλεκτρική κιθάρα βγάζει αυτόν τον μοναδικό ήχο.

Αν βαριέστε να διαβάσετε την εργασία του Grimes, μπορείτε να παρακολουθήσετε την σύντομη παρουσίαση της έρευνας από τον ίδιο, στo βίντεο (διάρκειας 2,5 λεπτών). 

Ο Μέγας Αλέξανδρος στην τέχνη. Alexander the Great in art

Αλεξανδρινή Ποπ Αρτ: Ο Αντι Γουόρχολ χάρισε στον Αλέξανδρο τα 15 λεπτά διασημότητας που δεν είχε ποτέ ανάγκη σε μια σειρά από μεταξοτυπίες τις οποίες φιλοτέχνησε το 1982, έπειτα από παραγγελία του συλλέκτη Αλέξανδρου Ιόλα. Andy Warhol. Alexander the Great. 1982.The Baltimore Museum of Art: Gift of Sylvia de Cuevas, New York, in Memory of her Uncle, Alexandre Iolas. BMA 2010.57 ©2010 The Andy Warhol Foundation for the Visual Arts, Inc./Artists Rights Society (ARS), New York

Ο Mέγας Aλέξανδρος είχε πολύ συγκεκριμένες προτιμήσεις όσον αφορά την επιλογή των καλλιτεχνών που θα φιλοτεχνούσαν τη μορφή του. Σύμφωνα με πηγές των ελληνιστικών και ρωμαϊκών χρόνων, ο ζωγράφος Απελλής και ο γλύπτης Λύσιππος ήταν οι «imagemakers» του, όπως έχει γράψει πολύ εύστοχα η ιστορικός τέχνης Νίκη Λοϊζίδη, ομότιμη καθηγήτρια ΑΣΚΤ και επισκέπτρια καθηγήτρια στο Τεχνολογικό Πανεπιστήμιο Κύπρου στη Λεμεσό.

Giambattista Tiepolo, Alexandre et Bucéphale, huile sur toile, 58 x 34,7 cm, Paris, musée du Petit Palais. Vers 1757-1760.

Από εκεί και πέρα, κάθε εποχή ανακάλυπτε τον δικό της Αλέξανδρο και προσάρμοζε τον προσωπικό μύθο του και την εμβέλεια των επιτευγμάτων του στις πεποιθήσεις και στις αξίες που τη χαρακτήριζαν.

Πάολο Βερονέζε, «Η Οικογένεια του Δαρείου ενώπιον του Αλεξάνδρου». Λάδι σε καμβά, 236,2× 475,9 εκ. Εθνική Πινακοθήκη Λονδίνου, Λονδίνο. Paolo Veronese, “The Family of Darius before Alexander “ (1565–1570). Oil on canvas, 236.2cm × 475.9 cm, National Gallery, London.

Όταν στις αρχές του 16ου αιώνα, για παράδειγμα, η Ρώμη ζούσε με τον φόβο της προέλασης των ισπανικών και γερμανικών στρατευμάτων, η τέχνη ανέτρεχε σε γεγονότα από την Ιστορία του μακεδόνα στρατηλάτη τα οποία αναδείκνυαν τη γενναιοδωρία του απέναντι στον ηττημένο εχθρό του. «Η οικογένεια του Δαρείου ενώπιον του Αλεξάνδρου» (1565-1560), του Πάολο Βερονέζε, σίγουρα είχε αφετηρία σε αυτή την παράδοση. Και όμως, δύο αιώνες νωρίτερα, για τον ίδιο πολιτισμό, ο Αλέξανδρος δεν ήταν ο παράφορος, ένδοξος στρατηλάτης, αλλά πρωτίστως ένας βίαιος, ανεξέλεγκτος άνθρωπος, μια κατεξοχήν αρνητική μορφή, έτσι όπως αποτυπωνόταν στα κείμενα του Πετράρχη.

Ο Αλέξανδρος νυμφίος. Ο ζωγράφος της Αναγέννησης με το όνομα Il Sodoma (κατά κόσμον Τζιοβάνι Αντόνιο Μπάτσι) αναπαριστά (περίπου το 1517) τον γάμο του Αλεξάνδρου με τη Ρωξάνη, ένα ιδιαίτερα δημοφιλές μοτίβο στην εικονογραφία της ευρωπαϊκής ζωγραφικής, εμπνευσμένο από τη ζωή του μακεδόνα βασιλιά. Il Sodoma, Marriage of Alexander and Roxana, circa 1517. Villa Farnesina, Rome.

Η αλήθεια είναι ότι οι καλλιτέχνες δεν ακολούθησαν κατά πόδας την κριτική διάθεση των ιστορικών και των φιλολόγων. Οι μονάρχες που ανέθεταν σε καλλιτέχνες τη ζωγραφική έργων με θέμα τον Αλέξανδρο επέλεγαν εξάλλου να ταυτίζονται με τη λαμπερή, την ένδοξη πλευρά του φιλόδοξου στρατηλάτη και ηγεμόνα.

Ο βασιλιάς Ήλιος και ο Αλέξανδρος Ιόλας

Charles Le Brun, Le Passage du Granique, 1665.

Στη Γαλλία του Λουδοβίκου ΙΔ΄ ο Μέγας Αλέξανδρος αποτελούσε το ιδανικό πρόσωπο που μπορούσε να παραλληλιστεί με τον βασιλιά ο οποίος θα δόξαζε τη χώρα του όπως είχε κάνει παλαιότερα ο μακεδόνας βασιλιάς. Γι' αυτό και ο ζωγράφος του γάλλου βασιλιά, Σαρλ λε Μπρεν, απεικόνισε σκηνές από το έπος του Αλεξάνδρου όπως η «Μάχη του Γρανικού» εστιάζοντας στο θάρρος και στη ρώμη του προτύπου του Λουδοβίκου.

Αντίο, παλλακίδα μου. Άλλο ένα εξαιρετικά δημοφιλές θέμα στην εικονογραφία που αφορά τον Αλέξανδρο. Όταν ζήτησε από τον ζωγράφο Απελλή να φιλοτεχνήσει το πορτρέτο της παλλακίδας του, Παγκάστης, εκείνος την ερωτεύτηκε και ο Αλέξανδρος του την παραχώρησε. Εδώ, η εκδοχή του επεισοδίου φιλοτεχνημένη από τον Τζιοβάνι Μπατίστα Τιέπολο, περίπου το 1740. Giovanni Battista Tiepolo, Alexander the Great and Campaspe in the Studio of Apelles, circa 1740.

Μπαρόκ και νεοκλασικισμός. «Ο Αλέξανδρος στέφει τη Ρωξάνη», από τον Πέτερ Πάουλ Ρούμπενς.

Οι απεικονίσεις μαχών ήταν ούτως ή άλλως σταθερά δημοφιλείς, σταθερά παρούσες σε εικονογραφημένα χειρόγραφα του Βυζαντίου και της Ανατολής, ενώ εξίσου αγαπητή για τους ζωγράφους ήταν η σχέση του με την πανέμορφη Ρωξάνη, καθώς και η ιδιαίτερα φιλική σχέση του με τον ζωγράφο Απελλή. Σύμφωνα με τον Πλίνιο τον Πρεσβύτερο, ο Αλέξανδρος δεν δίστασε να δωρίσει στον Απελλή την αγαπημένη του παλλακίδα, Παγκάστη, όταν διαπίστωσε ότι ο ζωγράφος την είχε ερωτευτεί, σκηνή που αναπαράχθηκε ευρέως στη ζωγραφική.

«Ο Απελλής ζωγραφίζει την Παγκάστη», του νεοκλασικιστή Ζακ-Λουί Νταβίντ. Jacques-Louis David, Apelle peignant Alexandre devant Campaspe, 1815.

Ωστόσο, μετά τη Γαλλική Επανάσταση η θεματολογία που αφορά το παρελθόν εγκαταλείπεται και «ο Απελλής (που) ζωγραφίζει την Παγκάστη», του Ζακ-Λουί Νταβίντ, μένει ημιτελής καθώς δεν έχει παραγγελιοδότη.

Η αξία του βασιλιά. Ο Γάλλος Αντρέ Καστέν, ένας από τους μεγαλύτερους εικονογράφους των ΗΠΑ, φιλοτέχνησε στα τέλη του 19ου αιώνα μια σειρά σχεδίων με επεισόδια από τη ζωή του Μεγάλου Αλεξάνδρου. Όπως η εικονιζόμενη κοπή του Γόρδιου Δεσμού.

Ο Αλέξανδρος του 20ού αιώνα. «Ο Μεγαλέξανδρος με την αδελφή του τη Γοργόνα», του Μποστ. Ο Χρύσανθος Μποσταντζόγλου εμπνέεται από τη λαογραφική παράδοση και ζωγραφίζει τον στρατηλάτη με την αδελφή του, η οποία, σύμφωνα με τον μύθο, ήπιε το αθάνατο νερό και εμφανίζεται σε ναύτες για να τους ρωτήσει αν ζει ο βασιλιάς Αλέξανδρος. Αν εκείνοι απαντήσουν «ναι», τότε συνεχίζουν το ταξίδι τους. Αν όχι, το πλοίο τους καταποντίζεται.

«Οι δύο Μακεδόνες – Μέγας Αλέξανδρος και Παύλος Μελάς» (1977), από τον Νίκο Εγγονόπουλο.

Τον 19ο αιώνα ο μύθος του Μεγάλου Αλεξάνδρου παρακμάζει και η εικόνα του συνδέεται με τον γεωγραφικό εξωτισμό των κατακτήσεών του, ενώ στον 20ό αιώνα και στην περίοδο του Μεσοπολέμου γίνεται το σύμβολο ενός «νέου πολιτισμικού (και φυλετικού) imperium».

 Άρνο Μπρέκερ, «Ο Μέγας Αλέξανδρος».

Για παράδειγμα, ο αγαπημένος γλύπτης του Χίτλερ, Άρνο Μπρέκερ, υιοθετούσε στα έργα του τις κλασικές αναλογίες και την επιθετικότητα του ανδροπρεπούς ιδεώδους που εκπροσωπούσε ο Αλέξανδρος, ενώ το τελευταίο σημαντικό έργο του ήταν ένα μνημειακών διαστάσεων άγαλμα του στρατηλάτη (1982).

Andy Warhol, Alexander the Great, 1982 101.1 x 101.1 cm.

Μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, ο Αλέξανδρος του Γουόρχολ, παραγγελία του συλλέκτη Αλέξανδρου Ιόλα, είναι σαφέστατα το πιο γνωστό έργο που αφορά τον βασιλιά των Μακεδόνων. Λαμπερός και μεγαλοπρεπής, μα ωστόσο άλλη μια «ιδεολογικά εκκενωμένη και ευρέως καταναλώσιμη σειραϊκή εικόνα της ποπ αρτ», σύμφωνα με την κυρία Λοϊζίδη. 

Ιδιαίτερα παραστατική και ενδιαφέρουσα παρουσίαση της πορείας και της κυριαρχίας του Μεγάλου Αλεξάνδρου στην Ανατολή από τη διευθύντρια της ΙΖ ΕΠΚΑ και της 11ης ΕΒΑ Αγγελικής Κοτταρίδη. Μέσα από πηγές, ευρήματα, πόλεις-σταθμούς στα βάθη της Ασίας και έργα τέχνης σε ανατολή και δύση στοιχειοθέτησε τη διάδοση του ελληνισμού, την οικουμενική διάσταση και το μύθο του Έλληνα στρατηλάτη που εξακολουθεί να εμπνέει ως σήμερα.

Δημοσιεύθηκε στο BHmagazino την Κυριακή 28 Σεπτεμβρίου 2014.

Πηγή: http://www.tovima.gr/vimagazino/views/article/?aid=635578

Μεταφράζοντας από τα αρχαία ελληνικά. Translating from ancient Greek

Giorgio de Chirico, The Mute Orpheus, 1971. Αυτός που υπερτονίζει το παρελθόν του είναι ακριβώς αυτός που δεν έχει να επιδείξει τίποτε στο παρόν.

Ξεκινώ από μια διαπίστωση. Οι νεοελληνικές μεταφράσεις αρχαίων ελληνικών φιλοσοφικών κειμένων, στη μεγάλη τους πλειονότητα, είναι πάρα πολύ κακές. Αυτό το συμπέρασμα βγαίνει αν συγκρίνει κανείς μεταφράσεις κλασικών αρχαιοελληνικών έργων στις βασικές ευρωπαϊκές γλώσσες και στα νέα ελληνικά. Προσπαθώντας να αιτιολογήσω το γεγονός, μπορώ να επικαλεστώ μια τετριμμένη και μια πιο εκλεπτυσμένη εξήγηση.

'Reconsider Athens' είναι ο τίτλος της νέας δημιουργίας του Bleeps που βρίσκεται στην περιοχή του Μεταξουργείου.

Η εκλεπτυσμένη εξήγηση είναι ότι ο μεταφραστής παγιδεύεται από την κοινότητα της νέας ελληνικής και της αρχαίας ελληνικής γλώσσας. Λειτουργώντας ως «ενδογλωσσικός» μεταφραστής, διστάζει να προτάξει την αυτονομία της νέας ελληνικής και συνειδητά ή ασυνείδητα έλκεται από τη διαφορετική μορφολογία και σύνταξη της αρχαίας. Έτσι το μεταφρασμένο κείμενο, ενώ ανήκει τυπικά στη νέα ελληνική γλώσσα, δεν μπορεί να διαβαστεί μόνο του και χρειάζεται τη συνεχή βοήθεια του αρχαιοελληνικού πρωτοτύπου (αν υποθέσουμε ότι ο αναγνώστης μπορεί κάτι να καταλάβει από αυτό).

Είναι μάλιστα ενδιαφέρον ότι ακόμη και στις πιο πρόχειρες σύγχρονες εκδόσεις μεταφρασμένων κειμένων παρατίθεται και το βαρύγδουπο πρωτότυπο – να είναι καλά η αρχαιογλωσσία μας και η χαλαρή μας αντίληψη περί πνευματικών δικαιωμάτων. Το υποτιθέμενο, και υπαρκτό κατ’ αρχήν, πλεονέκτημα της κοινότητας της γλώσσας του μεταφραστή και της γλώσσας του κειμένου έχει μετατραπεί σε εμπόδιο.

Απεικόνιση του Ιάμβλιχου.

Στην ίδια κατεύθυνση συμβάλλει και ο υπερβολικός σεβασμός -που είναι μάλλον φόβος- του μεταφραστή απέναντι στον μεταφραζόμενο συγγραφέα. Πώς να τολμήσεις να μεταφράσεις έναν όρο του Πλάτωνα ή του Αριστοτέλη, αν «ακούγεται» ακόμη κάπως στα νέα ελληνικά, έστω κι αν σήμερα σημαίνει κάτι εντελώς διαφορετικό. Έτσι, για να αναφέρω ένα παράδειγμα, στη βραβευμένη με το φετινό κρατικό βραβείο «ενδογλωσσικής» μετάφρασης έκδοση της Ακαδημίας Αθηνών του Προτρεπτικού του Ιάμβλιχου, λέξεις της αρχαίας ελληνικής, όπως «ζεῖ», «ἀδάμας», «χρήζει», «ὀξίς», «ἀποκνῶ», μεταφράζονται με τις φαινομενικά κοντινές νεοελληνικές «ζει», «διαμάντι», «με τη χρήση του», «αιχμή του ξίφους», «τεμπελιάζω», όταν οι σωστές θα ήταν «βράζει», «χάλυβας», «χρειάζεται, ταιριάζει», «δοχείο για ξύδι», «διστάζω» [βλ.Θ. Στεφανόπουλου, «Κρατικά βραβεία και (αν)αξιοκρατία», The books’ journal 47 (2104), σ. 24-26].

Το παράδειγμα όμως που μόλις ανάφερα μάλλον δεν έχει να κάνει με το δέος του μεταφραστή απέναντι στο βαρυσήμαντο κείμενο, αλλά εντάσσεται στην εξήγηση που προηγουμένως χαρακτήρισα τετριμμένη. Γιατί θα έπρεπε οι νεοελληνικές μεταφράσεις μας να είναι καλές, όταν από πουθενά δεν τεκμαίρεται το υψηλό επίπεδο της αρχαιογνωσίας μας; Ποιοι είναι αυτοί που αναλαμβάνουν να μεταφράσουν κείμενα διάσημα για την πυκνότητα και τη δυσκολία τους, σε όλες αυτές τις απίθανες εκδόσεις που έχουν κατακλύσει τα τελευταία χρόνια την ελληνική αγορά (και τηλεαγορά) του βιβλίου; Σε ποιες σπουδές και ποιες γνώσεις στηρίζονται;

The scene in this Athenian vase painting by the Dolon Painter c. 380-370 B.C.E. depicts Antigone brought before Kreon by two guards.

Οι αρχαιολάτρες και οι φιλόλογοι της Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης, για διαφορετικούς λόγους η κάθε ομάδα, πανηγύρισαν πριν από μερικά χρόνια όταν επέστρεψε η διδασκαλία των αρχαίων ελληνικών στο Γυμνάσιο. Δεν διερωτήθηκαν όμως γιατί, ύστερα από έξι χρόνια πολύωρης εβδομαδιαίας διδασκαλίας, ο μαθητής ελάχιστα αρχαία μαθαίνει, ενώ φυσιολογικά θα μάθαινε ακόμη και κινέζικα – και όχι μια υποτιθέμενη εκδοχή της δικής του γλώσσας. Ούτε φαίνεται να ισχύει η διαδεδομένη άποψη ότι διαθέτουμε καλούς κλασικούς φιλολόγους, αν σκεφτεί λ.χ. κανείς ότι, έπειτα από δύο αιώνες υποχρεωτικής διδασκαλίας της Αντιγόνης στη Μέση Εκπαίδευση, δεν διαθέτουμε ούτε μία ικανοποιητική σχολιασμένη μετάφρασή της στα νέα ελληνικά.

Κοινό όμως φαίνεται ότι υπάρχει για τις μεταφράσεις που κυκλοφορούν και τις εκδόσεις που τις φιλοξενούν, και μάλλον είναι ένα κοινό που αυξάνεται συνεχώς. Όπως αυξάνεται και η ημιμάθειά μας, σε ευθεία αναλογία με την αρχαιολατρία και τον εθνοκεντρισμό, που διεκδικείται πλέον και από κάποια τμήματα της άλλοτε επιφυλακτικής Αριστεράς. Αυτός όμως που υπερτονίζει το παρελθόν του είναι ακριβώς αυτός που δεν έχει να επιδείξει τίποτε στο παρόν.

Giorgio de Chirico, Το αίνιγμα ενός φθινοπωρινού απογεύματος, λάδι σε μουσαμά, 45 x 60 εκ.,The Enigma of an Afternoon of Autumn, 1909.

Ο Πλάτων έχει πλήρη επίγνωση της μεγαλοσύνης των σύγχρονων ομοεθνών του, όταν εξαίρει την αιώνια νεότητα των Ελλήνων απέναντι στην αρχαιότητα των Αιγυπτίων. Τι λέτε να πιστεύει αντιστοίχως ο Νεοέλλην εκδότης και κοινοβουλευτικός εκπρόσωπος όταν εκδίδει βιβλία με τίτλους όπως «Εστιν ουν και η αρχαία Αίγυπτος Ελλάς» και «Η ελληνική καταγωγή των Σουμερίων», δίπλα σε πολυάριθμες μεταφράσεις κλασικών κειμένων;

Του Βασίλη Κάλφα, καθηγητή Φιλοσοφίας στη Φιλοσοφική Σχολή του ΑΠΘ.

Πηγή: Εφημερίδα των Συντακτών