Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης, «Τα Χριστούγεννα του Τεμπέλη»

Giuseppe Mazzolini, A Boy Holding A Turkey

Στην ταβέρνα του Πατσοπούλου, ενώ ο βορράς εφύσα, και υψηλά εις τα βουνά εχιόνιζεν, ένα πρωί, εμβήκε να πίη ένα ρούμι να ζεσταθή ο μαστρο-Παύλος ο Πισκολέτος, διωγμένος από την γυναίκα του, υβρισμένος από την πενθεράν του, δαρμένος από τον κουνιάδον του, ξορκισμένος από την κυρά–Στρατίναν την σπιτονοικοκυράν του, και φασκελωμένος από τον μικρόν τριετή υιόν του, τον οποίον ο προκομμένος ο θείος του εδίδασκεν επιμελώς, όπως και οι γονείς ακόμη πράττουν εις τα «κατώτερα στρώματα», πως να μουντζώνη, να βρίζη, να βλασφημή και να κατεβάζη κάτω Σταυρούς, Παναγιές, κανδήλια, θυμιατά και κόλλυβα. Κι έπειτα, γράψε αθηναϊκά διηγήματα!

Ο προβλεπτικός ο κάπηλος, δια να έρχωνται ασκανδαλίστως να ψωνίζουν αι καλαί οικοκυράδες, αι γειτόνισσαι, είχε σιμά εις τα βαρέλια και τας φιάλας, προς επίδειξιν μάλλον, ολίγον σάπωνα, κόλλαν, ορύζιον και ζάχαριν, είχε δε και μύλον, δια να κόπτη καφέν. Αλλ’ έβλεπέ τις, πρωί και βράδυ, να εξέρχωνται ατημέλητοι και μισοκτενισμένοι γυναίκες, φέρουσαι την μίαν χείρα υπό την πτυχήν της εσθήτος, παρά το ισχίον, και τούτο εσήμαινεν, ότι το οψώνιον δεν ήτο σάπων, ούτε ορύζιον ή ζάχαρις.

Ήρχετο πολλάκις της ημέρας η γριά – Βασίλω, πτωχή, έρημη και ξένη στα ξένα, ήτις δεν είχε προλήψεις κι έπινε φανερά το ρούμι της. Ήρχετο και η κυρά-Κώσταινα η Κλησάρισσα, ήτις εβοηθούσε το κατά δύναμιν εις την εκκλησίαν, ισταμένη πλησίον του μανουαλίου, δια να κολλά τα κεριά, και όσας πεντάρας έπαιρνε την Κυριακήν, όλας τας έπινε, μετ’ ευσυνειδήτου ακριβείας, την Δευτέραν, Τρίτην και Τετάρτην.

Ήρχετο κι η Στρατίνα, νοικοκυρά με δύο σπίτια, οπού εφώναζεν εις την αυλόπορταν, εις τον δρόμον και εις το καπηλείον όλα τα μυστικά της, δηλ. τα μυστικά των άλλων, και μέρος μεν αυτών έμενον εις την αυλήν, μέρος δε έπιπτον εις το καπηλείον, και τα περισσότερα εχύνοντο εις τον δρόμον, κι εξενομάτιζε τον κόσμον, ποία νοικάρισσα της καθυστερεί δύο νοίκια, ποίος οφειλέτης της χρεωστεί τον τόκον, ποία γειτόνισσα της επήρεν ένα είδος, δανεικόν κι αγύριστον.

Ο μαστρο-Δημήτρης ο φραγκορράφτης της εχρωστούσε τρία νοίκια, ο μαστρο-Παύλος ο Πισκολέτος πέντε, και τον μήνα που έτρεχεν, εξ. Η Λενιώ, η κουμπάρα της, της πέρασε δευτέραν υποθήκην με δόλον εις το σπίτι, και τώρα ήτον ανάγκη να τρέχη εις δικηγόρους και συμβολαιογράφους, δια να εξασφαλίση τα δίκαιά της. Η Κατίνα, η ανεψιά της από τον πρώτον άνδρα της, της είχεν αφήσει ένα αμανάτι δια να την δανείση δέκα δραχμάς, και τώρα, ακτά την εκτίμησιν δύο χρυσοχόων, απεδείχθη, ότι το ασημικόν ήτο κάλπικον και δεν ήξιζεν ούτε όσα ήξιζαν τα δύο φυσέκια με τες σκουριασμένες μπακίρες – που, αφού, κατά την συνήθειάν της (αυτό δεν το έλεγεν, αλλά ήτο γνωστόν), έβγαλεν έξω το γερο-Στρατήν, τον άνδρα της, την κόρην της, την Μαργαρίταν και την εγγονήν της, την Λενούλαν, ήνοιξε την κρύπτην, απέθεσεν εκεί το ενέχυρον, έβγαλε το κομπόδεμα, έλαβε τα φυσέκια, και τα ενεχείρισε με τρόπον, οπού εσήμαινε να τα δώση και να μην τα δώση, κι εφαίνετο ως να εκολλούσαν τα χέρια της, εις την πτωχήν την Κατίναν.

Η Ασημίνα, η παλαιά νοικάρισσά της, τραγουδίστρα το επάγγελμα, όταν εξεκουμπίσθη κι έφυγε, της εχρωστούσε τρία μηνιάτικα και εννέα ημέρας. Και τα μεν έπιπλα, οπού έπρεπε κατά δίκαιον τρόπον να τα εκχωρήση εις την σπιτονοικοκυράν, τα παρέδωκεν εις τον κούκον της, τον τελευταίον αγαπητικόν της, που να τσάκιζε το πόδι της, να μην είχε σώσει ποτέ… Και εις αυτήν δεν έδωκεν άλλο τίποτε, παρά ένα παλιοφυλαχτόν εκεί, λιγδιασμένον, και της είπε μυστηριωδώς, ότι αυτό περιείχε Τίμιον Ξύλον… Σαν εκγρεμοτσακίσθη και έφυγε, το ανοίγει και αυτή εκ περιεργείας, και αντί Τιμίου Ξύλου, τί βλέπει;… κάτι κουρέλια, τρίχες, τούρκικα γράμματα, σκοντάματα, μαγικά, χαμένα πράματα… Τ’ ακούτε σεις αυτά;

Εισήλθε, ριγών, ο μαστρο-Παυλάκης και εζήτησεν ένα ρούμι. Το παιδί του καπηλείου, οπού τον ήξευρε καλά, του είπε·

–Έχεις πεντάρα;

Ο άνθρωπος έσεισε τους ώμους με τρόπον διφορούμενον.

James Ensor, Les Bouteilles, Bottles, 1880

–Βάλε συ το ρούμι, είπεν.

Πως να έχη πεντάρα; Καλά και τα λεπτά, καλή η δουλειά, καλό και το κρασί, καλή κι η κουβέντα, όλα καλά. Καλλίτερον απ” όλα η ραστώνη, το ντόλτσε φαρνιέν τε των αδελφών Ιταλών. Αν εις αυτόν ανετίθετο να συντάξη τον κανονισμόν της εβδομάδος, θα ώριζε την Κυριακήν δια σχόλην, την Δευτέραν δια χουζούρι, την Τρίτην δια σουλάτσο, την Τετάρτην, Πέμπτην και Παρασκευήν δι εργασίαν, και το Σάββατον δια ξεκούρασμα. Ποιός λέγει, ότι αι εορταί είναι πάρα πολλαί δια τους ορθοδόξους Έλληνας, και αι εργάσιμοι είναι πολύ ολίγαι; Αυτά τα λέγουν όσοι δεν έκαμαν ποτέ σωματικήν εργασίαν και ηξεύρουν μόνον δια τους άλλους να θεσμοθετούν.

Ακριβώς την ώραν ταύτην ήλθεν απ’ αντικρύ ο Δημήτρης ο φραγκορράφτης, δια να πίη το πρωινόν του. Μόνην παρηγορίαν είχε, να κάμνη αυτά τα συχνά ταξιδάκια, καθώς τα ωνόμαζε. Διέκοπτεν επί πέντε λεπτά την εργασίαν του, δέκα φοράς την ημέραν, και ήρχετο να πίνη ένα κρασί. Έπαιρνεν εργασίαν από τα μαγαζιά και εδούλευεν ως κάλφας εις το δωμάτιόν του. Εισήλθε και παρήγγειλεν ένα κρασί. Είτα, ιδών τον Παύλον·

–Βάλε και του μαστρο-Παυλάκη ένα ρούμι, είπεν.

Ως από Θεού σταλμένος, δια να λύση το ζήτημα της πεντάρας, μεταξύ του πελάτου και του υπηρέτου, εκάθισε πλησίον του Παύλου και ήρχισε τοιαύτην ομιλίαν, η οποία ήτο μεν συνέχεια των ιδίων λογισμών του, εις δε τον Παύλον εφάνη ως συνηγορία υπέρ των ιδικών του παραπόνων.

–Που σκόλη και γιορτή, μαστρο-Παυλέτο, φίλε μου, είπεν· ούτε καθισιό, ούτε χουζούρι. Τ’ Άη-Νικολάου δουλέψαμε, τ’ Άη-Σπυρίδωνα δουλέψαμε, την Κυριακή προχθές δουλέψαμε. Έρχονται Χριστούγεννα, και θαρρώ, πως θα δουλεύουμε, χρονιάρα μέρα…

Ο Παύλος έσεισε την κεφαλήν.

–Θέλω κάτι να πω, αλλά δεν ξέρω για να τα σταμπάρω περί γραμμάτου μαστρο-Δημήτρη μου, είπε. Μου φαίνεται, πως αυτοί οι μαστόροι, αυτοί οι αρχόντοι, αυτή η κοινωνία πολύ κακά έχουνε διωρισμένα τα πράγματα. Αντί να είναι η δουλειά μοιρασμένη ίσια τις καθημερινές, πέφτει μονομιάς και μονομπάντα. Δουλεύουμε βιαστικά τις γιορτάδες, και ύστερα χασομερούμε εβδομάδες και μήνες τις καθημερινές.

–Είναι και η τεμπελιά εις το μέσο, είπε μετά πονηράς αυθαδείας το παιδί του καπηλείου, ωφεληθέν από μίαν στιγμήν, καθ’ ην ο αφέντης του είχεν ομιλίαν εις το κατώφλιον της θύρας και δεν ηδύνατο ν’ ακούση.

–Ας είναι, τί να σου κάμη η προκομμάδα και η τεμπελιά; είπεν ο Δημήτρης. Το σωστό είναι, πολλά κεσάτια και ολίγη μαζωμένη δουλειά. Καλά λέει ο μαστρο-Παύλος. Άλλο αν είμαι ακαμάτης εγώ, ας πούμε, ή ο Παύλος, ή ο Πέτρος, ή ο Κώστας ή ο Γκίκας. Εμένα η φαμίλια μου δουλεύει, εγώ δουλεύω, ο γυιός μου δουλεύει, το κορίτσι πάει στη μοδίστρα. Και μ’ όλα αυτά, δεν μπορούμε ακόμα να βγάλουμε τα νοίκια της κυρα-Στρατίνας. Δουλεύουμε για την σπιτονοικοκυρά, δουλεύουμε για τον μπακάλη, για τον μανάβη, για τον τσαγκάρη, για τον έμπορο. Η κόρη θέλει το λούσο της· ο νέος θέλει το καφενείο του, το ρούχο του, το γλέντι του. Ύστερα, κάμε προκοπή.

–Υγρασία μεγάλη, μαστρο-Δημήτρη, είπεν ο Παυλέτος, αποκρινόμενος εις τους ιδίους στοχασμούς του. Υγρασία κάτω στα μαγαζιά, χαμηλό το μέρος, η δουλειά βαρειά, ρεματισμοί, κρυώματα. Ύστερα κόπιασε, αν αγαπάς, να αργάζης τομάρια. Το δικό μας το τομάρι άργασε πια, άργασε…

–Καλά αργασμένο το δικό σου, μαστρο-Παύλο, αυθαδίασε πάλιν ο υπηρέτης, αινιττόμενος ίσως τας μεταξύ του Παύλου και του γυναικαδέλφου του σκηνάς.

Είτα εισήλθεν ο κάπηλος. Ο μαστρο-Δημήτρης απήλθε, να επαναλάβη την εργασίαν του και η ομιλία έπαυσεν.

Ο μαστρο-Παύλος αφέθη εις τας φαντασίας του. Σάββατον σήμερον, μεθαύριον παραμονή, την άλλην Χριστούγεννα. Να είχε τουλάχιστον λεπτά δια να αγοράση ένα γαλόπουλο, να κάμη και αυτός Χριστούγεννα στο σπίτι του, καθώς όλοι! Μετενόει τώρα πικρώς, διότι δεν επήγε τας τελευταίας ημέρας εις τα βυρσοδεψεία να δουλεύση και να βγάλη ολίγα λεπτά, δια να περάση πτωχικά τας εορτάς. «Υγρασία μεγάλη, χαμηλό το μέρος, η δουλειά βαρειά. Κόπιασε να αργάζης τομάρια! Το σικό μας το τομάρι θέλει άργασμα!»

Mihály Munkácsy, Yawning Apprentice, 1869

Είχεν ακούσει τον λαϊκόν μύθον δια τον τεμπέλην, οπού επήγαιναν να τον κρεμάσουν, και όστις συγκατένευσε να ζήση υπό τον όρον να είναι «βρεμένο το παξιμάδι». Εγνώριζε και την άλλην διήγησιν δια το τεμπελχανιό, το οποίον ίδρυσε, λέγουν, ο Μεχμέτ Αλής εις την πατρίδα του Καβάλαν. Εκεί, επειδή το κακόν είχε παραγίνει, ο επιστάτης εσοφίσθη να στρώνη μίαν ψάθαν, επί της οποίας ηνάγκαζε τους αέργους να εξαπλώνωνται. Είτα έβαζε φωτιάν εις την ψάθαν. Όποιος επροτίμα να καή, παρά να σηκωθή από την θέσιν του, ήτο σωστός τεμπέλης και εδικαιούτο να φάγη δωρεάν το πιλάφι. Όποιος εσηκώνετο και έφευγε το πυρ, δεν ήτο σωστός τεμπέλης και έχανε τα δικαιώματα. Τόσοι Βαλλιάνοι, τόσοι Αβέρωφ και Συγγροί, εσκέπτετο ο μαστρο–Παύλος, και κανείς εξ αυτών να μην ιδρύση παραπλήσιόν τι εις τας Αθήνας!

Ο μαστρο-Παυλάκης επεριδιάβασεν ακόμη δύο ημέρας και την άλλην ήτο παραμονή. Το γαλόπουλο δεν έπαυσε να το ονειροπολή και να το ορέγεται. Πώς να το προμηθευθή;

Αφού ενύκτωσε, διωγμένος καθώς ήτον από το σπίτι, απετόλμησε και ήλθεν από ένα πλάγιον δρομίσκον και ήτον έτοιμος να χωθή εις το καπηλείον. Ο νους του ήτο αναποσπάστως προσηλωμένος εις το γαλόπουλο. Θα εχρησίμευε τούτο, εάν το είχε, και ως μέσον συνδιαλλαγής με την γυναίκα του.

Εκεί, καθώς εστράφη να εμβή εις το καπηλείον, βλέπει εν παιδίον της αγοράς, με μίαν κοφίναν επ’ ώμων, ήτις εφαίνετο ακριβώς να περικλείη ένα γάλον, αγριολάχανα, πορτοκάλια, ίσως και βούτυρον και άλλα καλά πράγματα. Το παιδίον εκοίταζε δεξιά και αριστερά και εφαίνετο να αναζητή οικίαν τινά. Ήτο έτοιμον να εισέλθη εις το καπηλείον δια να ερωτήση. Έπειτα είδε τον Παύλον και εστράφη προς αυτόν·

–Ξέρεις, πατριώτη, του λόγου σου, που είναι εδώ χάμου το σπίτι του κυρ-Θανάση του Μπελιοπούλου;

–Του κυρ-Θανάση του Μπε…

Αστραπή, ως ιδέα, έλαμψεν εις το πνεύμα του Παύλου.

–Μούπε τον αριθμό και το εξέχασα τώρα γρήγορα έπιασε σπίτι εδώ χάμου, σ’ αυτόν το δρόμο… τον είχα μουστερή από πρώτα… μπροστήτερα καθότανε παρά πέρα, στο Γεράνι.

–Του κυρ-Θανάση του Μπελιοπούλου! αυτοσχεδίασε ο μαστρο-Παύλος· να, εδώ είναι το σπίτι του. Να φωνάξης την κυρα–Παύλαινα, μέσα στην κάτω κάμαρα, στο ισόγειο… αυτή είναι η νοικοκυρά του… πως να πώ; είναι η γενειά του… τη έχει λύσε-δέσε, σ” όλα τα πάντα… οικονόμισσα στο νοικοκυριό του… είναι κουνιάδα του… μαθές θέλω να πω, ανιψιά του… φώναξέ την και δώσε της τα ψώνια.

Και βαδίσας ο ίδιος πέντε βήματα, κατά την θύραν της αυλής, έκαμε πως φώναξε·

–Κυρά-Παύλαινα, κόπιασ’ εδώ να πάρης τα ψώνιαμ που σου στέλλει ο κύριος… ο αφέντης σου.

Καλά ήλθαν τα πράγματα έως τώρα. Ο μαστρο-Παυλάκης έτριβε τας χείρας και ησθάνετο εις την ρίνα του την κνίσαν του ψητού κούρκου. Και δεν τον έμελλε τόσον δια τον κούρκον, αλλά θα εφιλιώνετο με τη γυναίκα του. Την νύκτα επέρασεν εις εν ολονύκτιον καφενείον και το πρωί επήγεν εις την εκκλησίαν.

Βασίλης Σολιδάκης, Καπηλειό, 1971

Όλην την ημέραν προσεκολλήθη εις μίαν συντροφιάν, έπειτα εις μίαν άλλην παλαιών γνωρίμων του, εις το καπηλείον, όπου έμεινε τας περισσοτέρας ώρας ανοικτόν, με τα παράθυρα κλεισμένα, και επέρασε με ολίγους μεζέδες και με αρκετά κεράσματα.

Το βράδυ, αφού ενύκτωσε, επήγε με τόλμην από τας πολλάς σπονδάς και από την ενθύμησιν του κούρκου και έκρουε την θύραν της οικογενείας του. Η θύρα ήτο κλεισμένη έσωθεν.

–Καλησπέρα, κυρα-Παύλαινα, εφώναξεν απ’έξω, χρόνους πολλούς. Πώς πήγε ο γάλος; Βλέπεις, εγώ πάλε;

Ουκ ην φωνή, ουδέ ακρόασις. Όλη η αυλή ήτο ήσυχος. Τα ισόγεια, αι τρώγλαι, τα κοτέτσια της κυρα-Στρατίνας, όλα εκοιμώντο. Ο σκύλος μόνον εγνώρισε τον μαστρο-Παύλον, έγρυξεν ολίγον και πάλιν ησύχασεν.

Υπήρχον εκεί εκτός από το ψυχομέτρι τριών ή τεσσάρων οικογενειών, οπού εκατοικούσαν εις τ” ανήλια δωμάτια, δύο γίδες, δώδεκα όρνιθες, τέσσαρες γάτοι, δύο ινδιάνοι και πολλά ζεύγη περιστερών. Αι δύο γίδες ανεχάραζαν βαθιά εις το σκεπασμένο μανδράκι τους, αι όρνιθες έκλωζον υποκώφως εις το κοτέτσια τους, τα περιστέρια είχαν μαζωχθή εις τους περιστερώνας περίτρομαα από το κυνήγι, οπού ήρχιζον εναντίον των την νύκτα οι γάτοι. Όλοι αυτοί οι μικροί θόρυβοι ήσαν το ροχάλισμα της αυλής κοιμωμένης.

Πάραυτα ηκούσθη κρότος βημάτων εις το σπίτι.

–Έ, μαστρο-Παύλε, είπε πλησιάσασα η κυρα-Στρατίνα, νάχουμε και καλό ρώτημα… Τί γάλος και γαλίζεις και γυαλίζεις και καλό να μούχης, ασίκη μου; Είδαμε κι επάθαμε να σκεπάσουμε το πράμα, να μη προσβαλθή το σπίτι… Εκείνος που ήτον δικός του ο γάλος, ήλθε μεσάνυκτα κι εφώναζε, έκανε το κακό, και μας φοβέριζεν όλους, κι η φαμίλια σου, επειδής τον είχε κόψει το γάλο, μαθές, και τον είχε βάλει στο τσουκάλι, βρέθηκε στα στενά… κλειδώθηκε μες στην κάμαρα, και δεν ήξευρε τι να κάμη… Είπε και ο κουνιάδος σου.. καλό κελεπούρι ήτανε κι αυτό, μαθές… και επέρασεν η φαμίλια σου όλην την ημέραν κλειδομανταλωμένη μέσα, από φόβον μην ξαναέλθη εκείνος πούχε το γάλο και μας φέρη και την αστυνομία… ήτον φόβος να μην προσβαλθή κι εμένα το σπίτι μου. Άλλη φορά, τέτοιαα αστεία να μην τα κάνης, μαστρο-Παυλάκη. Τέτοια προσβολή να λείπη από το σπίτι μου, εμένα, τ’ ακουσες;

Ο μαστρο-Παύλος ηρώτησε δειλά·

–Τώρα… είναι μέσα η φαμίλια μου;

–Είναι μέσα όλοι τους, κι έχουνε κλειδωμένα καλά, και το φως κατεβασμένο, δια τον φόβο των Ιουδαίων. Κοίταξε, μη σε νοιώση από πουθενά, κείνος ο σκιάς ο κουνιάδος σου, πάλε…

–Είναι μέσα;

–Ή μέσα είναι, ή όπου είναι έφθασε… να, κάπου ακούω τη φωνή του.

Ηκούσθη, τω όντι, μία φωνή εκεί πλησίον, ήτις δεν υπέσχετο καλά δια τον νυκτερινόν επισκέπτην.

–Έ, μαστρο-Παυλίνε, έλεγε, καλός ήταν ο γάλος…

Ποίος ήτον ο ομιλήσας, άδηλον. Ίσως να ήτο ο μαστρο-Δημήτρης ο γείτων. Δυνατόν να ήτο και ο φοβερός γυναικάδελφος του μαστρο–Παύλου.

–Και να μην πάρω κι εγώ ένα μεζέ; παρεπονέθη ως τόσον ο άνθρωπός μας.

Τι σου χρειάζεται ο μεζές, μαστρο-Παυλάκη μου; επανέλαβεν η Στρατίνα. Τα πράματα είναι πολύ σκούρα. Άφσε τα αυτά. Δουλειά, δουλειά! Η δουλειά βγάζει παλληκάρια. Ό,τι έγινε–έγινε, να πας να δουλέψης, να μου φέρης εμένα τα νοίκια μου. Τ’ ακούς;

–Τ’ ακούω.

–Φέρε μου εσύ τον παρά, κι εγώ, με όλη τη φτώχεια, την θυσιάζω μια γαλοπούλα και τρώμε. Ηκούσθη από μέσα βραχνός μορμυρισμός, είτα φωνή μικρού παιδιού είπε.

–Την υγειά σου, μάτο-Πάλο, τεμελόκυλο, κακέ πατέλα. Τόνε φάαμε το λάλο. Να πάλε κι εσύ πέντε, κι άλλε πέντε, δέκα!

Προφανώς ήτον μέσα ο φοβερός ο γυναικάδελφος, και είχε δασκαλέψει το παιδί να τα φωνάζη αυτά.

–Μη στέκεσαι στιγμή, μαστρο-Παυλέτο, είπεν η Στρατίνα· το καλό που σου θέλω! Δρόμο τώρα, και μεθαύριο δουλειά, δουλειά!…

Ηκούσθη κρότος, ως να εσηκώθη τις από μέσα, και να επλησίαζε με βαρύ βήμα προς την θύραν.

–Δρόμο, επανέλαβε μηχανικώς ο Παύλος, συμμορφούμενος εμπράκτως με την λέξιν… δρόμο και δουλειά!

Περικλής Πανταζής, Ο Μικρός Κλέφτης, π. 1882

Δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα «Ακρόπολις» τα Χριστούγεννα του 1896.

Μιχάλης Γκανάς, «Χριστουγεννιάτικη ιστορία»

Ingrid Kerma, The Fugitives, 1983

Κάθεται μόνος

και καθαρίζει τ’ όπλο του δίπλα στο τζάκι.

Κανείς δε θά ’ρθει και το ξέρει,

κλείσαν οι δρόμοι από το χιόνι, σαν πέρυσι,

σαν πρόπερσι, Χριστούγεννα και πάλι

και τα ποτά κρυώνουν στο ντουλάπι.

Το τσίπουρο στυφό, το ούζο γάλα

και το κρασί ραγίζει τα μπουκάλια.

Εκείνη τρία χρόνια πεθαμένη.

Κάθεται μόνος του δίπλα στο τζάκι,

δεν πίνει, δεν καπνίζει, δε μιλάει.

Στην τηλεόραση χιονίζει,

το στρώνει αργά στο πάτωμα και στο τραπέζι

και στις παλιές φωτογραφίες,

γνώριμα μάτια των νεκρών,

που τον κοιτάζουν απ’ το μέλλον.

Εκείνη τρία χρόνια πεθαμένη

και μόνο το δικό της βλέμμα

έρχεται από τα περασμένα.

Κοντεύουνε μεσάνυχτα

και καθαρίζει τ’ όπλο του απ’ το πρωί.

Πώς να του πω «Καλά Χριστούγεννα»,

ευχές δε φθάνουν ως εδώ,

δρόμοι κλεισμένοι, τηλέφωνα κομμένα,

η σκέψη αρπάζεται απ’ το κλαδί της μνήμης,

μα να τρυπώσει δεν μπορεί στη μοναξιά του.

Μια μοναξιά που χτίστηκε σιγά σιγά

μ’ όλα τα υλικά και δίχως λόγια.

Κοντεύουνε ξημερώματα κι ακόμη

γυαλίζει τ’ όπλο του δίπλα στο τζάκι

με αργές κινήσεις σα να το χαϊδεύει.

Μένει στα δάχτυλα το λάδι

αλλά το χάδι χάνεται.

Θυμάται κυνηγετικές σκηνές

με αγριογούρουνα και χιόνια ματωμένα,

πριν γίνει θήραμα κι ο ίδιος

στην μπούκα ενός κρυμμένου κυνηγού,

που τον παραμονεύει αθέατος

αφήνοντας να τον προδίδουν κάθε τόσο

πότε μια λάμψη κάνης,

πότε μια κίνηση στις κουμαριές

κι η μυρωδιά απ’ το βαρύ καπνό του.

Ξέρει καλά ότι κρατάει

μακρύκανο παλιό μπροστογεμές

γεμάτο σκάγια και μπαρούτι μαύρο.

Όταν αποφασίσει να του ρίξει

δε θα προλάβει πάλι να τον δει

πίσω απ’ το σύννεφο της ντουφεκιάς του.

Αν σκέφτεται στ’ αλήθεια κάτι τέτοια,

και δεν τον τιμωρώ εγώ μ’ αυτές τις σκέψεις,

πώς να πλαγιάσει και να κοιμηθεί.

Λέω να γίνω πατέρας του πατέρα μου,

ένας πατέρας που του έτυχε

σιωπηλό και δύστροπο παιδί,

και να του πω μια ιστορία

για να τον πάρει ο ύπνος.

Ύπνε που παίρνεις τα παιδιά πάρε και τον πατέρα...

Ύπνε που παίρνεις τα παιδιά

πάρε και τον πατέρα· απ’ τις μασχάλες πιάσ’ τονε

σα νά ’ταν λαβωμένος. Όπου πηγαίνεις τα παιδιά

εκεί περπάτησέ τον, με το βαρύ αμπέχωνο

                         στις πλάτες του ν’ αχνίζει.

Δώσ’ του κι ένα καλό σκυλί

και τους παλιούς του φίλους, και ρίξε χιόνι ύστερα

άσπρο σαν κάθε χρόνο. Να βγαίνει η μάνα να κοιτά

από το παραθύρι, την έγνοια της να βλέπουμε

στα γαλανά της μάτια, κι όλοι να της το κρύβουμε

                          πως είναι πεθαμένη.

Ύπνε που παίρνεις τα παιδιά

πάρε κι εμάς μαζί σου, με τους ανήλικους γονείς,

παιδάκια των παιδιών μας. Σε στρωματσάδα ρίξε μας

μια νύχτα του χειμώνα, πίσω απ’ τα ματοτσίνορα

ν’ ακούμε τους μεγάλους, να βήχουν, να σωπαίνουνε,

να βλαστημούν το χιόνι. Κι εμείς να τους λυπόμαστε

που γίνανε μεγάλοι και να βιαζόμαστε πολύ

να μοιάσουμε σ’ εκείνους, να δούν πως μεγαλώσαμε

                          να παρηγορηθούνε.

Grant Wood, Arnold Comes of Age, 1930

(από το Γυάλινα Γιάννενα, Καστανιώτης 1989) 

Η επίμονη ζωή! For the first time scientists have directly observed living bacteria in polar ice and snow

Εντοπίστηκαν βακτήρια που παραμένουν ενεργά μέσα στους πολικούς πάγους. For the first time scientists have directly observed living bacteria in polar ice and snow -- an environment once considered sterile. The new evidence has the potential to alter perceptions about which planets in the universe could sustain life and may mean that humans are having an even greater impact on levels of CO2 in Earth's atmosphere than accepted evidence from climate history studies of ice cores suggests. The research team positioned themselves away from polar wildlife to limit contamination, but one persistently curious character meant a testing site had to be abandoned. Credit: James Chong

Αν και η κρατούσα θεωρία αναφέρει ότι σε περιβάλλοντα όπως αυτά των πολικών περιοχών η ζωή δεν μπορεί να επιβιώσει ερευνητές του Πανεπιστημίου του Γιορκ στην Βρετανία θέλησαν να διαπιστώσουν οι ίδιοι αυτή την παραδοχή. Οι ερευνητές τελικά εντόπισαν μέσα σε πάγους των πιο ακραίων σε συνθήκες περιοχών της Αρκτικής αλλά και της Ανταρκτικής βακτήρια τα οποία μάλιστα δεν κατάφερναν απλά να επιβιώσουν αλλά είχαν ενεργή δραστηριότητα φαινόμενο που εντοπίζονται για πρώτη φορά. Η ανακάλυψη αυτή εκτός των άλλων αλλάζει τα δεδομένα και στην διαστημική εξερεύνηση αφού όπως φαίνεται οι επιστήμονες θα πρέπει να μην αποκλείουν την ύπαρξη ζωής σε παγωμένους κόσμους του ηλιακού μας συστήματος και του Σύμπαντος γενικότερα αφού όπως φαίνεται είναι πιθανό να υπάρχουν κάποιες μορφές ζωής έστω και σε μικροβιακό επίπεδο στις πιο ακραίες συνθήκες.

Scientists have observed evidence of living bacteria in one of the harshest environments on Earth, where it’s long been thought nothing could survive. The researchers found levels of methyl iodide, a gas known to be produced by marine bacteria, in Arctic and Antarctic.

«Το γεγονός ότι εντοπίσαμε βακτήρια με ενεργή μεταβολική δραστηριότητα μέσα σε τέτοιου είδους πάγους δείχνει ότι η ζωή μπορεί όχι μόνο να υπάρχει αλλά και να ακμάζει δείχνει ότι μπορεί να βρούμε ζωή σε σημεία που κανείς δεν θα περίμενε να υπάρχει. Θα πρέπει να διευρύνουμε τους ορίζοντες μας για το ποιοί πλανήτες μπορεί να διαθέτουν ζωή. Γνωρίζουμε ότι κάποια βακτήρια μπορούν να ζουν και να είναι ενεργά και μάλιστα για χιλιάδες χρόνια σε χαμηλές θερμοκρασίες. Επόμενο βήμα είναι τώρα να αναζητήσουμε ενεργά βακτήρια σε ακόμη μεγαλύτερα βάθη μέσα στους πάγους» αναφέρει ο Κέλερ Ρεντάκερ, καθηγητής του Τμήματος Βιολογίας του Πανεπιστημίου του Γιορκ που είναι επικεφαλής της ερευνητικής ομάδας. Δεν είναι όμως η πρώτη φορά που εντοπίζονται μικροοργανισμοί ανθεκτικοί σε ακραίες συνθήκες. Αυτοί οι οργανισμοί έχουν ονομαστεί ακραιόφιλα και εξτρεμόφιλα. Ας δούμε τους πιο ενδιαφέροντες...

Βακτήρια που αντέχουν την ακτινοβολία

Μικροοργανισμοί μπορούν να επιβιώνουν μέσα στα βάθη των πάγων στην Γη. Γιατί να μην συμβαίνει το ίδιο και σε άλλους πλανήτες; The team says the findings suggest astrobiologists could consider planets known to have water-ice in their search for habitable worlds. Saturn's moon Enceladus is pictured.

Πριν από λίγα χρόνια ανακαλύφθηκε μια ομάδα άγνωστων μέχρι εκείνη την στιγμή βακτηρίων  που ονομάστηκαν Deinococcus. Τα βακτήρια αυτά ζουν σε βάθος 15 μέτρων κάτω από το μόνιμο στρώμα πάγου και όπως αποδείχτηκε από τις αναλύσεις μπορούν να εκτεθούν και να επιβιώσουν σε επίπεδα ακτινοβολίας γάμμα πέντε χιλιάδες φορές υψηλότερα από αυτά που έχει καταφέρει να αντέξει οποιοσδήποτε άλλος οργανισμός στον πλανήτη!  Επειδή όμως τέτοια επίπεδα ακτινοβολίας δεν έχει βιώσει ποτέ η Γη το πως ανέπτυξαν τέτοια αντίσταση και ανθεκτικότητα αυτά τα βακτήρια αποτελεί προς το παρόν μυστήριο για τους επιστήμονες. Μια ιδέα που έχει πέσει στο τραπέζι είναι ότι πρόκειται για βακτήρια που προέρχονται από το διάστημα.

Οι αρκούδες του νερού

Είναι αυτό ένας εξωγήινος; Μάλλον όχι, αλλά από όλα τα ζώα της Γης, το βραδύπορο θα μπορούσε να είναι ο καλύτερος υποψήφιος. Και αυτό γιατί τα βραδύπορα (Tardigrades) είναι γνωστό ότι είναι σε θέση να πάνε για δεκαετίες χωρίς τροφή ή νερό, να επιβιώσουν σε θερμοκρασίες από κοντά στο απόλυτο μηδέν έως αρκετά πάνω από το σημείο βρασμού του νερού, να επιβιώσουν πιέσεις από κοντά στο μηδέν μέχρι τις πιέσεις στον πάτο των ωκεανών, και να επιβιώσουν από άμεση έκθεση σε επικίνδυνες ακτινοβολίες. Η εκτεταμένη επιβιωσιμότητα αυτών των ακρόφιλων ελέγχθηκε το 2011 έξω σε τροχιά από ένα διαστημικό λεωφορείο. Τα βραδύπορα είναι τόσο ανθεκτικά εν μέρει επειδή μπορούν να επισκευάσουν το δικό τους DNA και να μειώσουν το σωματικό τους περιεχόμενο τους σε νερό σε ένα μικρό ποσοστό. Μερικές από αυτές τις μικροσκοπικές νερο-αρκούδες έγιναν σχεδόν εξωγήινοι, όταν εκτοξεύτηκαν προς το φεγγάρι του Άρη, Φόβο με τη ρωσική αποστολή Fobos-Grunt, αλλά έμειναν σε τροχιά γύρω από τη Γη όταν ο πύραυλος απέτυχε. Τα βραδύπορα είναι πιο κοινά από ό,τι οι άνθρωποι στο μεγαλύτερο μέρος της Γης. Στη παραπάνω ψευδό-χρωματισμένη φωτογραφία από ηλεκτρονικό μικροσκόπιο είναι ένα βραδύπορο μήκους ενός χιλιοστού που σέρνεται σε βρύα.

Τα ακραιόφιλα οκτάποδα βραδύπορα, γνωστά και ως «αρκούδες του νερού», ζουν οπουδήποτε υπάρχει νερό, από τη λιμνούλα του κήπου μιας κατοικίας μέχρι τα βάθη της Ανταρκτικής, ενώ δεν έχουν πρόβλημα με το κενό του διαστήματος, ούτε με τις θανατηφόρες ακτινοβολίες που υπάρχουν εκεί. Το 2007 είχαν σταλεί στο διάστημα από τον Ευρωπαϊκό Οργανισμό Διαστήματος και, όπως απέδειξαν, όχι μόνο επιβίωσαν, αλλά αναπαράχθηκαν κανονικότατα, όταν γύρισαν στη Γη. Υπάρχουν πάνω από 800 καταγεγραμμένα είδη βραδύπορων στον πλανήτη μας και εικάζεται ότι υπάρχει άγνωστος αριθμός άγνωστων ακόμη ειδών.

Πηγές: Microbial metabolism directly affects trace gases in (Sub) Polar snowpacks. Journal of the Royal Society Interface http://rsif.royalsocietypublishing.org/content/14/137/20170729 - http://www.tovima.gr/science/medicine-biology/article/?aid=927615

Πετρώματα «σφουγγάρια» στράγγιξαν τον Άρη. Martian water stored underground

Το νερό που υπήρχε κάποτε στην επιφάνεια του Άρη ίσως να μεταφέρθηκε μέσα από πετρώματα στο εσωτερικό του πλανήτη. Why did Mars lose so much of its surface water, whereas Earth retained its? Models of the evolution of minerals on the two planets suggest one explanation: the Martian water was drawn into the planetary interior. Image credit: James Moore and Jon Wade

Έχει διαπιστωθεί ότι ο Άρης στην πρώτη φάση της ύπαρξης του διέθετε είτε ένα μεγάλο ωκεανό είτε κάποιες μεγάλες θάλασσες, λίμνες στην επιφάνεια του. Η κρατούσα θεωρία αναφέρει ότι κάποια στιγμή ο Άρης απώλεσε το μαγνητικό του πεδίο με μια από τις αρνητικές επιπτώσεις να είναι η εξαφάνιση του νερού. Θεωρείται δεδομένο ότι κάποιες ποσότητες του νερού με διαφόρους τρόπους… εγκατέλειψαν τον πλανήτη και έφυγαν στο Διάστημα. Όμως τα πλανητικά μοντέλα δείχνουν ότι δεν ήταν δυνατόν να «αποδράσει» όλο το νερό του Άρη και πολλοί επιστήμονες αναζητούν απαντήσεις για το τι συνέβη με το νερό που είχε παραμείνει στην επιφάνεια του πλανήτη.

Τα πετρώματα

The water content of basalt on Earth and Mars. Wade et al. report modelling of the surface evolution of Earth and Mars, which allowed them to estimate the amount of water that can be sequestered by basalt rock in the planets’ interiors. They find that the Martian basalts can store more water (shown as percentage by weight), and at greater depths, than their terrestrial counterparts. This suggests that much of the water thought to have existed on the surface of ancient Mars was sequestered underground. 

Ερευνητές του Πανεπιστημίου της Οξφόρδης με δημοσίευση τους στην επιθεώρηση Nature υποστηρίζουν ότι ανακάλυψαν τι συνέβη. Όπως αναφέρουν πριν από περίπου 3.5 δισ. έτη υπήρξε έντονη ηφαιστειακή δραστηριότητα η οποία είχε ως αποτέλεσμα να υπάρξουν τεράστιες ποσότητες βασαλτικής λάβας.

Η ταχεία ψύξης αυτής της λάβας σχηματίζει βασαλτικά πετρώματα. Σύμφωνα με τους ερευνητές στον Άρη την επίμαχη περίοδο σχηματίστηκαν τεράστιες ποσότητες βασαλτικών πετρωμάτων σε συνθήκες υψηλής οξείδωσης. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα αυτά τα πετρώματα να έχουν διαφορετικές ιδιότητες από εκείνες της Γης. Μια από αυτές τις ιδιότητες ήταν σύμφωνα με την νέα θεωρία ότι τα πετρώματα αυτά λειτούργησαν ως… σφουγγάρια.

Έτσι όταν τα βασαλτικά πετρώματα ήρθαν σε επαφή με το νερό που είχε παραμείνει στην επιφάνεια του Άρη το ρούφηξαν και το μετέφεραν στο εσωτερικό του πλανήτη. Οι ερευνητές θεωρούν ότι η παρουσία του ωκεανού ή των θαλασσών είχε οδηγήσει στην εμφάνιση κάποιων μικροβιακών ή και λίγο πιο σύνθετων μορφών ζωής όμως η εξαφάνιση του νερού όπως είναι επόμενο δεν επέτρεψε στις μορφές αυτές να εξελιχθούν.

Βέβαια πολλοί επιστήμονες εικάζουν ή καλύτερα ευελπιστούν ότι στο υπέδαφος του Άρη βρίσκονται κάποιες μορφές ζωής οι οποίες εκεί ζουν προστατευμένες από το αφιλόξενο περιβάλλον στην επιφάνεια του Κόκκινου Πλανήτη. Ίσως κάποιες από αυτές τις μορφές ζωής να είναι από αυτές που μετανάστευσαν μαζί με το νερό από την επιφάνεια στο εσωτερικό του πλανήτη και οι αποστολές εξερεύνησης του υπεδάφους του Άρη που θα γίνουν τα επόμενα χρόνια να τις εντοπίσουν.

Πηγές: https://www.nature.com/articles/d41586-017-08670-y - DOI: 10.1038/nature25031 - https://www.earth.ox.ac.uk/2017/12/divergent-fates-of-water-on-earth-and-mars/ - http://www.tovima.gr/science/physics-space/article/?aid=927139

Χειμερινό Ηλιοστάσιο: Η Μεγάλη Νύχτα του 2017. Winter Solstice: The Great Night of 2017

Προϊστορικά μνημεία, όπως το Στόουνχετζ στη Βρετανία, πιστεύεται ότι σχετίζονταν με την καταγραφή των κινήσεων του Ήλιου στον ουρανό. Winter solstice is on December 21 each year. IMAGE: ALAMY

Η νύχτα της Πέμπτης, 21 Δεκεμβρίου, ήταν η μεγαλύτερη του έτους, με διάρκεια 14 ωρών και 29 λεπτών. Ο Ήλιος έφτασε στο σημείο της ετήσιας τροχιάς του, που ονομάζεται «Χειμερινό Ηλιοστάσιο», οπότε αρχίζει και επίσημα η εποχή του Χειμώνα.

Day and night sides of Earth at the instant of the December 2017 solstice (2017 December 21 at 16:28 UTC). Note that the north polar region of Earth has 24 hours of night, while the south polar region basks in 24 hours of daylight. Image via US Naval Observatory.

Ημερολογιακά το Χειμερινό Ηλιοστάσιο κυμαίνεται σήμερα μεταξύ της 20ής και 23ης Δεκεμβρίου, αν και η τελευταία φορά που είχαμε το Χειμερινό Ηλιοστάσιο στις 23 Δεκεμβρίου ήταν το 1903 και η επόμενη θα είναι το 2303. Ακόμη πιο σπάνια είναι η 20ή Δεκεμβρίου με την επόμενη να συμβαίνει το 2080. 

Οι διαφοροποιήσεις αυτές οφείλονται στο Γρηγοριανό Ημερολόγιο, του οποίου το κάθε έτος έχει 365 ημέρες, εκτός από τα δίσεκτα έτη με τις 366 ημέρες τους. Τα πράγματα, όμως, δεν ήσαν πάντα έτσι. Ας τα πάρουμε, λοιπόν, από την αρχή.

Earth has seasons because our world is tilted on its axis with respect to our orbit around the sun. Image via NASA

Από την αρχαιότητα ακόμη, ο υπολογισμός του έτους γινόταν με την παρατήρηση της επίδρασης που έχει πάνω στη Γη η περιφορά της γύρω από τον Ήλιο, η επίδραση δηλαδή του κύκλου των εποχών, της επαναλαμβανόμενης παρέλασης της Άνοιξης, του Καλοκαιριού, του Φθινοπώρου και του Χειμώνα! Οι εποχιακές αυτές αλλαγές είχαν για τους αρχαίους τεράστια σημασία, ιδιαίτερα μάλιστα μετά την εμφάνιση της γεωργίας, πριν από 10.000 περίπου χρόνια. Γι' αυτό, κι επειδή η σπορά, η συγκομιδή και οι άλλες γεωργικές ασχολίες εξαρτώνταν από τις αλλαγές των εποχών, η διάρκεια ενός ηλιακού έτους έπρεπε να μετρηθεί επακριβώς.

Sunlight on Earth, on the day of the winter solstice. The north polar region of Earth is in 24-hour darkness, while the south polar region is in 24-hour daylight. Gif via Wikimedia Commons

Η Γη συμπληρώνει μία πλήρη περιφορά γύρω από τον Ήλιο σε περίπου 365,25 ημέρες. Κάθε μέρα η Γη βρίσκεται σε διαφορετική θέση από αυτήν που βρισκόταν την προηγουμένη. Από κάθε νέα θέση αντικρίζουμε τον Ήλιο από διαφορετική γωνία κι έτσι μας φαίνεται ότι ο Ήλιος βρίσκεται μπροστά από διαφορετικά άστρα (καθώς κινείται από τη Δύση προς την Ανατολή), λόγω ακριβώς της κίνησης της Γης πάνω στην τροχιά της. Κάθε φορά που η Γη συμπληρώνει μία πλήρη περιφορά γύρω από τον Ήλιο, μας φαίνεται ότι ήταν ο Ήλιος αυτός που συμπλήρωσε έναν κύκλο γύρω από τη Γη, πάνω στην εκλειπτική. Η εκλειπτική, δηλαδή, δεν είναι τίποτε άλλο παρά η απεικόνιση, ή η προέκταση πάνω στην ουράνια σφαίρα, της γήινης τροχιάς γύρω από τον Ήλιο.

Αν παρατηρήσουμε την εκλειπτική και τη συγκρίνουμε με τον ουράνιο ισημερινό (την προέκταση του γήινου ισημερινού πάνω στην ουράνια σφαίρα), θα δούμε ότι οι δύο αυτοί κύκλοι δεν συμπίπτουν, αλλά αντίθετα τέμνονται, σχηματίζοντας γωνία ίση με 23,5 περίπου μοίρες, λόγω της κλίσης που έχει ο άξονας της Γης σε σχέση με το επίπεδο που σχηματίζει η εκλειπτική. Η γωνία αυτή ονομάζεται «λόξωση της εκλειπτικής», και τα δύο σημεία στα οποία τέμνονται οι δύο κύκλοι ονομάζονται «ισημερινά σημεία». Στο πρώτο σημείο ο ουράνιος ισημερινός τέμνει την εκλειπτική εκεί όπου ο Ήλιος βρίσκεται στις 20-21 Μαρτίου. Το σημείο αυτό ονομάζεται «εαρινό ισημερινό σημείο», κι από την ημέρα αυτή αρχίζει η Άνοιξη. Εκ διαμέτρου αντίθετα η τομή γίνεται όταν ο Ήλιος βρίσκεται στις 22-23 Σεπτεμβρίου. Το σημείο αυτό ονομάζεται «φθινοπωρινό ισημερινό σημείο», και από την ημέρα αυτή αρχίζει το Φθινόπωρο.

Ian Hennes in Medicine Hat, Alberta, Canada, created this solargraphy between a June solstice and a December solstice. It shows the path of the sun during that time period.

Από το εαρινό ισημερινό σημείο και μετά, ο Ήλιος φαίνεται να σκαρφαλώνει όλο και πιο πάνω στο βόρειο ημισφαίριο του ουρανού. Οι μέρες μεγαλώνουν, οι νύχτες μικραίνουν και ο καιρός γίνεται όλο και πιο θερμός. Περίπου τρεις μήνες αργότερα, στις 20-21 Ιουνίου, ο Ήλιος φτάνει στο βορειότερο σημείο της εκλειπτικής, από το οποίο θα αρχίσει πλέον να κατέρχεται, «τρεπόμενος» και πάλι προς τον ισημερινό. Το σημείο αυτό, στις 20-21 Ιουνίου, ονομάζεται θερινό τροπικό σημείο ή απλά θερινή τροπή, επειδή ο Ήλιος τρέπεται και πάλι προς τον ισημερινό, και από την ημέρα αυτή αρχίζει το καλοκαίρι. Επειδή μάλιστα για μερικές ημέρες πριν και μετά τη θερινή τροπή ο Ήλιος φαίνεται να αργοστέκεται πάνω στην εκλειπτική σαν να είναι έτοιμος να σταματήσει, το θερινό τροπικό σημείο ονομάζεται επίσης και θερινό ηλιοστάσιο.

Μετά τη θερινή τροπή, ο Ήλιος συνεχίζει να κατεβαίνει προς τον Νότο, και στις 22-23 Σεπτεμβρίου φτάνει στο φθινοπωρινό ισημερινό σημείο, οπότε, όπως και στο εαρινό ισημερινό σημείο, έχουμε ίση μέρα και νύχτα: ισημερία. Αλλά η κάθοδος του Ήλιου συνεχίζεται, μέχρις ότου, στις 21-22 Δεκεμβρίου, φτάνει στο νοτιότερο σημείο της τροχιάς του, που ονομάζεται χειμερινό τροπικό σημείο, ή απλά χειμερινή τροπή ή χειμερινό ηλιοστάσιο. Από την ημέρα αυτή αρχίζει ο Χειμώνας. Αλλά από κει κι έπειτα ο Ήλιος σταματάει να κατέρχεται και ξαναρχίζει και πάλι να σκαρφαλώνει, κάθε μέρα όλο και πιο ψηλά.

Στη διάρκεια του Χειμώνα, οι ακτίνες του Ήλιου πέφτουν πάνω στο βόρειο ημισφαίριο της Γης με πλάγιο τρόπο, ενώ συμβαίνει το αντίθετο στο νότιο ημισφαίριο οπότε εκεί έχουν Καλοκαίρι. Στη διάρκεια της Άνοιξης ο Ήλιος βρίσκεται ακριβώς πάνω από τον ισημερινό της Γης, οπότε και τα δύο ημισφαίρια παίρνουν με τον ίδιο τρόπο της ζωογόνες ακτίνες του. Στη διάρκεια του Καλοκαιριού, ο Ήλιος ευνοεί το βόρειο ημισφαίριο, οι ακτίνες του πέφτουν πάνω μας περισσότερο κάθετα, και ενώ εμείς έχουμε Καλοκαίρι, στο νότιο ημισφαίριο έχουν Χειμώνα. Τέλος, το Φθινόπωρο, ο Ήλιος βρίσκεται και πάλι πάνω από τον γήινο ισημερινό, με ισομερή κατανομή της θερμότητας και στα δύο ημισφαίρια.

Ο Ακενατόν και η οικογένειά του λατρεύουν τον ηλιακό δίσκο. Pharaoh Akhenaten and his family adoring the Aten. Second from the left is Meritaten, who was the daughter of Akhenaten.

Δεν είναι λοιπόν καθόλου παράξενο που ο Ήλιος λατρεύτηκε από τους αρχαίους σαν θεός, μια που γι' αυτούς ο Ήλιος ήταν ο δημιουργός των εποχών του έτους και του κύκλου των φαινομένων και των εναλλαγών που σχετίζονται με αυτές, από τη σπορά ως τη βλάστηση και από την ανθοφορία ως τη συγκομιδή. Οι Αιγύπτιοι τον ονόμασαν Ρα, Ατόν, ή και Όσιρη ακόμη. Οι Βαβυλώνιοι τον αποκαλούσαν Σαμάχ, Βαάλ, Μαρδούκ και Νεργκάλ. Οι Ινδοί Βράχμα και Βισνού. Και οι Πέρσες Μίθρα. Για τους αρχαίους Έλληνες, κατά περιστάσεις, ήταν ο Δίας ή ο Πλούτων, ο Βάκχος, ο Διόνυσος, ή και ο Φοίβος Απόλλων. Ανεξάρτητα όμως από την ονομασία που του δόθηκε, όλοι ανεξαιρέτως οι λαοί καθιέρωσαν προς τιμή του Ήλιου, περίφημες και πολλές γιορτές, ιδιαίτερα στις περιόδους των εναλλαγών από τη μια εποχή στην άλλη.

Οι μεγαλύτερες από τις γιορτές αυτές γίνονταν σε όλες τις χώρες και τις φυλές στην εποχή του χειμερινού ηλιοστασίου, στις 25 Δεκεμβρίου. Ήταν η γιορτή της γέννησης του Ήλιου, και όχι αδικαιολόγητα. Γιατί όσο ο χειμώνας πλησίαζε και ο Ήλιος του μεσημεριού φαινόταν όλο και πιο χαμηλά στον ορίζοντα, τόσο και οι μέρες μίκραιναν και το κρύο αυξανόταν. Ήταν η σκληρή εποχή για τον άνθρωπο με τις πολύ μικρές ημέρες και τις ατέλειωτες νύχτες. Οι φροντίδες πολλαπλασιάζονταν, οι ανησυχίες μεγάλωναν και ένα αόριστο συναίσθημα φόβου καταλάμβανε τον αρχαίο άνθρωπο με τα ανύπαρκτα σχεδόν αμυντικά του μέσα και τις περιορισμένες πηγές διατροφής.

Roman Imperial repoussé silver disc of Sol Invictus (3rd century), found at Pessinus (British Museum).

Γι' αυτό αναπέμπονταν προσευχές και ιερές παρακλήσεις, ανάβονταν φωτιές και προσφέρονταν θυσίες προς τον θεό Ήλιο, για να μη χαθεί οριστικά από τον ορίζοντα. Και πράγματι: μετά από μικρό δισταγμό, ο θεός ενέδιδε. Στο κατώτατο σημείο του, στον αστερισμό του Αιγόκερου, στις πύλες του Ήλιου όπως τον ονόμαζαν οι Χαλδαίοι, «άλλαζε» απόφαση, άρχιζε να σκαρφαλώνει και πάλι προς τα πάνω, και οι μέρες μεγάλωναν. Μια νέα τάξη πραγμάτων θα έμπαινε και πάλι, ωραία όπως και στα προηγούμενα χρόνια, οπότε η Γη θα ανθοφορούσε ξανά χάρη στις ζωογόνες ακτίνες του Ήλιου. Δεν είναι λοιπόν καθόλου παράξενο το γεγονός ότι οι αρχαίοι λαοί γιόρταζαν ιδιαίτερα τις μέρες αυτές του χειμερινού ηλιοστασίου. Και αυτή την παράδοση των αρχαίων λαών συνέχισαν οι Έλληνες με τα Κρόνια, και ιδιαίτερα οι Ρωμαίοι με τα Σατουρνάλια και τα Βρουμάλια και την κεντρική γιορτή της 25ης Δεκεμβρίου "Dies Natalis Invicti Solis", δηλαδή την «Ημέρα της Γέννησης του Αήττητου Ήλιου».

'Saturnalia' (1783) by Antoine Callet. Τα Σατουρνάλια ήταν γιορτή των Ρωμαίων αφιερωμένη στο θεό Σατούρνους, ο οποίος αντιστοιχεί στον ελληνικό θεό Κρόνο. Πραγματοποιούταν κατά τους χειμερινούς μήνες κατά την περίοδο του χειμερινού ηλιοστασίου, συνήθως στις 17 Δεκεμβρίου, αλλά αργότερα η γιορτή κρατούσε έως και μια βδομάδα, μέχρι τις 23 Δεκεμβρίου. Τα Σατουρνάλια ήταν μεγάλη και σημαντική γιορτή για τους Ρωμαίους, οι οποίοι τα ταύτιζαν με τα αρχαία Κρόνια. Εκτός από τις τυπικές θυσίες, η γιορτή περιλάμβανε δημόσια αργία, καθώς και διάφορα έθιμα, όπως την ανταλλαγή μικρών δώρων ή υπαίθριες αγορές. Επιτρέπονταν τα τυχερά παιχνίδια ακόμα και για τους δούλους. Επίσημα ενδύματα δε φοριούνταν, ενώ οι δούλοι δεν μπορούσαν να τιμωρηθούν κι αντιμετώπιζαν με χλευασμό τους κυρίους τους. Γενικότερα οι ρόλοι αντιστρέφονταν ανάμεσα σε δούλους κι ιδιοκτήτες, κάτι που οδηγούσε σε ξέφρενο γλέντι, άφθονη οινοποσία και ακολασίες: γι' αυτό το λόγο, με την έλευση του Χριστιανισμού, η λέξη "σατουρνάλια" ήταν ταυτόσημη με τα "όργια".

Τα Σατουρνάλια ήταν η αρχαιότερη γιορτή των Ρωμαίων και την απέδιδαν στον Ρωμύλο ή στους Πελασγούς. Ξεχώρισε όμως από τις άλλες αγροτικές γιορτές τους το 217 π.Χ. Οι γιορτές αυτές έπαιρναν πανηγυρικό χαρακτήρα και είχαν κατακτήσει ολόκληρο τον ελληνορωμαϊκό κόσμο. Άρχιζαν με τα Βρουμάλια από τις 24 Νοεμβρίου έως τις 17 Δεκεμβρίου και ακολουθούσαν τα Σατουρνάλια από τις 18 έως τις 24 Δεκεμβρίου. Κατά την κεντρική ημέρα της γιορτής του «αήττητου ηλίου» στις 25 Δεκεμβρίου, εορταζόταν το γεγονός της τροπής του Ηλίου, που άρχιζε και πάλι να ανεβαίνει στον ουρανό, να μεγαλώνουν οι ημέρες, και μαζί τους οι ζωογόνες ακτίνες του Ηλίου ξανάκαναν τη Γη να καρποφορήσει. Την 1η Ιανουαρίου γιορτάζονταν οι Καλένδες, στις 3 τα Βότα, στις 4 τα Λορεντάλια και στις 7 Ιανουαρίου τελείωνε η περίοδος αυτή των εορτών.

The halo of Jesus, seen in many paintings, has similarities to a parhelion. Basilica of Sant'Apollinare Nuovo in Ravenna, Italy: "Christ surrounded by angels and saints". Mosaic of a Ravennate italian-byzantine workshop, completed within 526 AD by the so-called "Master of Sant'Apollinare".

Επειδή λοιπόν οι πρώτοι χριστιανοί ήσαν εκτός νόμου στη Ρώμη, και δεν τους επιτρεπόταν να συναντιούνται ή να εκκλησιάζονται μαζί, οι συναντήσεις τους γίνονταν κρυφά και σε μικρές ομάδες στις κατακόμβες τους, όπου και τελούσαν τις θρησκευτικές τους εορτές. Για να αποφύγουν, λοιπόν, τους διωγμούς, αποφάσισαν να γιορτάζουν τα Χριστούγεννα στις 25 Δεκεμβρίου, όταν οι Ρωμαίοι ήσαν απασχολημένοι με τις δικές τους γιορτές των Σατουρναλίων. Μ’ αυτόν τον τρόπο ήλπιζαν να μην ανακαλυφθούν από τους εορτάζοντες Ρωμαίους.

Ο Γάιος Ιούλιος Καίσαρ. The Tusculum portrait, perhaps the only surviving sculpture of Caesar made during his lifetime. Archaeological Museum, Turin, Italy.

Θα αναρωτιέστε, όμως, γιατί το χειμερινό ηλιοστάσιο δεν συμβαίνει σήμερα στις 25 Δεκεμβρίου, όπως στην εποχή του Χριστού, αλλά στις 21 Δεκεμβρίου; Το πρόβλημα αρχίζει με το Ιουλιανό Ημερολόγιο που εισήγαγε ο Ιούλιος Καίσαρ το 44 π.Χ., το οποίο είχε όμως τις δικές του ατέλειες, γιατί έχανε μία ημέρα κάθε 128 χρόνια. Το Ιουλιανό, λοιπόν, ημερολόγιο είχε θεσπίσει το χειμερινό ηλιοστάσιο στις 25 Δεκεμβρίου, αλλά με την πάροδο των ετών το προστιθέμενο μικρό λάθος είχε μεταθέσει την πραγματική ημερομηνία της χειμερινής τροπής. Έτσι λοιπόν το 325 μ.Χ., το έτος που έγινε η Σύνοδος της Νίκαιας, το χειμερινό ηλιοστάσιο είχε μετατεθεί και συνέβαινε στις 22 Δεκεμβρίου. Η μετάθεση όμως του χειμερινού ηλιοστασίου συνεχίστηκε χωρίς να διορθωθεί μέχρι και το έτος 1582, οπότε η χειμερινή τροπή συνέβαινε στις 12 Δεκεμβρίου.

Ο Πάπας Γρηγόριος ΙΓ΄. Pope Gregory XIII, portrait by Lavinia Fontana.

Τότε, ο Πάπας Γρηγόριος 13ος εισήγαγε μία νέα μεταρρύθμιση, γι’ αυτό και το νέο ημερολόγιο, αυτό που χρησιμοποιούμε σήμερα, ονομάζεται Γρηγοριανό, και χάνει μία μόνον ημέρα στα 4.000 χρόνια. Για να γίνει μια καινούργια αρχή, η Γρηγοριανή μεταρρύθμιση έτρεψε τη θέση του ημερολογίου προς τα εμπρός με βάση το έτος της Συνόδου της Νικαίας κι όχι το έτος εισαγωγής του Ιουλιανού ημερολογίου, το 44 π.Χ.. Γι’ αυτό και το χειμερινό ηλιοστάσιο συμβαίνει σήμερα στις 21 Δεκεμβρίου, και ο πρωταρχικός λόγος για τον εορτασμό των Χριστουγέννων στις 25 Δεκεμβρίου έχει πια χαθεί.

Διονύσης Π. Σιμόπουλος, επίτιμος διευθυντής του Ευγενιδείου Πλανηταρίου.

Πηγές: http://www.tovima.gr/science/article/?aid=926996 - http://earthsky.org/astronomy-essentials/everything-you-need-to-know-december-solstice