Το ιστολόγιο "Τέχνης Σύμπαν και Φιλολογία" είναι ένας διαδικτυακός τόπος που αφιερώνεται στην προώθηση και ανάδειξη της τέχνης, της επιστήμης και της φιλολογίας. Ο συντάκτης του ιστολογίου, Κωνσταντίνος Βακουφτσής, μοιράζεται με τους αναγνώστες του τις σκέψεις του, τις αναλύσεις του και την αγάπη του για τον πολιτισμό, το σύμπαν και τη λογοτεχνία.
Arts Universe and Philology
The blog "Art, Universe, and Philology" is an online platform dedicated to the promotion and exploration of art, science, and philology. Its owner, Konstantinos Vakouftsis, shares his thoughts, analyses, and passion for culture, the universe, and literature with his readers.
Στην εικόνα με κύκλο
σημειώνεται το όρος σε σχήμα πυραμίδας πάνω στη Δήμητρα. Nasa scientists in
California revealed images from the Dawn spacecraft. One shows a mountain the
size of Mont Blanc in a relatively flat area, circled in this image. The
formation and origin of the mountain remains a mystery. And images of the
bizarre bright spots on the surface were also shown.
Όσο συνεχίζεται η
εξερεύνηση της Δήμητρας, ενός πλανήτη νάνου του ηλιακού μας συστήματος,
αποδεικνύεται ότι πολύ καλά έκανε η NASA και αποφάσισε την συγκεκριμένη αποστολή αφού
το διαστημικό αυτό σώμα είναι όπως φαίνεται εξαιρετικά ενδιαφέρον.
This image reveals the bright spots in greater
detail. Several spots can be seen next to the largest bright area on the left,
estimated to be six miles (9km) wide.
Το διαστημικό σκάφος Dawn που εξερευνά τη Δήμητρα έχει ήδη εντοπίσει διάφορα εντυπωσιακά και
προς το παρόν μυστηριώδη γεωλογικά χαρακτηριστικά της όπως κάποια λευκά σημεία
στην επιφάνεια κρατήρων. Τώρα το Dawn εντόπισε στη Δήμητρα ένα μεγάλο όρος με
πυραμιδικό σχήμα.
The structure on Ceres is thought to rise about
three miles (five km) above the surface, which is roughly the height of Mont
Blanc in France and Italy (pictured), the highest mountain in the Alps.
Σύμφωνα με τις πρώτες
αναλύσεις των εικόνων που έστειλε το Dawn οι επιστήμονες εκτιμούν ότι το όρος αυτό έχει
μέγεθος παρόμοιο με το Λευκό Όρος των Άλπεων, έχει δηλαδή ύψος περίπου πέντε
χιλιάδων μέτρων.
Zooming in reveals the pyramid-shaped mountain
in greater detail, but its formation and origin remains a mystery. These images
were taken by the Dawn spacecraft in its second mapping orbit of Ceres, from a
height of 2,700 miles (4,400km).
Το όρος αυτό βρίσκεται σε
μια μεγάλη επίπεδη περιοχή για αυτό και ξεπροβάλει με ιδιαίτερα εντυπωσιακό
τρόπο. Το Dawn βρίσκεται αυτό το διάστημα σε ύψος περίπου 4 χιλιάδων χλμ. από την
επιφάνεια της Δήμητρας.
Dawn, artist's impression shown, which arrived
at Ceres on 6 March 2015, is the first spacecraft to orbit two separate bodies
in the solar system. It will remain in its current orbit until 30 June, before
moving to a lower altitude of 900 miles (1,450km) by early August.
Το Δεκέμβριο όμως θα
βρεθεί σε απόσταση μόλις 360 χλμ. από την επιφάνεια του πλανήτη νάνου και
αναμένεται να καταγράψει νέες πολύ κοντινές και λεπτομερείς εικόνες που μπορεί
να φωτίσουν κάποια από τα μυστήρια που κρύβει η Δήμητρα ή ίσως να αναδείξει
νέα...
Henri Lebasque, Sous la lampe, 1904,
musée des beaux-arts de Nancy.
Ποιοι από εμάς έμαθαν
λογοτεχνία στα σχολικά θρανία – ή έστω, στα πανεπιστημιακά; Ίσως μερικοί, ναι,
να την έμαθαν στο σχολείο, αλλά τότε δεν θα ήταν, και πάλι, τα θρανία, η τάξη,
παρά κάποιος προικισμένος δάσκαλος, κάποια προικισμένη δασκάλα, κάποια
ιδιαίτερη σχέση, ενίοτε και μισοερωτική, συνήθως ανομολόγητη. (Όχι, δεν ανοίγω
τα απομνημονεύματά-μου, απλώς παρατηρώ.) Πάντως οι πιο πολλοί-μας μόνοι-μας
μάθαμε λογοτεχνία, κι αν ψάξετε τα βιογραφικά-μας –εδώ, και παρατήρηση, και
απομνημονεύματα, εν μέρει– συχνά ήταν μια μακρόχρονη αρρώστια, κάποιοι μήνες
στο κρεβάτι υποχρεωτικά, κάποια μοναξιά άλλου τύπου, κάποιες συμπτώσεις, μια
τύχη τέλος πάντων. Αυτοδίδακτοι είμαστε όλοι στη λογοτεχνία – όπως και στον
κινηματογράφο, ή στη ζωγραφική, στο θέατρο, κλπ. Όμως πολλές φορές το σχολείο
–κι εδώ πάλι τα σχολικά και τα πανεπιστημιακά θρανία έχω στο νού-μου– μπορεί να
σκοτώσουν αυτήν την έμφυτη έφεση ολωνών, μπορεί να ακυρώσουν τις συμπτώσεις.
Πρώτο καθήκον, λοιπόν του δασκάλου, να αποφύγει αυτή τη μοίρα. Να μην είναι
αυτός που θα πνίξει με τις σαχλαμάρες-του την όποια έφεση.
Ο Γιώργος Ιωάννου (20
Νοεμβρίου 1927 – 16 Φεβρουαρίου 1985) ήταν ένας από τους σημαντικότερους
Έλληνες λογοτέχνες της μεταπολεμικής γενιάς. Ο Γιώργος Σορολόπης (όπως ήταν το
πραγματικό όνομα του Γιώργου Ιωάννου) γεννήθηκε στη Θεσσαλονίκη το 1927.
Σπούδασε στο τμήμα Ιστορίας-Αρχαιολογίας της Φιλοσοφικής Σχολής Θεσσαλονίκης
και για ένα διάστημα υπηρέτησε ως βοηθός στην έδρα της Αρχαίας ιστορίας στο
Πανεπιστήμιο της πόλης. Εργάστηκε ως φιλόλογος αρχικά σε ιδιωτικά σχολεία στην
Αθήνα και σε άλλα μέρη της Ελλάδας και στη συνέχεια σε δημόσια σχολεία σε
διάφορες περιοχές της χώρας. Από το 1962 και για δύο χρόνια δίδαξε στο ελληνικό
γυμνάσιο στη Βεγγάζη της Λιβύης. Το 1974 ορίστηκε μέλος της Επιτροπής για τη
συγκρότηση ανθολογίου κειμένων λογοτεχνίας για το Δημοτικό σχολείο, καθώς και
για την ανανέωση των Νεοελληνικών Αναγνωσμάτων του Γυμνασίου. Πέθανε στα 58 του
χρόνια.
Για τον κάθε μαθητή ο
δάσκαλος είναι ένα πρόσωπο ενοχλητικό· κάτι παραπάνω, ένας δυνάμει σαχλαμάρας –
δεν ήμασταν, όλοι-μας, πάντοτε έτοιμοι να κοροϊδέψουμε, να γελοιοποιήσουμε
«αυτό που καθόταν πάνω στην έδρα»; (για να χρησιμοποιήσω μιαν ωραία μετωνυμία
του Γιώργου Ιωάννου). Φαντάζομαι ότι και στο πιο ιδανικό σχολείο, στην πιο
ιδανική κοινωνία, οι μαθητές θα βαριούνται, πως κάθε πρωί θα ξυπνάν με κάποιο
πρόβλημα ή ερώτημα που δεν θα συμπίπτει αναγκαστικά με το ωρολόγιο πρόγραμμα
της ημέρας· κι όταν το μάθημα δεν έχει κάποια ορατά, χειροπιαστά όρια, όπως η
γεωγραφία ή τα μαθηματικά, παρά είναι η «λογοτεχνία» – όπου τί πρέπει να τους
μάθει κανείς, την ευαισθησία, την ομορφιά;– είναι εύλογο να βαριούνται
περισσότερο. Ή, πιο απλό, πιο συχνό, ώρα διαλείμματος, μη σοβαρό μάθημα· ας
χαζέψουμε λίγο, ας φλυαρήσουμε με τον πλαϊνό.
JanFabre, Skulls (detail).
Ο πρώτος κίνδυνος λοιπόν
να πνίξουμε με τις σαχλαμάρες-μας την όποια εξωσχολική έφεση, είναι αν
επιδιώξουμε τη μετατροπή του μαθήματος σε σοβαρό. Α, πρέπει να μάθετε τον
Σεφέρη, τον Ελύτη, τον Κορνάρο, τον Χορτάτση, να μάθετε τις χρονολογίες, τα
έργα-τους ένα-ένα – σωροί, λοιπόν, τα ονόματα, τα νούμερα, οι τίτλοι. Ή, αν
αυτό μας φαίνεται «Ξερή πολυμάθεια» – για να θυμηθώ το επίγραμμα του Σολωμού,
«Δω μια φορά ήταν άνθρωπος, κι εκεί ’ταν ένας τόπος»– και θέλουμε να γίνουμε
σύγχρονοι και μοντέρνοι, ιδού οι αφηγηματολογικές αναλύσεις: εσωτερική εστίαση
έχουμε παιδάκι-μου εδώ ή εξωτερική εστίαση; Ομοιοδιηγητικός αφηγητής ή
ετεροδιηγητικός; Κι αν αυτά μας είναι κομμάτι δύσκολα –και είναι, σίγουρα–
υπάρχουν και τα παλαιικά: σταυρωτή ομοιοκαταληξία ή πλεχτή;, πρόσεξες τις
παρηχήσεις του ρω και του λάμδα;, σχήμα χιαστί, σχήμα έν δια δυοιν, και άλλα ων
ουκ έστι αριθμός, άρα και πεδίον εκμάθησης και αποστήθισης. Ή τέλος οι τόσες
δυνατότητες για εθνικές, ηθικές ή και πολιτικές ρητορείες μέσα στην τάξη· ο
πατριωτισμός του Σολωμού, του Μαρκορά, η ηθική ανάταση των Ελεύθερων
πολιορκισμένων, οι αριστερές αιχμές του Βάρναλη ή του Αναγνωστάκη – διαλέγετε
και παίρνετε.
Ωραία, ας σοβαρευτούμε
τώρα λιγάκι. Φυσικά και πρέπει να μάθουν κάποτε οι μαθητές-μας και κάποια
ονόματα λογοτεχνών, και κάποια έργα ή χρονολογίες, και να τους βοηθήσουμε με τα
εργαλεία της αφηγηματολογίας να εισχωρήσουν κάπως στα πιο κρυμμένα νοήματα του
κειμένου, ίσως και να ονοματίζουν σωστά τους τρόπους ομοιοκαταληξίας ή τα
ρητορικά σχήματα – αυτά, ας ομολογήσω πάντως πως δεν έχω καταφέρει να τα μάθω.
Και βέβαια, στο δικό-μου τουλάχιστον το μυαλό, το βάθος του κειμένου είναι το
νόημα, πατριωτικό, πολιτικό, ηθικό, όποιο κι αν είναι. Λοιπόν;
Γιάννης Τσαρούχης, «Ερωτόκριτος
και Αρετούσα».
Λοιπόν χρειάζεται προσοχή
και τακτ. Και κάτι παραπάνω, αυτογνωσία. Ας ξέρουμε τα όριά-μας, ας βάλουμε
καλά στο μυαλό-μας πως τη λογοτεχνία δεν θα τη μάθουν τα παιδιά στα θρανία,
εκτός αν ο δάσκαλος βρει έναν τρόπο να τη διαφοροποιήσει, να την παρουσιάσει
σαν κάτι το «εξωσχολικό», το αλλιώτικο. Κι εδώ ανοίγω μια παρένθεση· πριν
λίγους μήνες διάβασα στη Νέα Εστία, αν θυμάμαι καλά, ένα αρθράκι του
Νίκου Τριανταφυλλόπουλου, που όπως ξέρετε, εκτός από φιλόλογος κι εκδότης του
Παπαδιαμάντη, ήταν και χρόνια δάσκαλος στη μέση εκπαίδευση. Εκεί λοιπόν ο
Τριανταφυλλόπουλος πρότεινε την κατάργηση της βαθμολογίας· δεν γίνεται, έγραφε,
να βάζουμε βαθμό στην κατανόηση του καλλιτεχνικού φαινομένου, δεν έχει νόημα.
Είχε δίκιο, φοβούμαι – όμως εδώ πάλι μπαίνει ένα ζήτημα, ή μάλλον δύο: το ένα
είναι ότι ο δάσκαλος πρέπει στο τέλος του χρόνου να βάλει έναν βαθμό, κι αυτό
το πρέπει δεν έχει σχέση μονάχα με τις συμβατικές υποχρεώσεις, πρόκειται για
μια γενικότερη σύμβαση που καθορίζει κάθε μαθησιακή διαδικασία. Δεν είναι μόνο
ότι ο ανίκανος πρέπει να προσπαθήσει ξανά ή περισσότερο, είναι ότι κι ο ικανός
πρέπει ν’ ανταμειφθεί. Και το δεύτερο μας πάει κάπου αλλού, το σχολείο οφείλει
να εντάσσει τον μαθητή στο κοινωνικό-του περιβάλλον: άρα, ακόμα κι αν δεν μου
λέει τίποτα ο Ερωτόκριτος, ο Κάφκα ή ο Τσέχωφ, κάτι πρέπει να ξέρω γι’ αυτούς,
ώστε να μη νιώθω αμήχανος και άσχετος αν κάποιοι τα αναφέρουν. Όπως όλοι οι
μαθητές κάνουν γυμναστική, μουσική, κλπ., όχι βέβαια για να γίνουν αθλητές ή
μουσικοί.
Τα βιβλία της
λογοτεχνικής ύλης των δυο πρώτων τάξεων ταξινομούνται θεματικά· εκείνο της
Τρίτης χρονολογικά. Σωστό και το ένα και το άλλο· πώς αλλιώς; – άλλη τάξη δεν
υπάρχει. Αλλά νομίζω ότι για τη διδασκαλία δεν χρειάζεται καθόλου να κρατηθεί η
σειρά. Ας ξεκινήσουμε από το κομμάτι που αρέσει στον δάσκαλο περισσότερο, ας
ξεκινήσουμε από κάποιο έξω από το βιβλίο. Αν θέλετε, ο στόχος-μου θα ήταν να
ερεθιστούν κάποιοι μαθητές να τα ξεφυλλίσουν μόνοι-τους τα βιβλία. Είναι καλά;
– νά μια κρίσιμη ερώτηση. Νομίζω πως ναι, δηλαδή όσο τα είδα, ούτε λάθη ούτε
ανοησίες διέκρινα – πολύ κακοτυπωμένες οι εικόνες, βέβαια. Κάποια πράγματα
μπορεί να τά ’λεγα εγώ αλλιώς, ε, βέβαια – όχι μόνον εγώ, ο καθένας. Μερικά
μικρολάθη, ναι, τα είδα, αλλά δεν είναι και τόσο σημαντικά. Κι έχουν μια βασική
αρετή, που εγώ θα την ήθελα πιο τονισμένη, έχουν και ξένα κείμενα, μεταφράσεις.
Αχ, αυτή η ελληνομανία-μας είναι ένας από τους λόγους που καταστρέφει την
έμφυτη έφεση προς τη λογοτεχνία – βλέπει κανένας μόνον ελληνικές ταινίες; Θα
ήθελα περισσότερα ξένα κείμενα, αλλά και τα λίγα αφήνουν ένα σημαντικό μήνυμα,
και φτάνει – ας φέρει ο δάσκαλος κι ας μοιράσει στην τάξη μερικές φωτοτυπίες.
Αντίθετα, δύσκολα μπορώ να φανταστώ ένα παιδί του Γυμνασίου να διαβάζει την
Ιστορία της Λογοτεχνίας: ονόματα, ονόματα, ονόματα – ρίξτε μια ματιά στο ευρετήριο,
να δείτε πόσα! Ό,τι πρέπει για να σιχαθούν τα παιδιά το μάθημα. Μόνο σαν
πρόχειρο Λεξικό, βοήθημα του καθηγητή, μπορεί να λειτουργήσει.
Ernst Fuchs, Atlantis, 1973.
Μίλησαγιαέμφυτηέφεση. Πιστεύω πως όλοι την έχουμε, όλοι έχουμε την ανάγκη να ξεφύγουμε από το
σήμερα και το τώρα και ν’ αφεθούμε σε μια ονειρική αναπόληση που αφήνει
ελεύθερη τη φαντασία να μας οδηγήσει· υπάρχει άνθρωπος που να μην του άρεσαν τα
παραμύθια; Αλλά έμφυτος είναι μονάχα ο πυρήνας, η ανάγκη να ξεφύγουμε από τον
κλοιό της πραγματικότητας· από εκεί και πέρα αρχίζουν οι διαφοροποιήσεις –
διαφοροποιήσεις που η πείρα μας διδάσκει ότι έχουν να κάνουν και με το άτομο
και με τον κοινωνικό-του περίγυρο. Και το σχολείο οφείλει να είναι ενιαίο για
όλους.
Αν η διδασκαλία της
λογοτεχνίας είναι δύσκολο πράγμα, η διδασκαλία της δασκαλικής –της διδακτικής
όπως τη λένε τώρα– είναι πολύ δυσκολότερη. Δεν ξέρω άλλη μέθοδο από την
εφαρμογή κάποιων γενικών αρχών, κάπως αυτονόητων, όπου αξία δεν έχει να τις
διατυπώνουμε παρά να τις εφαρμόζουμε. Ξέροντας πως δεν θα ξεφύγω από τις κοινοτοπίες,
ξεκινώ.
Jules Lefebvre, La vérité, The truth,
1870.
Πρώτηκαιβασικήαρχή. Δεν λέμε ψέματα. Ούτε ένα. Άλλωστε, στόχος-μας δεν είναι να
καταδείξουμε πως κάθε κείμενο που αναλύουμε, που διδάσκουμε, είναι καθαρό
χρυσάφι· ούτε πως οι λογοτέχνες που περιλαμβάνονται στο βιβλίο είναι, σώνει και
καλά, ανώτεροι άνθρωποι. Αν κάποιο κείμενο αναδεικνύει την αξία της φιλίας, ας
πούμε, κανένας μαθητής δεν θα μας πιστέψει αν αρχίσουμε να καταγγέλλουμε όσους
προτιμούν το χρήμα – καλύτερα να προσπαθήσουμε να αναδείξουμε αυτή τη
συγκεκριμένη περίπτωση που περιγράφει το κείμενο. Κι αν κάποιο από τα κείμενα
μας είναι ακατανόητο, δεν βλάφτει να τ’ ομολογήσουμε. Κι αν κάποιο δεν μας
αρέσει, ακόμα καλύτερα – μια συμμαχία ανάμεσα στον δάσκαλο και τους μαθητές
απέναντι στο βιβλίο μπορεί να φέρει αποτελέσματα.
Ο Marie-Henri
Beyle (23 Ιανουαρίου 1783 – 23 Μαρτίου 1842),
γνωστότερος με το φιλολογικό του ψευδώνυμο Σταντάλ (Stendhal),
ήταν Γάλλος συγγραφέας. Οι βαθύτατες ψυχολογικές αναλύσεις του στα
«μυθιστορήματα μαθητείας» που έγραψε, τον τοποθετούν στην πρώτη σειρά των
μυθιστοριογράφων του 19ου αιώνα. Τα περιφημότερα από τα μυθιστορήματα
αυτά, Το Κόκκινο και το Μαύρο και Το μοναστήρι της
Πάρμας, αναφέρονται σε νέους με ρομαντικούς πόθους, δύναμη αισθημάτων και
όνειρα δόξας. Portrait
de Stendhal par Louis Ducis, 1835. Fonds Bucci, Bibliothèque Sormani, Milan.
Δεύτερη αρχή. Δεν
παίζουμε με τα ωραία λόγια. «Ας βάλουμε όλη-μας τη δύναμη για να γίνουμε ξεροί»
– η φράση δεν είναι δικιά-μου, είναι ενός λογοτέχνη, του γάλλου Σταντάλ. Ξεροί·
μακριά τα κοσμητικά επίθετα, οι φιοριτούρες, οι εξάρσεις – κι εγώ συστήνω να τα
επισημαίνουμε αρνητικά όταν τα βρίσκουμε σ’ ένα κείμενο. Και καθώς σκεφτόμουνα
τον Σταντάλ –τον αγαπημένον του Στρατή Τσίρκα, του Τίτου Πατρίκιου και άλλων
πολλών– μου ήρθε και μια γαλλική παροιμία: «Από το υψηλό στο γελοίο, αρκεί ένα
βήμα».
Τρίτη αρχή, αυτήν που
καταστρατηγούμε συχνότερα απ’ όλες. Αναζητάμε κρυμμένες ιδέες και βαθύτερα
νοήματα παντού – ιδίως στα ποιήματα, βέβαια. Μα είναι δυνατόν να λέει μονάχα
αυτό το απλό πράγμα; Φυσικά και είναι δυνατόν. Ας ξεκινάμε από αυτό που εμείς
διαβάζουμε, καταλαβαίνουμε, κι ας αφήσουμε τα παραπέρα. Εδώ το πράγμα θέλει
κάποια προσοχή. Φυσικά καλό είναι να μελετάμε και τη σχετική βιβλιογραφία –υπό
τον όρο ότι ποτέ δεν θα τρομοκρατούμε τους μαθητές μ’ αυτήν– αλλά μονάχα για να
καταλάβουμε κάτι περισσότερο εμείς. Αν το καταλάβουμε, κι αν αυτό είναι
διδακτό, να το πούμε και στους μαθητές.
Mabel Nicholson, The Harlequin, c.1910.
Και οι ποικίλες γνώσεις;
Τα ονόματα, οι χρονολογίες, ο ρομαντισμός, ο διαφωτισμός, ο συμβολισμός; Οι
περίφημες αφηγηματικές τεχνικές; «Δεν ξέρετε πόση αφηγηματολογία πρέπει να
μάθουν οι μαθητές», μου έλεγε παλιός-μας φοιτητής που δουλεύει σε φροντιστήρια
για το Λύκειο, «εμείς ούτε στα μεταπτυχιακά δεν είχαμε προχωρήσει τόσο». Εδώ
χρειάζεται άλλη τέχνη, πρέπει να πείσουμε τα παιδιά για τη χρησιμότητα αυτής
της «μαζικής κουλτούρας», που έλεγε κι ο Σαββόπουλος. Ο δρόμος είναι διπλός.
Από τη μια η πραγματική χρησιμότητα: διαπιστώνοντας ότι σ’ αυτό το χωρίο του
κειμένου η εστίαση είναι «εσωτερική», η αναλυτική αυτή σκέψη, η ψυχρή, κρύα,
ξερή παρατήρηση μας βοηθάει να εισχωρήσουμε καλύτερα στη θερμοκρασία που
επιζητεί ο συγγραφέας, άρα και στην καλύτερη κατανόηση. Κι ο δεύτερος δρόμος;
Να ομολογήσουμε ότι είναι φορές που οι πολλές, συχνά περίπλοκες, δυσνόητες
«ονοματοθεσίες» –αυτό λέγεται έτσι, εκείνο αλλιώς– δεν βοηθάν σε τίποτα, έξω
από την ελπίδα για έναν καλύτερο βαθμό σε κάποιες εξετάσεις.
Οι τέσσερις ευαγγελιστές
ήταν τρεις, οι εξής δύο: ο Λουκάς. Το θυμάστε αυτό το αστείο που λέγαμε όταν
ήμασταν εμείς στα θρανία; Οι τέσσερις αρχές λοιπόν είναι μία· ο Λουκάς εδώ δεν
είναι παρά η ηθική, η τιμιότητα, η ντομπροσύνη. Αν βρούμε το κουράγιο να την
έχουμε διαρκώς –και τίποτα πιο δύσκολο από το να είναι κανένας τίμιος και
ηθικός· το ηθική σημαίνει και δουλειά, κόπους, να μην λέμε τίποτε αν δεν το εξακριβώσουμε–
ίσως τότε να γοητέψουμε και μερικούς μαθητές-μας. Και ίσως απ’ αυτόν τον δρόμο
να τους οδηγήσουμε κι ως την περίφημη «απόλαυση της λογοτεχνίας».
Ο Αλέξης Πολίτης γεννήθηκε
το 1945 στην Αθήνα. Από το 1976 έως το 1989 εργάσθηκε στο Κέντρο Νεοελληνικών
ερευνών του Ε.Ι.Ε. και από τότε ως το 2012 (που συνταξιοδοτήθηκε) στο
Πανεπιστήμιο Κρήτης. Κυριότερες εργασίες του: Το δημοτικό
τραγούδι. Κλέφτικα, Αθήνα 1973· «Νέα Ιστορία Αθέσθη Κυθηραίου». Επανέκδοση
της πρώτης βενετικής έκδοσης του 1749, εισαγωγή και επιμέλεια, Αθήνα 1983· Η
ανακάλυψη των ελληνικών δημοτικών τραγουδιών, Αθήνα 1984·Ρομαντικά
χρόνια Ιδεολογίες και νοοτροπίες στη Ελλάδα του 1830-1880, Αθήνα 1993· Claude
Fauriel, Ελληνικά Δημοτικά Τραγούδια, Α΄-Β΄, Ηράκλειο 1999· Το
μυθολογικό κενό, Αθήνα 2000· Εγχειρίδιο του Νεοελληνιστή. Βιβλιογραφίες,
λεξικά, εγχειρίδια, κατάλογοι, ευρετήρια χρονολόγια, κ.ά., Ηράκλειο 2002· Αποτυπώματα
του χρόνου. Ιστορικά δοκίμια για μια μη θεωρητική ιστορία, Αθήνα 2006·
Το δημοτικό τραγούδι. Εποπτικές προσεγγίσεις∙ Περνώντας από την προφορική στη γραπτή παράδοση∙ Μικρά αναλυτικά,
Ηράκλειο 2010· Στρατηγού Μακρυγιάννη Απομνημονεύματα, Α’-Γ’,
Αθήνα 2010 (επιμέλεια της έκδοσης).
To παραπάνω κείμενο
αποτελεί παρέμβαση σε συνάντηση φιλολόγων της Μέσης Εκπαίδευσης στο Ρέθυμνο, τον
Νοέμβρη του 2007 και δημοσιεύτηκε στο περιοδικό: Απόψεις. Περιοδική
έκδοση Συλλόγου Καθηγητών Πειραματικού Λυκείου Ρεθύμνου, τχ. 3-4 ,103-108 (Αυγ. 2009).
Την προηγούμενη φορά το
πρόσωπο του πλανήτη άλλαξε από το χτύπημα ενός αστεροειδή. Σήμερα αλλάζει λόγω του
ανθρώπου. Extinction may be more gradual than when the dinosaurs died, the
report says.
Ακόμα και με τις πιο
συντηρητικές εκτιμήσεις, δεν χωράει πλέον αμφιβολία ότι ο πλανήτης εισέρχεται
σε μια περίοδο μαζικής εξαφάνισης ειδών που δεν έχει προηγούμενο τα τελευταία
65 εκατομμύρια χρόνια, από τότε που εξαφανίστηκαν οι δεινόσαυροι, προειδοποιεί
ακόμα μια μελέτη.
Το έκτο κύμα
Scientists found that species are dying off
more than 100 times faster than they would without human activity. Credit: By
Karl Tate, Infographics Artist
Μεταξύ των οικολόγων και
των παλαιοντολόγων υπάρχει σήμερα μια γενική ομοφωνία ότι ο άνθρωπος σπρώχνει
τον πλανήτη στο έκτο κύμα μαζικής εξαφάνισης ειδών. Η νέα μελέτη επιχειρεί να
πείσει όσους αμφιβάλλουν ότι δεν πρόκειται για σενάριο καταστροφολογίας που
βασίζεται σε υπερβολικές εκτιμήσεις.
Mei Xiang, a giant panda (Ailuropoda
melanoleuca) at the Smithsonian's National Zoo in Washington, D.C. There are
fewer than 2,500 mature giant pandas left in the wild, according to the IUCN. Credit:
Abby Wood, Smithsonian's National Zoo
Τα ανησυχητικά ευρήματα,
τα οποία δημοσιεύονται στην επιθεώρηση «Science Advances»,
«δείχνουν χωρίς σημαντικό περιθώριο αμφιβολίας ότι περνάμε σήμερα στο έκτο
συμβάν μαζικής εξαφάνισης» λέει ο Πολ Έρλικ, καθηγητής Βιολογίας στο Πανεπιστήμιο
Στάνφορντ. Η ανάλυση της ομάδας του δείχνει ότι ο ρυθμός εξαφάνισης ειδών είναι
σήμερα τουλάχιστον 100 φορές μεγαλύτερος από ό,τι θα ήταν χωρίς την ανθρώπινη
παρέμβαση.
Ο ρυθμός
The snow leopard (Panthera uncial) is
endangered; its numbers have declined by at least 20 percent over the past 16
years, mainly due to poaching and loss of habitat and prey, according to the
IUCN. Credit: Dennis W. Donohue | Shutterstock.com
Η αλήθεια είναι ότι είναι
δύσκολο να εκτιμήσει κανείς τον μέσο ρυθμό εξαφάνισης ειδών στα 4,6
δισεκατομμύρια χρόνια της ιστορίας της Γης, δεδομένου ότι το μόνο που
γνωρίζουμε προέρχεται από το αρχείο των απολιθωμάτων, το οποίο μπορεί να είναι
αποσπασματικό.
Οι συντάκτες της νέας
μελέτης βασίστηκαν εσκεμμένα σε μια εκτίμηση για τον μέσο ρυθμό εξαφάνισης που
αφορά τα σπονδυλωτά ζώα -τα ζώα με ραχοκοκαλιά- και υπερβαίνει κατά δύο φορές
άλλες εκτιμήσεις. Η εκτίμηση προέρχεται από προηγούμενη μελέτη που δημοσιεύτηκε
το 2011 στο περιοδικό Nature και έδειχνε ότι, σε κανονικές συνθήκες, περίπου
δύο εξαφανίσεις ειδών συμβαίνουν ανά 10.000 είδη σπονδυλωτών ανά αιώνα.
Για να υπολογίσουν τον
τρέχοντα ρυθμό εξαφάνισης, οι ερευνητές αξιοποίησαν δεδομένα της Διεθνούς
Ένωσης για τη Διατήρηση της Φύσης (IUCN), τον οργανισμό που εκδίδει την επίσημη
Κόκκινη Λίστα των απειλούμενων ειδών. Τα
στοιχεία δείχνουν ότι, από το 1900 έως σήμερα έχουν εξαφανιστεί σχεδόν 500
σπονδυλόζωα, συγκριτικά με τα εννέα που θα περίμενε κανείς με βάση τον μέσο
όρο. Και οι απώλειες είναι συγκρίσιμες με αυτές που εκτιμώνται για τα πέντε
προηγούμενα κύματα μαζικής εξαφάνισης, από τα οποία το τελευταίο ήταν αυτό που
τερμάτισε το βασίλειο των δεινοσαύρων. «Σε όλο τον κόσμο υπάρχουν
παραδείγματα ζώων που είναι ουσιαστικά ζωντανοί νεκροί» σχολιάζει ο Δρ
Έρλικ. «Θέλουμε να τονίσουμε ότι οι υπολογισμοί μας πιθανότατα υποτιμούν τη
σοβαρότητα της κρίσης, αφού στόχος μας ήταν να θέσουμε ένα ρεαλιστικό κατώτατο
όριο για τις επιπτώσεις του ανθρώπου στη βιοποικιλότητα» τονίζει η ομάδα
του.
Πράγματι, έρευνα που
δημοσιεύτηκε το 2014 στο Science και εξέταζε και τα αγγειόσπερμα και κωνοφόρα
φυτά εκτός από τα σπονδυλόζωα κατέληγε στην εκτίμηση ότι ο σημερινός ρυθμός
εξαφάνισης είναι 1.000 φορές πάνω από το κανονικό. Η νέα, πιο συντηρητική μελέτη
αναγνωρίζει πάντως ότι υπάρχουν περιθώρια να ανακοπεί η επικείμενη καταστροφή,
αρκεί να υπάρξουν «ταχείες και ενισχυμένες προσπάθειες για την προστασία των
ήδη απειλούμενων ειδών και την ελάφρυνση των πιέσεων στους πληθυσμούς τους, και
ιδιαίτερα την απώλεια βιοτόπων, την υπερεκμετάλλευση με στόχο το οικονομικό
όφελος και την κλιματική αλλαγή».
Ο Ήλιος άρπαξε από το
άστρο στο οποίο ανήκε τη Σέντνα και την έκανε μέλος του δικού μας ηλιακού
συστήματος. The
study was carried out by Leiden Observatory in the Netherlands. It examined
Sedna, a dwarf planet with a hugely eccentric orbit. This could be because it
was stolen from a passing star 4bn years ago (exaggerated artist's impression
shown). In the process our sun would have lost hundreds of its own mini-planets.
Τον Νοέμβριο του 2003
ομάδα αστρονόμων ανακάλυψαν ένα μεγάλο παγωμένο βράχο στις εσχατιές του ηλιακού
μας συστήματος, πολύ πιο μακριά από τον Πλούτωνα. Πρόκειται για ένα
πλανητοειδές σώμα που ονομάστηκε Σέντνα (Sedna) από το όνομά μιας θεάς των
ωκεανών και πιο συγκεκριμένα μιας θεότητας των Εσκιμώων, η οποία σύμφωνα με τον
μύθο δημιούργησε τα θαλάσσια πλάσματα της Αρκτικής. Πρόκειται για το πιο
παγωμένο και μακρινό γνωστό αντικείμενο που βρίσκεται σε τροχιά γύρω από τον Ήλιο.
Η παρουσία της Σέντνα στο ηλιακό μας σύστημα πονοκεφαλιάζει τους επιστήμονες
και έχουν αναπτυχθεί διάφορες θεωρίες για την ύπαρξη της. Μια νέα θεωρία
αναφέρει ότι η Σέντνα ανήκε σε ένα άστρο που κάποτε πέρασε από τη διαστημική
μας γειτονιά με τον Ήλιο να καταφέρνει να την αρπάξει και να την τοποθετεί στην
θέση που βρίσκεται σήμερα.
Η Σέντνα
Sedna is about 620 miles (1,000km) across and
completes a rotation roughly every ten hours. An artist's impression of Sedna
is shown. It is one of a handful of dwarf planets known of in the solar system.
Credit:NASA/JPL-Caltech
Ο παγωμένος αυτός βράχος
βρίσκεται σε απόσταση περίπου 13 δισ. χλμ. από τον Ήλιο ενώ ο Πλούτωνας
βρίσκεται σε απόσταση περίπου 4 δισ. χλμ. από το μητρικό μας άστρο.
Sedna, imaged by the Hubble Space Telescope on
the left, completes an orbit every 11,400 years, but moves between two and
twenty times the distance of Neptune from the sun. Shown on the right is its
eccentric orbit, far greater than other objects known of in the solar system.
Η Σέντνα έχει ελαφρώς
μικρότερο μέγεθος από τον Πλούτωνα και το μισό μέγεθος από τη Σελήνη, η
διάμετρός του εκτιμάται ότι είναι στα 3/4 αυτής του Πλούτωνα. H θερμοκρασία στη
Σέντνα βρίσκεται μόνιμα χαμηλότερα από τους -240 βαθμούς Κελσίου.
Οι θεωρίες
Sedna is among hundreds or possibily thousands
of predicted dwarf planets in the Kuiper Belt (illustrated) and beyond in the
outer solar system, although only a handful have been found to date.
Η Σέντνα βρίσκεται στη
ζώνη Κάιπερ, μια περιοχή στα σύνορα του ηλιακού μας συστήματος με αμέτρητους
μικρότερους και μεγαλύτερους παγωμένους βράχους. Θεωρείται η δεύτερη μεγάλη
ζώνη αστεροειδών του ηλιακού μας συστήματος μετά από εκείνη που βρίσκεται
ανάμεσα στον Δία και τον Αρη. Πρόκειται για σώματα που οι ειδικοί πιστεύουν ότι
αποτελούν απομεινάρια από την διαδικασία σχηματισμού του ηλιακού μας
συστήματος. Στη ζώνη Κάιπερ υπάρχουν ορισμένα σώματα όπως η Σέντνα η τροχιακή
κίνηση των οποίων δεν εξηγείται με τα συμβατικά πλανητικά μοντέλα. Έτσι οι
ειδικοί άρχισαν να ρίχνουν στο τραπέζι διάφορες ιδέες. Μια από αυτές ήταν ότι
αυτά τα σώματα βρίσκονταν στο εσωτερικό του ηλιακού μας συστήματος αλλά το
καθένα εξ αυτών μπλέχτηκε στις βαρυτικές δυνάμεις ενός πλανήτη που το… εξόρισε
στη ζώνη Κάιπερ. Μπορεί για κάποια από αυτά τα σώματα η θεωρία αυτή να
ταιριάζει όχι όμως και στην περίπτωση της Σέντνα. Κάποιοι επιστήμονες έριξαν
στο τραπέζι μια πιο προωθημένη θεωρία σύμφωνα με την οποία η Σέλντα που
βρισκόταν κάπου στο ηλιακό μας σύστημα μπλέχτηκε στις πανίσχυρες βαρυτικές
δυνάμεις ενός άστρου που πέρασε κοντά από τη διαστημική μας γειτονιά πριν από
περίπου τέσσερα δισ. έτη με αποτέλεσμα να καταλήξει στη ζώνη Κάιπερ έχοντας
αυτή την παράξενη τροχιά.
Η αρπαγή
The best way to confirm the cosmic robbery
theory would be to travel to Sedna (artist's impression shown) and see if its
composition matches other objects in the Kuipter Belt, something that will
likely not happen for tens or hundreds of years.
Τώρα ομάδα ερευνητών στο
Αστεροσκοπείο Leiden στην Ολλανδία προχωρά σε μια ακόμη πιο προωθημένη άποψη
υποστηρίζοντας ότι η Σέντα δεν ανήκε στο δικό μας σύστημα αλλά ήταν ένα από τα
κοσμικά σώματα που συνόδευαν εκείνο το άστρο που πέρασε από κοντά μας. Σύμφωνα
με τη θεωρία που ανέπτυξαν οι ερευνητές το άστρο κατά το πέρασμα του ήρθε σε
ένα βαρυτικό μπραντεφέρ με τον Ήλιο. Το περαστικό άστρο τράβηξε κοντά του πολλά
σώματα από τη ζώνη Κάιπερ αλλά το ίδιο έκανε και ο Ήλιος αντικαθιστώντας τις
απώλειες από τη ζώνη Κάιπερ με σώματα που εκείνος άρπαξε από το περαστικό
άστρο. Ένα από τα σώματα που άρπαξε ο Ήλιος ήταν και η Σέντνα σύμφωνα με τους
ερευνητές που δημοσιεύουν τη θεωρία τους στο στο διαδικτυακό αρχείο
επιστημονικών προδημοσιεύσεων «arXiv.org».
Jehan Georges Vibert, The Committee on
Moral Books, 1866. ‘Οσο η ηθική ενός
ανθρώπου «ανεβαίνει επίπεδο» τόσο περισσότερο αυξάνεται η φαιά ουσία στον
εγκέφαλό του. Individuals
with a higher level of moral reasoning skills showed increased gray matter in
the areas of the brain implicated in complex social behavior, decision making,
and conflict processing as compared to subjects at a lower level of moral
reasoning, according to new research.
Αν δεν προβληματίζεστε
ιδιαίτερα γύρω από τα ζητήματα ηθικής και τα ηθικά διλήμματα, κάντε μία ακόμη
προσπάθεια να τα προσεγγίσετε. Αυτό ίσως αποβεί καλό όχι μόνο για την
προσωπικότητά σας αλλά και για τον εγκέφαλό σας. Πρόσφατη μελέτη έδειξε ότι
όσοι έχουν υψηλότερες ικανότητες στην ηθική συλλογιστική έχουν και περισσότερη
φαιά ουσία στις περιοχές του εγκεφάλου που σχετίζονται με τη σύνθετη κοινωνική
συμπεριφορά, τη λήψη αποφάσεων και τη διαχείριση συγκρούσεων σε σχέση όχι μόνο
με εκείνους που υστερούν αλλά και με εκείνους που βρίσκονται στον μέσο όρο στον
«ηθικό» τομέα.
Τα αποτελέσματα αυτά
έρχονται από ερευνητές της Ιατρικής Σχολής Πέρελμαν και της Σχολής Γουόρτον του
Πανεπιστημίου της Πενσιλβάνια οι οποίοι θέλησαν να διερευνήσουν τα «σημάδια»
που αφήνει η ανάπτυξη της ηθικής στον ανθρώπινο εγκέφαλο. Η διερεύνηση της
ανάπτυξης της ανθρώπινης ηθικής ξεκίνησε μόλις στα μέσα του 20ού αιώνα από τον
ψυχολόγο Λόρενς Κόλμπεργκ, ο οποίος έδειξε με τις μελέτες του ότι οι άνθρωποι
περνούν προοδευτικά από διαφορετικά στάδια ανάπτυξης της ηθικής συλλογιστικής,
«ανεβαίνοντας επίπεδο» καθώς οι γνωσιακές ικανότητές τους ωριμάζουν. Μετά τη
θεωρία περί σταδίων ηθικής του Κόλμπεργκ τα πράγματα είχαν μείνει ουσιαστικά
στάσιμα, πρόσφατα όμως η ηθική ψυχολογία επανήλθε στο προσκήνιο χάρη στις
καινούργιες τεχνικές της νευροεπιστήμης οι οποίες έριξαν νέο «φως» στη λήψη
ηθικών αποφάσεων από τον εγκέφαλό μας. Καμία μελέτη ωστόσο δεν έχει ως τώρα
εντοπίσει διακριτές εγκεφαλικές δομές που σχετίζονται με τα διαφορετικά στάδια
ηθικής ανάπτυξης.
Αυτό ακριβώς θέλησαν να
κάνουν οι ερευνητές από το Πανεπιστήμιο της Πενσιλβάνια. «Για να διερευνήσουμε
αυτό το ζήτημα, χρησιμοποιήσαμε ένα δείγμα μεταπτυχιακών φοιτητών στη Διοίκηση
Επιχειρήσεων ηλικίας 24-33 ετών, μετά δηλαδή την ηλικία κατά την οποία
ολοκληρώνεται η ωρίμαση του εγκεφάλου. Ελέγξαμε την ηθική συλλογιστική τους και
στη συνέχεια εξετάσαμε τη φαιά ουσία στον εγκέφαλό τους» εξήγησε σε δελτίο
Τύπου ο Χενγκίι Ράο, επίκουρος καθηγητής Γνωσιακής Νευροαπεικόνισης στο Τμήμα
Νευρολογίας και Ψυχιατρικής της Ιατρικής Σχολής Πέρελμαν, κύριος συγγραφέας της
μελέτης που δημοσιεύθηκε στην επιθεώρηση «PLoS ONE».
Οι φοιτητές του
συγκεκριμένου πεδίου επελέγησαν επειδή κρίθηκαν οι πλέον κατάλληλοι για τη
συγκεκριμένη μελέτη. «Θέλαμε να διερευνήσουμε αν το στάδιο της ηθικής
συλλογιστικής του κάθε ατόμου αντανακλάται στην αρχιτεκτονική δομή του
εγκεφάλου του» πρόσθεσε η Νταϊάνα Ρόμπερτσον, καθηγήτρια Νομικών Σπουδών και
Επιχειρηματικής Δεοντολογίας στη Σχολή Γουόρτον η οποία συμμετείχε στη μελέτη.
«Οι φοιτητές της Διοίκησης Επιχειρήσεων ήταν ιδανικοί για αυτό το έργο, γιατί
το πρόγραμμα μαθημάτων της Σχολής Γουόρτον δίνει έμφαση σε θέματα που αφορούν
τη λήψη ηθικών αποφάσεων και την ηθική συλλογιστική».
Η ηθική στον τομογράφο
Increased gray matter volume was found in the
bilateral vmPFC/sgACC for participants who reached the post-conventional level
(n = 38) of moral development compared to participants who did not reach that
level (n = 29). For illustration purposes, gray matter (GM) volume was plotted
in both groups in the region identified in the whole-brain analysis (B) and in
relation with the degree of DIT-2 post-conventional reasoning (i.e., the N2
score) (C). doi:10.1371/journal.pone.0122914.g001
Αρχικά οι επιστήμονες
εξέτασαν τους εθελοντές - συνολικά 67 - με ένα τεστ (Defining Issue Test)
προκειμένου να προσδιορίσουν ποια μοτίβα σκέψης ή συμπεριφοράς χρησιμοποιούσε ο
καθένας από αυτούς όταν διατύπωνε στο μυαλό του μια συλλογιστική σχετικά με
ηθικά ζητήματα. Στο πλαίσιο αυτό παρουσιάστηκαν στους φοιτητές σημαντικά ηθικά
διλήμματα, όπως π.χ. η παροχή βοήθειας σε κάποιον σοβαρά άρρωστο προκειμένου να
θέσει τέρμα στη ζωή του, και τους ζητήθηκε να επιλέξουν πόσο σχετική ήταν με το
κάθε δίλημμα καθεμία από 12 διαφορετικές συλλογιστικές. Με βάση τα αποτελέσματα
οι εθελοντές κατετάγησαν σε επτά «τύπους» οι οποίοι αντιπροσώπευαν επτά
διαφορετικά στάδια ανάπτυξης με αυξανόμενο επίπεδο. Στη συνέχεια οι
συμμετέχοντες στη μελέτη υποβλήθηκαν σε μαγνητική τομογραφία ώστε να
διερευνηθούν οι ενδεχόμενες διαφορές στη φαιά ουσία όσων επέδειξαν παραπάνω από
το συνηθισμένο επίπεδο ικανότητα στην ηθική συλλογιστική σε σχέση με εκείνους
που ακόμη δεν έχουν φθάσει σε αυτό το επίπεδο.
Οι εθελοντές υπεβλήθησαν
επίσης σε τεστ προσωπικότητας και, με βάση το Μοντέλο των πέντε παραγόντων,
χωρίστηκαν στις εξής κατηγορίες: νευρωτισμός, εξωστρέφεια, ανοιχτή αντίληψη,
συνειδητότητα και συγκαταβατικότητα. Η ανάλυση έδειξε ότι στα πιο προχωρημένα
επίπεδα ηθικής ανάπτυξης τα άτομα της κατηγορίας «ανοιχτή αντίληψη» είχαν την
υψηλότερη βαθμολογία ενώ εκείνα της κατηγορίας «νευρωτισμός» είχαν τη
χαμηλότερη. Όσον αφορά τη δομή του εγκεφάλου, οι επιστήμονες παρατήρησαν
αυξημένη φαιά ουσία στον προμετωπιαίο φλοιό των εθελοντών που είχαν φθάσει στο
μετασυμβατικό επίπεδο ηθικής συλλογιστικής σε σχέση με εκείνους που βρίσκονται
ακόμη στο προσυμβατικό αλλά και στο συμβατικό επίπεδο. Με άλλα λόγια, εκείνοι
που είχαν ιδιαίτερα ανεπτυγμένη ικανότητα ηθικού συλλογισμού είχαν στην καίρια
για την κοινωνική συμπεριφορά, τη λήψη αποφάσεων και το «ζύγισμα» των
συγκρούσεων περιοχή του εγκεφάλου περισσότερη φαιά ουσία από τους υπολοίπους.
Πηγή: Kristin Prehn, Marc
Korczykowski, Hengyi Rao, Zhuo Fang, John A. Detre, Diana C. Robertson. Neural
Correlates of Post-Conventional Moral Reasoning: A Voxel-Based Morphometry
Study. PLOS ONE, 2015; 10 (6): e0122914 DOI:10.1371/journal.pone.0122914
Φάτνωμα με ανάγλυφο
ανδρικό κεφάλι από την οροφή του προστώου του Κτηρίου του Τελετουργικού Χορού. 340-330 π.Χ. Coffer panel
decorated in relief with a male head. From the ceiling of the porch of the Hall
of Choral Dancers. 340-330 BC. Credit: Acropolis Museum
Το Μουσείο Ακρόπολης
ξεκινά από φέτος μια σειρά εκθέσεων με σημαντικά έργα του αρχαίου κόσμου από
σπουδαίους τόπους της ελληνικής περιφέρειας. Στόχος του είναι να παρουσιάσει
ασυνήθιστα θέματα που θα ενδιέφεραν τον σύγχρονο επισκέπτη και παράλληλα να
διεγείρει το ενδιαφέρον του να επισκεφθεί τους τόπους προέλευσης των εκθεμάτων.
«Στη χώρα μας ευτυχώς
υπάρχει το πλεονέκτημα οι περισσότερες μουσειακές εκθέσεις να μπορούν να
συνδέονται με αρχαιολογικούς χώρους και ανασκαφές. Εξάλλου η ιστορία της
ανακάλυψης των αρχαίων και της συντήρησής τους εμπλουτίζουν τις γνώσεις και επιτρέπουν καλύτερη ερμηνεία των
εκθεμάτων» επεσήμανε χαρακτηριστικά ο πρόεδρος του Μουσείου Ακρόπολης,
Δημήτριος Παντερμαλής, στη συνέντευξη Τύπου που δόθηκε για την παρουσίαση της
πρώτης έκθεσης, και συνέχισε: «Το Μουσείο Ακρόπολης, ένα κεντρικό μουσείο με
μεγάλη επισκεψιμότητα, θα παρέχει τη δυνατότητα σε περιφερειακά μουσεία να
προβληθούν και παράλληλα θα προσφέρει σε αυτά τη μακρόχρονη εμπειρία του και
τον τεχνολογικό του εξοπλισμό για την προηγμένη συντήρηση και το σύγχρονο
στήσιμο των εκθεμάτων που θα φιλοξενεί».
Γενική κάτοψη του ιερού τόπου των Μεγάλων Θεών.
Η πρώτη θεματική έκθεση
της σειράς έχει θέμα τα περίφημα μυστήρια των Μεγάλων Θεών της Σαμοθράκης, που
τίμησαν με δωρεές λαμπρών οικοδομημάτων οι ηγεμόνες των ελληνιστικών βασιλείων.
Συνολικά 252 εκθέματα (αρχιτεκτονικά μέλη, γλυπτά, αγγεία, ειδώλια, επιγραφές,
μικροτεχνία), συγκροτήθηκαν σε ομάδες με κριτήριο τη σχέση τους με τα κτίσματα
του ιερού. Η έκθεση διοργανώθηκε από το Μουσείο Ακρόπολης σε συνεργασία με τις
εφορείες αρχαιοτήτων Ροδόπης και Έβρου και θα διαρκέσει έως τις 30 Σεπτεμβρίου
2015. Στην πραγματοποίησή της συνέβαλε ουσιαστικά η μακρόχρονη εμπειρία του
Δημήτρη Μάτσα, ο οποίος αφιέρωσε το μεγαλύτερο μέρος της αρχαιολογικής του
σταδιοδρομίας στη Σαμοθράκη.
Τα εγκαίνια της έκθεσης
θα πραγματοποιηθούν το Σάββατο 20 Ιουνίου 2015, ημέρα εορτασμού των έκτων
γενεθλίων του Μουσείου Ακρόπολης, και η έκθεση θα ανοίξει για το κοινό την ίδια
μέρα, από τις 9 το βράδυ έως τα μεσάνυχτα.
Τα μυστήρια των Μεγάλων
Θεών
Oναός των μεγάλων Θεών! The
relationship between the ancient Greeks and their gods was well known and
existed publicly in daily life. However, from very early times, mystery cults
began to emerge that were accessible only to those who had been accepted into
the rites following certain trials. The most famous ‘Mysteries’ in antiquity
were those of Eleusis and Samothrace. The strict prohibition against insiders
ever divulging the contents of the sacraments has not allowed much information
to be gleaned about the ancient mysteries. Archaeological excavations in the
Sanctuary at Samothrace, however, have brought to light buildings and
paraphernalia belonging to the cult that allow us to form an impression of
events.
Πολύ νωρίς άρχισαν να
γεννιούνται δίπλα στις λατρείες των Ολύμπιων θεών μυστηριακές λατρείες προσιτές
μόνο σε εκείνους που είχαν γίνει αποδεκτοί στις τελετουργίες μετά από
συγκεκριμένες δοκιμασίες. Τα διασημότερα μυστήρια στην αρχαιότητα ήταν της
Ελευσίνας και της Σαμοθράκης. Η αυστηρή επιταγή προς τους μυημένους να τηρήσουν
απόλυτη μυστικότητα για το περιεχόμενο των μυστηρίων δεν άφησε περιθώριο για
αποκάλυψη πολλών πληροφοριών για τα αρχαία μυστήρια. Οι ανασκαφές όμως στο ιερό
της Σαμοθράκης έφεραν στο φως τελετουργικά κτήρια και σκεύη που μας επιτρέπουν
να σχηματίσουμε μια εικόνα.
Αναπαράσταση του
αετώματος του Ιερού Σαμοθράκης! Insiders believed that by invoking the Great Gods they would be saved
from any serious dangers at sea and, as members of the Mysteries, they would
become more just and pious people. The rituals were held at night, the
Sanctuary illuminated with torches, during which initiates had to participate
in a purification ceremony, to confess their greatest sins, to attend the
sacred narrative speech that included mythological stories, to wear the wide,
purple sash around their waists and to witness the unveiling of sacred symbols.
Οι μυημένοι πίστευαν ότι,
με επίκληση των Μεγάλων Θεών, θα σωθούν από σοβαρούς κινδύνους στη θάλασσα και
ότι ως μύστες θα γίνουν ευσεβέστεροι και δικαιότεροι άνθρωποι. Η τελετουργία
γινόταν βράδυ, το ιερό φωτιζόταν με πυρσούς, ο υποψήφιος έπρεπε να πάρει μέρος
σε τελετή κάθαρσης, να εξομολογηθεί το πιο βαρύ από τα αμαρτήματά του, να
παρακολουθήσει αφήγηση του ιερού λόγου με μυθολογικές ιστορίες, να φορέσει την
πορφυρή φαρδιά ζώνη στη μέση του και να γίνει μάρτυρας της αποκάλυψης των ιερών
συμβόλων.
Ως εισαγωγή στα μυστήρια
της Σαμοθράκης επιλέχτηκε ένα σύνολο ευρημάτων από τη θέση Μικρό Βουνί, λίγα
χιλιόμετρα ΝΔ του ιερού, όπου οι ανασκαφές αποκάλυψαν οικισμό με οργανωμένη
κοινωνική δομή της 3ης χιλιετίας π.Χ. Ιδιαίτερη σημασία έχουν οι μινωικές
σφραγίδες και τα σφραγίσματα με παράσταση διπλού πέλεκυ και ψαριού που έχουν τα
αντίστοιχά τους στην Κνωσό. Ίσως η αρχαία παράδοση που θέλει τα μυστήρια να
γεννήθηκαν στην Κρήτη και από εκεί να διαδόθηκαν σε άλλους τόπους να έχει
ιστορική βάση.
Η σκηνοθεσία της έκθεσης
Χρυσό έλασμα σε μορφή
λιονταριού, αρχικά ραμμένο σε ύφασμα. Πιθανώς ήλθε ως λάφυρο από την Περσία και
αφιερώθηκε στους Μεγάλους Θεούς από κάποιον στρατιώτη του Μεγάλου Αλεξάνδρου
μετά την επιστροφή του από την εκστρατεία. 4ος αι. π.Χ. The arrangement of the exhibition
within the gallery is inspired by two circular constructions in the sanctuary.
The first is the Theatral Circle with tiers for standing spectators, an altar
in the center and pedestals around the periphery for statues from which survive
many examples of bronze eyelashes. In this place was also discovered the golden
lion of Persian origin, which once adorned a garment or object. Gold sheet in
the shape of a lion, initially sewn onto a textile. Probably a spoil from
Persia dedicated to the Great Gods by a soldier of Alexander the Great after
his return from the expedition. 4th cent. BC. Credit: Acropolis Museum
Η έκθεση οργανώθηκε στην
αίθουσα με βάση δύο κυκλικές κατασκευές του ιερού. Η πρώτη είναι ο θεατρικός
κύκλος με αναβαθμούς για όρθιους θεατές, βωμό στο κέντρο και βάθρα αγαλμάτων
στην περιφέρεια από τα οποία σώθηκαν πολλές χάλκινες βλεφαρίδες. Εκεί βρέθηκε το
χρυσό λιονταράκι περσικής προέλευσης που κοσμούσε κάποιο ρούχο ή αντικείμενο.
H Θόλος της Αρσινόης –
βασίλισσα της Αιγύπτου που κυνηγημένη απ’ τον αδελφό της Πτολεμαίο τον Κεραυνό
κατέφυγε στην Σαμοθράκη ζητώντας προστασία! The second circular building that plays an
inspirational role in the design of the exhibition is the Rotunda of Arsinoe II
who dedicated it to the Great Gods between 288 and 270 BC. This construction
has display cases that accommodate most of the exhibits. Shown in a drawing is
the architectural detail of the curving wall of the tholos, featuring altars
decorated with libation bowls and bull’s heads between Corinthian-style
columns. Objects exhibited from Arsinoe’s building include a large
horseshoe-shaped tile belonging to the conical roof, a sima with a lion’s head
and a palmette antefix. From the building’s fill drinking vessels, food dishes
and lamps are also presented. The Arsinoeion was used for official gatherings
of the initiates to the Sanctuary of the Great Gods. A circular building
resembling the Tholos of Arsinoe II, whose entrance is flanked by enormous
torches, is depicted in two relief sculptures of the 1st century BC.
Το δεύτερο κυκλικό κτήριο
που παίζει καταλυτικό ρόλο στη σκηνοθεσία της έκθεσης είναι η Θόλος της
βασίλισσας Αρσινόης Β’ που την αφιέρωσε στους Μεγάλους Θεούς μεταξύ του 288 και
270 π.Χ. Η κατασκευή έχει προθήκες που υποδέχονται το μεγαλύτερο αριθμό των
εκθεμάτων. Σε σχέδιο έχει αποδοθεί η αρχιτεκτονική άρθρωση του κυκλικού τοίχου
της θόλου με βωμούς διακοσμημένους με φιάλες και βουκράνια ανάμεσα στους
κορινθιακούς κίονες. Από το κτήριο του Αρσινοείου εκτίθενται ένα μεγάλο
πεταλόσχημο κεραμίδι της κωνικής στέγης, σίμη με λεοντοκεφαλή και ανθεμωτή
ακροκέραμος. Από την επίχωση του κτηρίου παρουσιάζονται αγγεία πότου, πιάτα
φαγητού και λυχνάρια. Το Αρσινόειο χρησίμευε για επίσημες συγκεντρώσεις μυστών
και θεωρών του καλοκαιρινού πανηγυριού στο ιερό των Μεγάλων Θεών.
Σε δύο ανάγλυφα του 1ου
αι. π.Χ. απεικονίζεται ένα κυκλικό κτήριο με τεράστιους πυρσούς δεξιά και
αριστερά από την είσοδο που μοιάζει με τη θόλο της Αρσινόης Β’.
Το Κτήριο του
Τελετουργικού Χορού
Κάνθαρος από την Τρωάδα.
Αγγείo πόσης από λατρευτικό χώρο θυσιών και συνεστιάσεων που βρέθηκε κάτω από
το δάπεδο του Κτηρίου του Τελετουργικού Χορού. Α΄ μισό 7ου αι. π.Χ. Kantharos from the Troad.
Drinking cup from a cult sacrificial area and ceremonial commensality
discovered below floor level in the Hall of Choral Dancers. 1st half of the 7th
cent. BC. Credit: Acropolis Museum
Μια δεύτερη ενότητα
εκθεμάτων προέρχεται από το Κτήριο του Τελετουργικού Χορού. Κάτω από το δάπεδο σε έναν λάκκο βρέθηκαν
αγγεία πότου του 7ου αι. π.Χ. Πρόκειται για τα παλιότερα λατρευτικά σκεύη του
ιερού.
Υδρορρόη με λεοντοκεφαλή
από τη Στοά, μεγάλο ημιυπαίθριο στεγασμένο χώρο για την εξυπηρέτηση των μυστών.
300-250 π.Χ.
Από το κτήριο του τελετουργικού
χορού εκτίθενται ανάγλυφα καλύμματα φατνωμάτων σε σκοπαδικό στυλ, ανθεμωτό
υποτραχήλιο, υδρορρόη λεοντοκεφαλή, στήριγμα μαρμάρινου θρανίου και τέσσερα
τμήματα ανάγλυφης ζωφόρου με αρχαϊστικές χορεύτριες.
Το κτήριο θεωρείται χώρος
τελετουργίας και σχετίστηκε με δωρεά του Φιλίππου Β’ που στα μυστήρια της
Σαμοθράκης γνωρίστηκε με την Ολυμπιάδα.
Το Ιερό των Μεγάλων Θεών
The third group of exhibits relates to the
building known as the Hieron, in which the final phase of the secret rites is
believed to have been held: a test accompanied by the revealing of sacred
symbols. Today, this building is said to have been the main temple of the
Sanctuary of the Great Gods. It had benches lining its interior walls. From the
akroteria that once decorated the temple’s pediments, the central palmette is
presented here as well as the statue of Nike from one corner.
Η τρίτη ομάδα εκθεμάτων
σχετίζεται με το κτήριο που ονομάστηκε από τους
ανασκαφείς Ιερόν και θεωρήθηκε ότι εκεί τελούνταν η τελευταία φάση της
μυστικής λατρείας, η εποπτεία με την αποκάλυψη των ιερών συμβόλων.
Σήμερα υποστηρίζεται ότι
είναι ο ναός του ιερού των Μεγάλων Θεών. Το κτήριο είχε θρανία κατά μήκος των
τοίχων. Από τα ακρωτήρια των αετωμάτων του εκτίθενται το ανθεμωτό κεντρικό και
το άγαλμα Νίκης από τη γωνία.
Η βάση του χάλκινου
αγάλματος του Φιλίππου Ε΄ της Μακεδονίας. Η επιγραφή αναφέρει «Οι Μακεδόνες
αφιερώνουν το άγαλμα του βασιλιά Φιλίππου, γιου του βασιλιά Δημητρίου, στους
Μεγάλους Θεούς». Γύρω
στο 200 π.Χ. Base bearing the bronze statue of Philip V of Macedon. The
inscription states “The Macedonians dedicate the statue of King Philip, son of
King Demetrius, to the Great Gods. Around 200 BC. Credit: Acropolis Museum
Το ιερό των Μεγάλων Θεών
έκλεινε στα δυτικά μια στοά 104 μέτρων, στους τοίχους της οποίας ήταν χαραγμένα
ονόματα μυστών, ενώ στα ανατολικά της υψωνόταν πάνω σε δωρικό κίονα το χάλκινο
άγαλμα του Φιλίππου Ε’. Στο βάθρο του που παρουσιάζεται στην έκθεση είναι
χαραγμένη η επιγραφή: «Βασιλέα Φίλιππον/Βασιλέως Δημητρίου/ Μακεδόνες/Θεοίς
Μεγάλοις».
Στη στοά ήταν πιθανώς
στημένες οι επιγραφές με τα ονόματα των θεωρών και των μυστών. Στην έκθεση περιλαμβάνονται: κατάλογος θεωρών
από την Κω, τη Βαργυλία και τις Κλαζομενές (2ος αι. π.Χ.) και κατάλογοι μυστών
από τη Χίο και τη Ρώμη (2ος αι. π.Χ.), από το κοινό των Θεσσαλών (2ος αι.
π.Χ.), από τη Ρώμη και την Κατάνη (100 π.Χ.), από τη Θεσσαλονίκη και την
Ηράκλεια Στρυμόνα (2ος/3ος αι. μ.Χ.) και
από τη Θάσο και τους Φιλίππους (2ος/3ος
αι. μ.Χ.).
Οι νεκροπόλεις της
Σαμοθράκης
Αμφορέας Παναθηναϊκού
σχήματος με παράσταση οπλισμένης Αθηνάς και αγώνα δρόμου που είχε
χρησιμοποιηθεί ως τεφροδόχος. Γύρω
στο 525 π.Χ. The last major section of the exhibition features archaeological
discoveries from the necropolis of Samothrace: a series of black-figure vases
including a Panathenaic amphora of 525 BC, ceramic figurines, earrings, rings
and sheets of gold. A notable individual display is the inscribed pillar with
the prohibition against anyone entering the sanctuary who has not been initiated:
‘Αμύητον μη εισιέναι’ and in Latin: ‘Deorum sacra qui non acceperunt non
intrant’. Panathenaic shape amphora, depicting armed Athena on one side and
sprint race on the other, used as an urn. Around 525 BC. Credit: Acropolis
Museum
Η τελευταία μεγάλη ενότητα
της έκθεσης έχει ευρήματα από τις νεκροπόλεις της Σαμοθράκης: σειρά
μελανόμορφων αγγείων, ανάμεσά τους παναθηναϊκός αμφορέας του 525 π.Χ., πήλινα
ειδώλια, ενώτια, δακτυλίδια και χρυσά ελάσματα.
Σημαντικό μεμονωμένο
έκθεμα είναι ο πεσσός με την απαγόρευση της εισόδου στο ιερό στους μη
μυημένους: «Αμύητον μη εισιέναι» και στα λατινικά: «Deorumsacraquinonacceperuntnonintrant».