Δημήτρης Παπαδίτσας, Όπως ο Ενδυμίων

«Σελήνη και Ενδυμίων», έργο του Σεμπαστιάνο Ρίκκι. Τσίζγουϊκ Χάουζ, Λονδίνο. “Endymion and Selene”, by Sebastiano Ricci (1713). Chiswick House, England.

ΙΙΙ

Και αυτή τη νύχτα και την άλλη νύχτα

Το μάτι του Ξενοφάνη, ο ύπνος που είναι μέσα στο μυαλό

Το μυαλό που είναι μέσα στο άλλο μυαλό και δεν ξέρει από

    τραγούδι

Όπως το δέντρο μέσα στο δέντρο δεν ξέρει από δάσος

Και το μάτι μέσα στο μάτι από θωριά

Tombe François, paroi de droite, Vel Saties et le petit, Arnza Vulci. Vers 350 ap. J.-C.

Ξύλα πέτρες και ουρανόχτιστα σπίτια που τα βάφει ο

    αγώνας

Κι ο ερχομός του νόμου που μοιράζει σε φως και σκοτεινιά

Ο,τι περισσεύει από ένα θρόμβο κι έναν αφρό απριλιάτικο

Από ένα φρύνο που σβήνει στην κάψα της μέρας

Κι απ' το ένα μάτι που το 'χαν οι τρεις

Γεννημένες μ' άσπρα μαλλιά

Linceul ou tenture funéraires. Détrempe sur lin, Fayoum's Portrait.

 Αυτή τη νύχτα και την άλλη νύχτα Αλφειέ τυλιγμένε στο

    στέλεχός μου

Είμαστε η ερημική κουβαρίστρα που ξετυλίγει υφάδια και

    κέρδη σκοταδιού στα κρύα μάτια των Εσπερίδων

The Temple of Apollo at Delphi with the steep rock face of the Phaedriades behind it. Delphi's prime was between the 8th and 5th centuries BCE.

Αστερόπη Χρυσόθεμις Εσπέρα Γαλαξαύρα

Και Φαιδριάδες του φεγγαριού από βασάλτη και βαριά πέτρα

Ξυπνούν το μάντη να ονειρευτεί το λοξό κέντρο βάρους

Το έγχρωμο άνοιγμα του στήθους σε αύρες και μυστικά του

   νερού

Που βρέχει ουράνιες ρίζες έναν αιώνα ή μια στιγμή σκόνης

   και απογόνων

Η άκρη μου βρίσκει το τέλος μου

Από μέσα με τρώνε στόματα ουρανού και δεν θα ησυχάσω

Αν δεν μιλήσω με σκοτάδι τραγουδιστό που κατεβαίνει κοιλάδες

   αστρίτη

Anne-Louis Girodet, The Sleep of Endymion, 1791. Musée du Louvre, Paris.

Μια φορά ο ύπνος μου με πήγαινε από ηφαίστειο σε πεδιάδα

Από ερωτική καρδιά σε ανέμισμα θανάτου

Κι από αέρα και καταιγίδα σε φωλιές τρυφερότητας

Τώρα με ιονισμένα δάκρυα και κεφάλι περασμένο σε κλωστές

    ονείρων βγάζω φως

Και το ανεβαίνω όπως η αράχνη το νήμα της

Και δεν θέλω το πρώτο βήμα μου αλλού να μην απαλυνθεί

   από ένα ουράνιο βρύο και μιαν ανάερη κάθοδο σε μαλακούς

   ασημένιους δίσκους

Face avant d'un sarcophage romain : Séléné avec le berger Endymion sur le mont Latmon (Asie Mineure). Centre et droite : arrivée de la déesse de la Lune ; Endymion, plongé dans un sommeil éternel, est déplacé sous sa conduite dans une grotte ; le dieu ailé du Sommeil (Hypnos), verse sur lui un somnifère ; le dieu de la montagne, Latmos, est perché sur un rocher ; Séléné sur son animal symbole, le cancer. Gauche : départ de la déesse ; en contrebas, la Terre Mère ; l'attelage de Séléné est conduit par Éos, déesse de l'Aurore. Nombreux érotès. Vers 180 ap. J.-C.

Αυτή τη νύχτα και την άλλη νύχτα ζέοντος μεσημεριού

Έχω ξυπνήσει ένας μαγνήτης

Που χάνεται μέσα στα μέταλλα που τραβάει

Κι ό,τι έχω αγγίξει μ' επιστρέφει στο αίτιό μου

Εκάτη της ψυχής που πίνει το ψυχρό της φως

XV

Jérôme-Martin Langlois (1779-1838), Diana and Endymion.

Απ' τ' αχνάρι του άστρου κι απ' το βήμα πλάι στου φονιά

    το πρόσωπο

Απ' το ηλεκτρόνιο που παίζει στα βουνά ολομόναχο

Απ' το ηλεκτρόνιο που είναι αστραπή ή ακαριαίο άνοιγμα

   θάλασσας και ψαριού που φέγγει

Απ' το ψάρι που έχει μάτια μηχανές να σπιθίζουν αιθέρες

Απ' τη δίψα στήθους που είναι χάραμα και θάλασσα και τώρα

    είναι χτένια και αστερίες

Απ' τα χρόνια που λιώνουν σαν αλάτι στη γλώσσα αρνιού

Αρνιού που ξαφνικά το στερήθηκε ο αγρός και το κέρδισε η

    φυγή

Απ' την ένωση καπνού και σκόνης με το νερό και την ξεραϊλα

Και με τα λόγια που τρίβουν διαμαντικά

Και χύνουν ήχους κι αριθμούς σε μια πίστη που ψεύδεται

Endymion sleeping, detail from a scene with the legend of Endymion and Selene. Panel of a marble sarcophagus, early 3rd century AD. Found in 1806 at Saint-Médard d'Eyrans, France.

Αυτό το ψεύδος που το ξεσκεπάζει το βλέφαρο, λαμπυρίζει

Και σαν από χίλιους κέδρους και διαδρόμους αέρος ανεβαίνει

   στο μάτι

Που αυτό όχι σαν ήλιος αλλά ήλιος ολοκάθαρος

Του κομματιάζει τη συννεφιά.

Δημήτρης Παπαδίτσας, «Όπως ο Ενδυμίων» (1970)

Διονύσιος Σολωμός, Η ημέρα της Λαμπρής

Νικηφόρος Λύτρας, Το ωόν του Πάσχα, 1874-1875. Είναι μια πασχαλινή εικόνα από τον κορυφαίο Έλληνα ζωγράφο, τον Νικηφόρο Λύτρα (1832-1904). Στη γωνιά ενός φτωχικού δωματίου το κοριτσάκι ξεφλουδίζει με ευλαβική προσοχή το κόκκινο πασχαλινό αυγό. Ο Λύτρας απεικονίζει με ρεαλισμό μια ηθογραφική σκηνή που έχει ως θέμα της μία πραγματικά μοναδική λεπτομέρεια: το ξεφλούδισμα του πασχαλινού αυγού. Αποδίδει αριστοτεχνικά διάφορες λεπτομέρειες που γοητεύουν, όπως τη λαϊκή ενδυμασία της μικρής, το μαντήλι στα μαλλιά της, το γιλέκο και την ποδιά, το βάζο με τα λουλούδια μπροστά από το εικόνισμα και το καντήλι, τα διάφορα αντικείμενα στο πάτωμα...

«Καθαρότατον ήλιο επρομηνούσε

της αυγής το δροσάτο ύστερο αστέρι,

σύγνεφο, καταχνιά, δεν απερνούσε

τ' ουρανού σε κανένα από τα μέρη

και από κει κινημένο αργοφυσούσε

τόσο γλυκό στο πρόσωπο τ' αέρι,

που λες και λέει μες στης καρδιάς τα φύλλα:

Γλυκιά η ζωή και ο θάνατος μαυρίλα.

Νικηφόρος Λύτρας, Το φίλημα, πριν το 1878. Λάδι σε μουσαμά , 79 x 69 εκ. Συλλογή Ιδρύματος Ε. Κουτλίδη.

Χριστός ανέστη! Νέοι, γέροι και κόρες,

όλοι, μικροί - μεγάλοι, ετοιμαστήτε

μέσα στες εκκλησίες τες δαφνοφόρες

με το φως της χαράς συμαζωχτήτε

ανοίξετε αγκαλιές ειρηνοφόρες

ομπροστά στους Αγίους και φιληθήτε!

Φιληθήτε γλυκά, χείλη με χείλη,

πέστε Χριστός ανέστη, εχθροί και φίλοι!

Λύτρας Νικηφόρος, Θυμίαμα στον τάφο, 1902. Λάδι σε ξύλο, 33 x 40 εκ. Κληροδότημα Απόστολου Χατζηαργύρη.

Δάφνες εις κάθε πλάκα έχουν οι τάφοι,

και βρέφη ωραία στην αγκαλιά οι μανάδες

γλυκόφωνα, κοιτώντας τες ζωγραφι-

σμένες εικόνες, ψάλλουνε οι ψαλτάδες

λάμπει το ασήμι, λάμπει το χρυσάφι

από το φως που χύνουνε οι λαμπάδες

κάθε πρόσωπο λάμπει απ' τ' αγιοκέρι,

όπου κρατούνε οι Χριστιανοί στο χέρι».

Νικηφόρος Λύτρας, Όρθρος.

Οδυσσέας Ελύτης, ΚΥΡΙΑΚΗ (ΠΑΣΧΑ), 26

Paul Cézanne, The Bay of Marseilles, view from L'Estaque, 1885.

Καθαρή διάφανη μέρα. Φαίνεται ο άνεμος που ακινητεί με τη μορφή βουνού κει κατά τα δυτικά. Κι η θάλασσα με τα φτερά διπλωμένα, πολύ χαμηλά, κάτω από το παράθυρο.

Επιτύμβια στήλη της ιέρειας Νικομάχης (4ος αιώνας, Αρχαιολογικό Μουσείο Πειραιά).

Σου 'ρχεται να πετάξεις ψηλά κι από κει να μοιράσεις δωρεάν την

ψυχή σου. Ύστερα να κατεβείς και, θαρραλέα, να καταλάβεις τη

θέση στον τάφο που σου ανήκει.

ΚΥΡΙΑΚΗ (ΠΑΣΧΑ), 26 β

Ασμάτιον

Karl-Edvard Diriks, Pin au bord de la mer.

Ανεμόεσσα κόρη ενήλικη θάλασσα

πάρε το κίτρο που μου 'δωκε ο Κάλβος

δικιά σου η χρυσή μυρωδιά

Edvard Munch, Melancholy, 1893. Oil on canvas. 86 × 129 cm. Munch Museum, Oslo.

Μεθαύριο θα 'ρθουν τ' άλλα πουλιά

θα 'ναι πάλι ελαφρές των βουνών οι γραμμές

μα βαριά η δική μου καρδία.

Οδυσσέας Ελύτης, «Ημερολόγιο ενός αθέατου Απριλίου» (1984)

Γιάννης Βαρβέρης, «Εσπερινός της αγάπης»

Diego Vélasquez, Le Christ chez Marthe et Marie, détail, 1618.

Η πόλη με οβελίες αλλού γιορτάζει.

Σταθμός Πελοποννήσου

κι απομεσήμερο του Πάσχα σε παγκάκι

μόνον εσύ κι εγώ καθόμαστε, μητέρα.

Είμαστε γέροι πια κι οι δυο

κι εγώ αφού γράφω ποιήματα

πιο γέρος.

Αλλά πού πήγανε τόσοι δικοί μας;

Μέσα σε μια βδομάδα

δεν απόμεινε κανείς.

Ήταν Μεγάλη βέβαια

γεμάτη πάθη, προδοσίες, σταυρώσεις-

θέλουν πολύ για να υποκύψουν οι κοινοί θνητοί;

Έτσι ακριβώς, από τα Βάγια μέχρι σήμερα

θα ‘πρεπε κάπως να ‘χαμε κι εμείς χωρέσει.

Όμως το Πάσχα τέλειωσε, μητέρα.

Κι εμείς τι θ’ απογίνουμε

σ’ ένα παγκάκι

αθάνατοι

καθώς νυχτώνει;

Francis Bacon, Figure in a Landscape, 1945.

Από τη συλλογή «Άνθρωπος μόνος» -εκδ. Κέδρος 2009

Πότε δημιουργήθηκε ο ήλιος μας; Our Sun came late to the Milky Way's star-birth party

Ο Ήλιος δημιουργήθηκε μετά την «έκρηξη» αστρικών γεννήσεων στον Γαλαξία μας. This illustration depicts a view of the night sky from a hypothetical planet within the youthful Milky Way galaxy 10 billion years ago. The heavens are ablaze with a firestorm of star birth. Glowing pink clouds of hydrogen gas harbor countless newborn stars, and the bluish-white hue of young star clusters litter the landscape. The star-birth rate is 30 times higher than it is in the Milky Way today. Our Sun, however, is not among these fledgling stars. The Sun will not be born for another 5 billion years. Credit: NASA, ESA, and Z. Levay (STScI)

Αναλύοντας δεδομένα από διαστημικά και επίγεια τηλεσκόπια, αστρονόμοι από το Πανεπιστήμιο Τέξας A&M κατέληξαν στο συμπέρασμα πως, πριν από 10 δισεκατομμύρια χρόνια, ο Γαλαξίας έμοιαζε με ένα κοσμικό «εργοστάσιο» παραγωγής αστέρων, αφού ο ρυθμός σχηματισμού καινούριων αστεριών ήταν 30 φορές μεγαλύτερος απ’ ό,τι σήμερα. Ωστόσο, σύμφωνα με τους επιστήμονες, ο Ήλιος μας δημιουργήθηκε αρκετά αργότερα, πριν από 5 δισεκατομμύρια χρόνια, δηλαδή μετά από αυτή την «έκρηξη» αστρικών γεννήσεων.

Σύμφωνα με τη μελέτη των Αμερικανών ερευνητών, η οποία δημοσιεύτηκε στο περιοδικό The Astrophysical Journal, αυτή η καθυστέρηση επηρέασε πάντως θετικά όχι μόνο τον σχηματισμό των πλανητών στο ηλιακό μας σύστημα, αλλά και την εμφάνισή ζωής στη Γη. Κι αυτό γιατί οι γηραιότεροι αστέρες είχαν πλέον ολοκληρώσει τον κύκλο «ζωής» τους, εμπλουτίζοντας τον Γαλαξία με χημικά στοιχεία βαρύτερα από το υδρογόνο και το ήλιο, τα οποία αποτέλεσαν «δομικούς λίθους» τόσο για τον σχηματισμό των πλανητών όσο και για την ανάπτυξη των πρώτων μικροοργανισμών στο γήινο περιβάλλον.

This composite of Hubble Space Telescope images illustrates the evolution of Milky Way-like galaxies, as detailed in the most comprehensive, multi-observatory galaxy survey to date, led by Texas A&M University astronomer Casey Papovich. The six chronological images (beginning at far right) reveal that these galaxies -- each similar in mass to our Milky Way -- grow larger and rounder over time. As their stellar population ages, their colors change from blue to yellow to red as their collection of stars burns out in order of brightness. The images were taken between 2010 and 2012 with Hubble's Wide Field Camera 3 and Advanced Camera for Surveys as part of the Cosmic Assembly Near-infrared Deep Extragalactic Legacy Survey (CANDELS). Credit: NASA, ESA, C. Papovich / Texas A&M University, H. Ferguson / STScI, S. Faber / University of California, Santa Cruz and I. Labbe / Leiden University

Οι αστρονόμοι βάσισαν την έρευνά τους στα διαστημικά τηλεσκόπια Hubble και Spitzer της NASA, το Herschel της ευρωπαϊκής διαστημικής υπηρεσίας, όπως και το επίγειο τηλεσκόπιο Magellan Baade στη Χιλή. Χάρις σε αυτά τα όργανα, εξασφάλισαν εικόνες γαλαξιών παρόμοιων σε μάζα και δομή με τον Γαλαξία μας, οι οποίοι βρίσκονται μακριά από τη Γη. Καθώς το φως διαδίδεται με πεπερασμένη ταχύτητα, τα στιγμιότυπα αυτά είναι ουσιαστικά ένα είδος «χρονομηχανής», αφού όσο πιο μακριά βρίσκεται ένα αντικείμενο στο σύμπαν, τόσο πιο πίσω στον χρόνο αντιστοιχεί η μορφή που αποτυπώνεται στην εικόνα του.

Η εξέλιξη του γαλαξία μας.

Με αυτό τον τρόπο, οι ερευνητές συνέθεσαν ένα «λεύκωμα» από 2.000 στιγμιότυπα κοσμικών δομών παρόμοιων με τον Γαλαξία μας, το οποίο καλύπτει μία περίοδο 10 δισεκατομμυρίων ετών και αποκαλύπτει την εξέλιξη του Γαλαξία μας σε αυτό το χρονικό διάστημα. Έτσι, από αυτό το «λεύκωμα», διαπίστωσαν πως οι περισσότεροι αστέρες σχηματίσθηκαν τα πρώτα 5 δισεκατομμύρια χρόνια.

Η νέα ανάλυση ενισχύει παλιότερες έρευνες, που έχουν δείξει πως στα πρώτα στάδια της «ζωής» τους, τέτοιοι γαλαξίες περιέχουν αρκετά λίγα άστρα. Στην πορεία, ωστόσο, αρχίζουν να «καταβροχθίζουν» μεγάλες ποσότητες αερίων, προκαλώντας μια «έκρηξη» αστρικών γεννήσεων. Η μελέτη δείχνει επίσης πως, όσο αργότερα από αυτήν την «έκρηξη» δημιουργηθεί ένας καινούριος αστέρας, τόσο μικρότερη θα είναι και η μάζα του.

Οδυσσέας Ελύτης, Μ. ΠΑΡΑΣΚΕΥΗ, 24

Edward Le Bas, The Tea Table, 1947–8

Σαν να μονολογώ, σωπαίνω.

René Magritte, Le mal 'du pays, 1940

Ίσως και να 'μαι σε κατάσταση βοτάνου ακόμη

φαρμακευτικού ή φιδιού μιας κρύας Παρασκευής

Walter Sickert, Ennui, c1913, Tate Gallery, London.

Ή μπορεί και ζώου από κείνα τα ιερά

με τ' αυτί το μεγάλο γεμάτο ήχους βαρείς

και θόρυβο μεταλλικό από θυμιατήρια.

Μ. ΠΑΡΑΣΚΕΥΗ, 24 β

Vincent Van Gogh, Le Vieux clocher de Nuenen, 1885. Huile sur Toile, 65x80 cm, Amsterdam Rijksmuseum Vincent Van Gogh.

Πένθιμος πράος ουρανός μες στο λιβάνι

αναθρώσκουν παλαιές Μητέρες ορθές σαν κηροπήγια

τυφεκιοφόροι νεοσύλλεκτοι σε ανάπαυση

μικρά σκάμματα ορθογώνια, ραντιστήρια, νάρκισσοι.

Walter Sickert, The Camden Town Murder. 1908

Σαν να 'μαι λέει, ο θάνατος ο ίδιος αλλ'

ακόμη νέος αγένειος που μόλις ξεκινά

κι ακούει πρώτη φορά μέσα στο θάμβος των κεριών

το «δεύτε λάβετε τελευταίον ασπασμόν».

Édouard Vuillard, Marie rêveuse et sa mère, 1891-92

Οδυσσέας Ελύτης, «Ημερολόγιο ενός αθέατου Απριλίου» (1984)

Μαργκερίτ Γιουρσενάρ, Πασχαλινή σημείωση

Θεόδωρος Ράλλης, Μεγάλη Παρασκευή, 1885. Στον πίνακά του, ο Ράλλης απεικονίζει ένα νεαρό κορίτσι ντυμένο με αγροτική ενδυμασία. Η νεαρή, έχει αναλάβει την επίβλεψη της εκκλησίας τη Μεγάλη Παρασκευή, ωστόσο, έχει αποκοιμηθεί στο πόστο της. Καθώς ο ήλιος ανατέλλει, το φως μπαίνει στον ναό φωτίζοντας τις αρχαίες τοιχογραφίες, ενώ εκτός από τα σκορπισμένα στο πάτωμα λουλούδια, ο ζωγράφος έχει αποδώσει με μοναδικό τρόπο τα κεριά από το προηγούμενο βράδυ, που καίνε ακόμη. Η σκηνή, όπως αναφέρει η αυθεντική πλακέτα από το Παρισινό Σαλόνι που βρίσκεται στην κορνίζα του, διαδραματίζεται στα Μέγαρα Αττικής και αποτελεί, όπως πολλές από τις εκκλησιαστικές σκηνές του Ράλλη, έναν φόρο τιμής στη ζωή της ελληνικής επαρχίας.

Είδα για πρώτη μου φορά τις τελετές της Μεγάλης Εβδομάδος στη Σεβίλλη (…) Συλλογίστηκα ότι για μια φορά βλέπαμε να εξωτερικεύεται και να εξαίρεται μες στη μέση του δρόμου η τραγική πραγματικότητα που τα πάντα στις μέρες μας συνωμοτούν για να μας κρύβουν: ο πόνος, η μοναξιά, ο θάνατος, η θυσία, η καταδίκη του Δικαίου.

Paul Delvaux, Ecce Homo, 1949. Huile sur Bois (triplex) 180x260 cm, Collection Vanthournout.

Συλλογίστηκα επίσης ότι για μια φορά τα σώματα ασφαλείας (κατά την λιτανεία της Αγίας Ταφής, το βράδυ του Μεγάλου Σαββάτου) ακολουθούσαν την πομπή ενός θανατοποινίτη, αναγνωρίζοντας έτσι πως διέπραξαν ένα σφάλμα, έστω πριν από δύο χιλιάδες χρόνια. Δεν έδειχναν όμως να το υποπτεύονται.

\

Φωτογραφία: © Κωνσταντίνος Βακουφτσής

Από επιστολή της Μαργκερίτ Γιουρσενάρ από τη Μάλαγα, 25 Απριλίου 1960.

Μαργκερίτ Γιουρσενάρ, «Γράμματα σε φίλους και όχι μόνο», μετάφρ. Τερέζα Σ. Παναγιώτου, Αθήνα 2004, σελ. 170.