Γιατί ο Βαν Γκογκ προτιμούσε το κίτρινο χρώμα; Why did Van Gogh preferred the yellow color?

Autoportrait au chapeau de paille, Self-Portrait with Straw Hat, Paris, Winter 1887/88, Metropolitan Museum of Art.

Γιατί ο Βαν Γκογκ στην τελευταία περίοδο της ζωής του έδειχνε προτίμηση στο κίτρινο χρώμα; Μήπως δεν ήταν απλώς μια προτίμηση στο συγκεκριμένο χρώμα, αλλά μια παρενέργεια βοτάνων και ουσιών που έπαιρνε ο καλλιτέχνης και γι’ αυτό έβλεπε τα πάντα κίτρινα; Κατά καιρούς έχουν διατυπωθεί εικασίες ότι ο Βαν Γκογκ είχε ξανθοψία, είτε λόγω κατανάλωσης αφεψήματος δακτυλίτιδας (ενός καρδιοτονωτικού βοτάνου που μέχρι τα τέλη του 19ου αιώνα χρησιμοποιούνταν ως καταπραϋντικό σε ψυχικές παθήσεις), είτε λόγω κατανάλωσης αψεντιού. Κανείς δεν μπορεί να πει με σιγουριά ότι ο Βαν Γκογκ έκανε χρήση δακτυλίτιδας, το σίγουρο όμως είναι ότι έπινε αψέντι.

Κάνοντας μια αναδρομή στη βιβλιογραφία, ο καθηγητής Φαρμακολογίας στο Τμήμα Ιατρικής του Πανεπιστημίου των Ιωαννίνων, Μάριος Μαρσέλος, φτάνει στο σημείο, όπου η ιστορία της Ιατρικής συναντά την ιστορία της Τέχνης και δίνει απαντήσεις σε ερωτήματα του ΑΠΕ-ΜΠΕ σχετικά με αυτές τις εικασίες.

Van Gogh, Les Iris, Irises, 1890

Θα μπορούσε να γίνει διάγνωση των παρενεργειών φαρμάκων ή ουσιών από τα χρώματα που χρησιμοποιούσε ο Βαν Γκογκ στους πίνακές του;

«Αυτή είναι μία θεωρία, η οποία δεν ξέρω κατά πόσον ισχύει. Η αναφορά σε αρρώστιες ιστορικών προσώπων και οι προσπάθειες αναδρομικής διάγνωσής τους πρέπει να αντιμετωπίζονται γενικώς με σκεπτικισμό. Η βιβλιογραφία για τον Βαν Γκογκ βρίθει ανακριβειών που αναπαράγονται με περισσή επιπολαιότητα από συγγραφέα σε συγγραφέα. Έτσι, ορισμένες εικασίες καταλήγουν σε αυταπόδεικτες “αλήθειες” με τη μέθοδο της αστήρικτης επανάληψης. Από την άλλη πλευρά, ακόμη και οι “επίσημες” διαγνώσεις περιέχουν πολλές ασάφειες και αοριστίες, όπως είναι αναμενόμενο, από τις περιορισμένες ιατρικές γνώσεις της εποχής εκείνης», επισημαίνει ο κ. Μαρσέλος.

Van Gogh, The Drinkers (after Daumier), 1890

Παράλληλα, υπογραμμίζει πως είναι τεκμηριωμένο ότι ο Βαν Γκογκ έπινε πάρα πολύ, πράγμα που τον οδήγησε σε αλκοολισμό, και ότι κατά την τελευταία περίοδο της ζωής του είχε αναπτύξει ξανθοψία, δηλαδή έβλεπε όλα τα φωτεινά σώματα κίτρινα με μία άλω που είχε ασαφή όρια, πράγμα που φαίνεται στους πίνακες που ζωγράφισε. Πιθανολογείται ότι αυτό μπορεί να οφείλεται στην κατανάλωση αφεψήματος δακτυλίτιδας ή στην μεγάλη κατανάλωση αψεντιού.

Από πού ξεκινά η εικασία ότι ο Βαν Γκογκ έπαιρνε δακτυλίτιδα που του προκαλούσε ξανθοψία;

The Yellow House (Vincent's House In Arles), September 1888, Arles, Oil on canvas, 72 x 92 cm, Rijksmuseum Vincent van Gogh, Amsterdam.

«Η δακτυλίτιδα παραδοσιακά είναι ένα καρδιοτονωτικό φάρμακο που χρησιμοποιήθηκε όλον τον 20ό αιώνα. Ο Βαν Γκογκ δεν είχε καρδιολογικά προβλήματα. Κοιτώντας παλιά βιβλία φαρμακολογίας, διαπίστωσα ότι τον 19ο αιώνα τη χρησιμοποιούσαν και σε ψυχιατρικούς ασθενείς ή σε χρόνιους αλκοολικούς, αλλά σε άλλη δοσολογία. Δεν υπάρχουν δεδομένα ότι ο Βαν Γκογκ έπαιρνε δακτυλίτιδα. Εκείνο το οποίο κάνει εντύπωση είναι ότι βλέπουμε μια μεγάλη αλλαγή στο στυλ του. Όταν ήταν στην Ολλανδία ζωγράφιζε, χρησιμοποιώντας το συμβατικό φάσμα των χρωμάτων, ενώ μετά το 1886 που πήγε στο Παρίσι και κυρίως μετά που πήγε στην πόλη Άρλ της Προβηγκίας, όπου εγκαταστάθηκε και έζησε περίπου τρία χρόνια, παρατηρείται μια τεράστια αλλαγή. Ξαφνικά άρχισε να χρησιμοποιεί χρώματα πολύ πιο φωτεινά, κυρίως στις αποχρώσεις του κίτρινου και του πορτοκαλί. Υπάρχει μια θεωρία, ότι ίσως λόγω της μανιοκατάθλιψης που είχε, ανέπτυξε και αλκοολισμό και ότι δεν αποκλείεται να χρησιμοποιούσε και τη δακτυλίτιδα σαν κατασταλτικό φάρμακο, σαν ηρεμιστικό, πίνοντας αφέψημα από τα φύλλα της. Δεν ξέρουμε όμως αν αυτό ισχύει.

Van Gogh, Portrait du docteur Gachet, Portrait of Doctor Gachet, 1890, 68x57 cm. Given the multiplictiy of diagnoses, it is not clear if van Gogh suffered from a visual disorder and if so, its origins. Van Gogh was treated by the well-known doctor, Paul-Ferdinand Gachet, a physician for one of the France’s railroad companies. Gachet may well have treated van Gogh for mania and/or epilepsy with digitalis. In the 19th century digitalis, extracted from the purple foxglove plant, was one of the main treatments for these disorders. It was used as a sedative, an anticonvulsant, and an anti-manic agent. Interestingly, on the only two occasions that van Gogh painted Doctor Gachet he was holding a foxglove plant. Was this van Gogh's way of telling us that he suffered from the effects of digitalis poisoning at Doctor Gachet's hand?

Αυτή η παραφιλολογία ξεκίνησε από το γεγονός ότι σε δύο πίνακες του Βαν Γκογκ απεικονίζεται με ένα κλαδί με φύλλα και άνθη δακτυλίτιδας ο γιατρός Πολ Γκασέ, ο οποίος τον κούραρε στους τρεις τελευταίους μήνες πριν από την αυτοκτονία του. Ο Γκασέ ήταν φιλότεχνος και αμειβόταν με πίνακες. Ξαφνικά βρέθηκαν στην κατοχή του δυο πίνακες, που τους είχε ζωγραφίσει ο Βαν Γκογκ και τον απεικόνιζαν με ένα κλαδί δακτυλίτιδας.

Βίνσεντ Βαν Γκογκ, «Τα ηλιοτρόπια», 1888. National Gallery, Λονδίνο. One of the side effects of systemic digitalis treatment is a disturbance in yellow-blue vision (xanthopsia), similar to viewing the world through a yellow filter. Glare and colored haloes may also be experienced as visual side effects. Many of van Gogh’s works have a definite yellow cast. The Starry Night, The Night Café, Sunflowers. Later self-portraits all have a distinctive yellow hue. The yellow tone in his painting is especially noticeable in the stars in The Starry Night, the work Enclosed Field with Reaper, and in van Gogh's flesh in his self-portrait dedicated to Paul Gaugin. It is possible that digitalis-induced xanthopsia was making van Gogh perceive the world with a yellow tint. The predominance of colored halos around light sources in various works, such as The Starry Night, may also be attributable to the effects of digitalis.

Πολλοί αναρωτιούνται γιατί. Θα μπορούσε να έχει ένα τριαντάφυλλο, να έχει κάτι άλλο, γιατί ειδικά τη δακτυλίτιδα; Ένας γιατρός μαζί με ένα φαρμακευτικό φυτό, δηλαδή ένα εικαστικό στοιχείο που υποδηλώνει την ιδιότητα του εικονιζόμενου. Αυτό φαίνεται αρκετά πιθανό, επειδή η δακτυλίτιδα έχει αποδοθεί με σημαντικές λεπτομέρειες. Οπότε από εκεί ξεκίνησε όλη αυτή η εικασία ότι έπαιρνε δακτυλίτιδα. Πιστεύω ότι ο Βαν Γκογκ ήξερε τι ήταν η δακτυλίτιδα και ότι τη χρησιμοποιούν οι γιατροί σε ασθενείς διεγερτικούς που θέλουν μια καταπράυνση. Τώρα, αν έπαιρνε ο ίδιος ή δεν έπαιρνε, δεν είμαστε σε θέση να ξέρουμε», απαντά ο κ. Μαρσέλος.

Wheat Field with Reaper and Sun. Oil on canvas 72.0 x 92.0 cm. Saint-Rémy: late June, 1889. Otterlo: Kröller-Müller Museum. Counter to the digitalis-induced xanthopsia hypothesis, Doctor Gachet was well-known for his use and writings on the careful use of this drug. Gachet has been charged with mishandling van Gogh’s care by administering excessive doses of digitalis. Although Gachet was aware of the potency of the drug, administering large amounts of digitalis may have been the doctor’s only hope in treating a patient who was seemingly uncontrollable. In addition to any possible visual disorders, numerous other diagnoses of van Gogh’s general health have been suggested. These include mental disorders such as schizophrenia, bipolar disorder, neurosis, and epilepsy, as well as syphilis, gonorrhea, alcohol poisoning (from drinking dark absinthe), and sunstroke (diagnosed by Dr. Gachet).

Μήπως τελικά ευσταθεί η εικασία ότι η ξανθοψία του Βαν Γκογκ οφειλόταν στην κατανάλωση αψεντιού, αφού δεν μπορεί να τεκμηριωθεί η χρήση δακτυλίτιδας;

Demon in a bottle: Vincent Van Gogh painted Still Life With Absinthe in 1887. Some think the drink drove him to cut off his ear and inspired the vivid greens in his work.

«Κοιτάζοντας στη βιβλιογραφία διαπίστωσα ότι ο Βαν Γκογκ, που ήταν χρόνιος αλκοολικός, είχε αναπτύξει αυτό που εκείνη την εποχή λεγόταν αψεντισμός, δηλαδή έπινε υπερβολικά μεγάλες ποσότητες από αψέντι. Το αψέντι, το οποίο οι Εγγλέζοι το λένε wormwood και οι Γερμανοί το λένε wermut (το γνωστό βερμούτ που περιέχει αψέντι), έχει ελμινθοκτόνες ιδιότητες, δηλαδή σκοτώνει τα σκουλήκια στο έντερο γιατί περιέχει μια ουσία που λέγεται σαντονίνη. Η σαντονίνη ήταν και επίσημα ελμινθοκτόνο φάρμακο μέχρι πολύ πρόσφατα, αλλά την εγκατέλειψαν γιατί είχε πολλές παρενέργειες και αντικαταστάθηκε με τα νεότερα. Μία από τις σοβαρές παρενέργειες ήταν ότι δημιουργεί ξανθοψία, δηλαδή βλέπει κανείς έντονες τις αποχρώσεις του κίτρινου και ένα θαμπό περίγραμμα, μιαν άλω στα φωτεινά αντικείμενα. Δηλαδή, τη λάμπα δεν τη βλέπει με σαφές περίγραμμα, τη βλέπει με μια φωτεινή άλω γύρω γύρω, με ασαφή όρια. Αυτό το βλέπουμε και στους πίνακες του Βαν Γκογκ, επομένως εάν δεν οφείλεται στη χρήση δακτυλίτιδας, είναι πιθανόν, με τη μεγάλη κατανάλωση αψεντιού, αυτές οι ελάχιστες ποσότητες σαντονίνης που περιέχει το ποτό να του δημιούργησαν αυτή την ξανθοψία» .

Να σημειωθεί ότι «Δακτυλίτιδα και ψυχικές παθήσεις: η περίπτωση του Βαν Γκογκ» ήταν το θέμα της κεντρικής ομιλίας του κ. Μαρσέλου στην τελετή έναρξης του 10ου Πανελλήνιου Συνεδρίου Αθηροσκλήρωσης που πραγματοποιήθηκε πρόσφατα στη Θεσσαλονίκη.