Το Σύμπαν τρέχει σαν…τρενάκι λούνα παρκ, A window back to 11billion years ago: Most detailed 3D map of the universe unveiled by scientists

Most detailed 3D map of the universe: Scientists have studied the brightest objects in the sky to come up with the most complex image of the cosmos ever made. The red indicates areas where more gas has got through, while blue areas have let less gas through

Διεθνής ομάδα αστρονόμων κατάφερε να «χαρτογραφήσει» την εξέλιξη του Σύμπαντος και να αποκαλύψει τον ρυθμό της ανάπτυξης και ειδικά της διαστολής του. Η κρατούσα θεωρία αναφέρει ότι μετά τη Μεγάλη Έκρηξη το Σύμπαν άρχισε να διαστέλλεται χωρίς ωστόσο να γνωρίζουμε μέχρι σήμερα με ακρίβεια τα στάδια της ανάπτυξής του στον χώρο.

Η νέα μελέτη πήγε πολύ πίσω το ρολόι του χρόνου και αποκάλυψε τους ρυθμούς αυτής της ανάπτυξης. Σύμφωνα με τα ευρήματα της μελέτης η διαστολή του Σύμπαντος δεν ήταν γραμμική αλλά όπως αναφέρουν οι ερευνητές έμοιαζε με την κίνηση στα τρενάκια ταχύτητας των λούνα παρκ. Η διαστολή ξεκίνησε με αργό ρυθμό και κάποια στιγμή έκανε την εμφάνιση της η μυστηριώδης σκοτεινή ενέργεια που έδωσε στο Σύμπαν την ώθηση που χρειαζόταν για να αρχίσει να διαστέλλεται με ταχύτητα και οι γαλαξίες να αρχίσουν να απομακρύνονται με επιτάχυνση ο ένας από τον άλλον.

Τα νέφη υδρογόνου

The new map pinpoints the location of gas clouds backlit by 50,000 quasars studied by the Sloan Digital Sky Survey. (Image: Sloan Digital Sky Survey)

Ερευνητές που εργάζονται στο πρόγραμμα BOSS (Φασματοσκοπική Έρευνα Ταλάντωσης Βαρυονίων) μελετούν τα κοσμικά αντικείμενα που είναι γνωστά με τον όρο κβάζαρ. Βασικό εργαλείο του προγράμματος είναι το τηλεσκόπιο Sloan Foundation Telescope στο Νέο Μεξικό.

Το πρόγραμμα BOSS ξεκίνησε το 2009 και η διάρκεια του είναι πενταετής. Σε αυτό συμμετέχουν 63 επιστήμονες από εννέα χώρες οι οποίοι έχουν μελετήσει μέχρι στιγμής περισσότερα από 50 χιλιάδες κβάζαρ. Τελικός στόχος είναι ο αριθμός των κβάζαρ που θα μελετηθούν να αγγίζει τις 160 χιλιάδες.

Η μελέτη των κβάζαρ επέτρεψε στους ερευνητές να χαρτογραφήσουν τα νέφη του υδρογόνου στο Διάστημα. Η τρισδιάστατη κατανομή των νεφών υδρογόνου χρησιμοποιήθηκε ως ένα είδος «ιχνηλάτη» της επιρροής που είχε η σκοτεινή ενέργεια στην εξέλιξη του Σύμπαντος. Σύμφωνα με το Καθιερωμένο Μοντέλο Κοσμολογίας η σκοτεινή ενέργεια (μαζί με τη σκοτεινή ύλη) αποτελεί το 96% του Σύμπαντος

Τα κβάζαρ

Τα κβάζαρ είναι μακρινά και λαμπρά αντικείμενα του Σύμπαντος, που το  καθένα  εκπέμπει ενέργεια εκατοντάδες φορές μεγαλύτερη από έναν γιγάντιο γαλαξία. Πρωτοανακαλύφθηκαν το 1960, όταν οι αστρονόμοι έψαχναν για πολύ ισχυρές ραδιοπηγές. Γι' αυτόν το λόγο ονομάστηκαν QUAsi-stellAR (ημιαστρικές ραδιοπηγές) ή ημιαστέρες.

Καλλιτεχνική απεικόνιση στην οποία καταγράφεται η εξέλιξη του Σύμπαντος. Ακτίνες φωτός από μακρινά κβάζαρ (οι κουκκίδες αριστερά) απορροφώνται μερικώς καθώς περνούν μέσα από νέφη διαγαλαξιακού υδρογόνου (κέντρο): CREDIT: Zosia Rostomian, LBNL; Nic Ross, BOSS Lyman-alpha team, LBNL; and Springel et al, Virgo Consortium and the Max Planck Institute for Astrophysics

An illustration showing how SDSS-III was able to measure the distant universe. Light rays from distant quasars (dots at left) are partially absorbed as they pass through clouds of intergalactic hydrogen gas (centrE). CREDIT: Zosia Rostomian, LBNL; Nic Ross, BOSS Lyman-alpha team, LBNL; and Springel et al, Virgo Consortium and the Max Planck Institute for Astrophysics

Σήμερα ξέρουμε πως δεν έχουν καμιά ομοιότητα με τους αστέρες αν και στις φωτογραφίες μοιάζουν. Η μελέτη τους είναι σπουδαία λόγω της εικόνας που σχηματίζουμε για τα αρχαιότερα αντικείμενα του Σύμπαντος. Δημιουργήθηκαν στο αρχέγονο Σύμπαν και η ηλικία τους συγκρίνεται με αυτή του ίδιου του Σύμπαντος. Αν και υπήρχαν πολλές θεωρίες για την προέλευσή τους η κυρίαρχη επιστημονική άποψη είναι πως τα κβάζαρ είναι πυρήνες γαλαξιών που περιέχουν στο κέντρο τους μια μεγάλη μαύρη τρύπα.

Η κοσμική «σπρωξιά»

Σύμφωνα με τους ερευνητές μετά τη Μεγάλη Έκρηξη που υπολογίζεται ότι συνέβη πριν από περίπου 13.7 δισ. έτη υπήρξε ταχεία διαστολή του Σύμπαντος όμως τρία δισ. έτη αργότερα ο ρυθμός διαστολής άρχισε να μειώνεται σταδιακά και να υπάρχει επιβράδυνση. Όπως αναφέρει η μελέτη, λίγο αργότερα θα κάνει την καταλυτική εμφάνισή της η σκοτεινή ενέργεια που θα δώσει την απαραίτητη ώθηση στους γαλαξίες ώστε να αρχίσουν να απομακρύνονται με ταχύτητα ο ένας από τον άλλο.

The map could unlock the mysteries of how the universe expanded and may give clues to the nature of dark energy driving its onward march

«Τώρα για πρώτη φορά βλέπουμε την εφηβεία του Σύμπαντος στην εποχή λίγο πριν ξεκινήσει η ραγδαία ανάπτυξή του. Αν σκεφτούμε το Σύμπαν ως τρενάκι του λούνα παρκ τότε αυτή τη στιγμή βρισκόμαστε στη ράγα της καθόδου και τρέχουμε με επιτάχυνση. Η μελέτη που κάναμε δείχνει πότε το Σύμπαν βρισκόταν στη ράγα της ανόδου και ο αργός ρυθμός επέκτασής του οφειλόταν στις βαρυτικές δυνάμεις που επιδρούσαν αρνητικά στην ταχύτητά του» αναφέρει ο Ματ Πιέρι, του Πανεπιστημίου του Πόρτσμουθ, μέλος της ερευνητικής ομάδας. H μελέτη δημοσιεύεται στην επιθεώρηση «Astronomy & Astrophysics».

Το Ελ Νίνιο «έψησε» τους Μινωίτες; El Niño "toasted" the Minoans?

An artist's rendering of a Mionan palace

Πολλοί πολιτισμοί έχουν ανθήσει και ύστερα έχουν μαραθεί στην τόσο μεγάλη ιστορία της Γης αφήνοντας πίσω τους τα ίχνη της παλιάς τους δόξας. Στις περισσότερες περιπτώσεις ξέρουμε τι ήταν εκείνο που προκάλεσε την παρακμή τους, η πτώση ορισμένων όμως εξακολουθεί να καλύπτεται από μυστήριο. Από αυτές τις μυστηριώδεις «εξαφανίσεις» καμία ίσως δεν έχει εξάψει τη φαντασία και την περιέργεια όσο εκείνη του Μινωικού Πολιτισμού ο οποίος «έσβησε» ολοσχερώς από τον χάρτη γύρω στο 1200 π.Χ.. Και αυτό όχι μόνο εδώ, στην Ελλάδα, που υπήρξε ο φυσικός του χώρος, αλλά και σε διεθνές επίπεδο.

Κάποιες θεωρίες έχουν διατυπωθεί από Έλληνες και άλλες από ξένους ερευνητές, καμία όμως δεν έχει κατορθώσει - τουλάχιστον προς το παρόν - να επικρατήσει. Μια από τις τελευταίες προτάσεις μας έρχεται μεν «απ' έξω», από αμερικανικά πανεπιστήμια, έχει όμως ελληνική υπογραφή. Υποστηρίζει - και με καλά τεκμηριωμένα στοιχεία - ότι ο αφανισμός των Μινωιτών δεν ήρθε από τη «γειτονιά» της Κρήτης, από το ηφαίστειο της Σαντορίνης ή από τους επεκτατικούς Μυκηναίους όπως θέλουν οι επικρατέστερες εκδοχές, αλλά ότι προκλήθηκε από έναν απρόσμενο εχθρό που έφθασε από πολύ μακριά, από τον Ειρηνικό Ωκεανό: το φαινόμενο που σήμερα ονομάζουμε Ελ Νίνιο.

Αν αυτό ακούγεται υπερβολικό, ο Αναστάσιος Τσώνης, καθηγητής στο τμήμα Μαθηματικών στο Πανεπιστήμιο του Γουισκόνσιν-Μιλγουόκι με ειδικότητα στις Επιστήμες της Ατμόσφαιρας, στο Κλίμα και στη Θεωρία του Χάους και ένας εκ των συγγραφέων της μελέτης που δημοσιεύθηκε πριν από δύο χρόνια στην επιθεώρηση «Climate of the Past», έχει να παρουσιάσει στοιχεία που μπορούν να το κάνουν πιστευτό. Σύμφωνα με τις αναλύσεις του ιδίου και των συνεργατών του, το Ελ Νίνιο της εποχής των Μινωιτών ήταν τρεις φορές πιο ισχυρό από αυτό που γνωρίζουμε σήμερα και διαρκούσε περισσότερο από δύο αιώνες. Ως αποτέλεσμα, όπως υποστηρίζουν οι ερευνητές, οδήγησε σε παρατεταμένη ξηρασία στην Κρήτη εξουθενώνοντας τον τοπικό πληθυσμό και οδηγώντας τον σταδιακά στο να εγκαταλείψει το νησί μεταναστεύοντας είτε στην ηπειρωτική Ελλάδα είτε στην Κύπρο, η οποία, παραδόξως, βρισκόταν έξω από το πεδίο επιρροής του φαινομένου.

Κενά στις επικρατέστερες θεωρίες

Δυο Μυκηναίοι πολεμιστές με άρμα (Ανάκτορο Πύλου)

«Δύο είναι οι κύριες θεωρίες γύρω από την παρακμή των Μινωιτών» λέει ο κ. Τσώνης. «Η μία, του Μαρινάτου, από το 1939, την αποδίδει στην έκρηξη του ηφαιστείου της Σαντορίνης, όμως με τις πρόσφατες και ακριβέστερες χρονολογήσεις που τοποθετούν την έκρηξη γύρω στο 1600 με 1640 π.Χ., 200 χρόνια πριν από την καταστροφή των ανακτόρων και 400 πριν από την παρακμή των Μινωιτών δηλαδή, η θεωρία αυτή δεν ευσταθεί». Η δεύτερη θεωρία «δείχνει» ως υπαίτια την εισβολή των Μυκηναίων στο νησί. «Το πρόβλημα εδώ» λέει ο επιστήμονας «είναι ότι ίχνη μιας τέτοιας εισβολής δεν υπάρχουν στα αρχαιολογικά ευρήματα. Ακόμη όμως και αν δεχθούμε ότι έγινε, παραμένει το ερώτημα: αφού οι Μυκηναίοι εισέβαλαν στην Κρήτη, γιατί δεν έμειναν εκεί, για να ασκήσουν την επιρροή τους, όπως έκαναν στα άλλα μέρη; Υπάρχουν κενά».

Για να «κλείσει» αυτά τα κενά ο κ. Τσώνης σκέφτηκε να διερευνήσει το ενδεχόμενο της κλιματικής αλλαγής, η οποία ανά τις χιλιετίες έχει αποτελέσει την αιτία για την παρακμή πολλών πολιτισμών. Γνωρίζοντας από προηγούμενες μελέτες του ότι το Ελ Νίνιο είναι ένα φαινόμενο το οποίο μπορεί να επηρεάσει πολλά σημεία του πλανήτη πλήττοντάς τα με ξηρασία, αποφάσισε να επικεντρώσει τις έρευνές του σε αυτό. Μαζί με τους συνεργάτες του προχώρησε μεθοδικά, συνθέτοντας ιστορικά, κλιματολογικά και γεωλογικά στοιχεία και συνδυάζοντάς τα με σύγχρονα δεδομένα και προσομοιώσεις με μοντέλα. Οι αναλύσεις τελικά δεν τον διέψευσαν. Αντιθέτως, οδήγησαν στο συμπέρασμα ότι η υπόθεσή του δεν ήταν ίσως τόσο απίθανη.

Ενεργό Ελ Νίνιο, ξηρασία στη Μεσόγειο

Προηγούμενη μελέτη έχει δείξει ότι στη σύγχρονη εποχή, όπου υπάρχουν «πραγματικές» μετρήσεις της θερμοκρασίας και της βροχόπτωσης, το Ελ Νίνιο επηρεάζει το κλίμα στην Ευρώπη. Για να επιβεβαιώσουν όμως κατά πόσον το φαινόμενο μπορεί να φέρει ξηρασία στην Κρήτη σε μεγαλύτερο βάθος χρόνου οι επιστήμονες ξεκίνησαν μελετώντας έμμεσα - proxy - δεδομένα (από πυρήνες ιζημάτων και πάγου, από κορμούς δένδρων κ.λπ.), τα οποία καλύπτουν τέσσερις «κοντινούς» αιώνες, από το 1600 ως το 1980 μ.Χ. «Συσχετίσαμε τον δείκτη του Ελ Νίνιο και τον δείκτη της Λα Νίνια με τη βροχόπτωση σε όλη την Ευρώπη και είδαμε ότι υπάρχουν πολύ συγκεκριμένα μοτίβα που δείχνουν την επιρροή» εξηγεί ο κ. Τσώνης. «Ύστερα, για να αποκλείσουμε ότι τα μοτίβα αυτά είναι τυχαία, κρατήσαμε τις ίδιες τιμές βροχόπτωσης αλλά δώσαμε τυχαίο δείκτη του Ελ Νίνιο. Είδαμε ότι οι συσχετισμοί εξαφανίστηκαν, πράγμα που σημαίνει ότι το μοτίβο οφείλεται στο γεγονός ότι το Ελ Νίνιο είναι δυναμικό».

The devastating effects of the El Nino weather phenomenon are wreaking havoc on agricultur

Τα μοτίβα αυτά, όπως προσθέτει, συμπίπτουν με τα μοτίβα που έχουν αναδειχθεί από τη σύγκριση των «πραγματικών» μετρήσεων. Συμπίπτουν επίσης και με τα μοτίβα που αναδείχθηκαν από τις προσομοιώσεις με μοντέλα. «Σε γενικές γραμμές πήραμε παρόμοια αποτελέσματα από τις προσομοιώσεις και τις παρατηρήσεις» αναφέρει ο καθηγητής. «Σε περιόδους Λα Νίνια έχουμε περισσότερη βροχή, σε περιόδους Ελ Νίνιο είναι το αντίθετο. Το οποίο σημαίνει ότι με τη Λα Νίνια έχουμε πιο υγρές περιόδους, ενώ με το Ελ Νίνιο έχουμε ξηρασία». Άλλη μία επιβεβαίωση, προσθέτει, ήρθε από την «περίπτωση» της Κύπρου. «Αυτό είναι κάτι πολύ ενδιαφέρον, και μου το επεσήμανε ένας κριτής της έρευνας, εγώ δεν το είχα δει» λέει. «Η Κύπρος δεν βρίσκεται μέσα στην περιοχή της ξηρασίας. Αρα παρ' ότι βρίσκονται τόσο κοντά, το Ελ Νίνιο επηρεάζει διαφορετικά την Κρήτη και την Κύπρο και βλέπουμε συμφωνία ανάμεσα στα δεδομένα και στα μοντέλα ακόμη και για τόσο μικρές αποστάσεις. Αυτό είναι σημαντικό γιατί την εποχή που οι Μινωίτες καταστράφηκαν η Κύπρος πήγαινε πολύ καλά. Επιβεβαιώνει ότι δεν είχαν τα ίδια προβλήματα».

200 χρόνια ξηρασία...

Αν και η μείωση της βροχόπτωσης στους πρόσφατους ιστορικούς χρόνους κατά τις περιόδους του Ελ Νίνιο ήταν εμφανής σε μεγάλο τμήμα της Μεσογείου και στην Κρήτη, αυτή δεν ξεπερνούσε το 10% - ποσοστό το οποίο δεν είναι ικανό να εξηγήσει την καταστροφή ενός ολόκληρου προϊστορικού πολιτισμού. «Το ερώτημα τώρα ήταν μήπως το Ελ Νίνιο ήταν ασυνήθιστα ενεργό εκείνη την εποχή» εξηγεί ο κ. Τσώνης. «Για να το δούμε πήγαμε σε μια άλλη proxy χρονολόγηση που φθάνει ως το 9000 π.Χ.». Εξετάζοντας αυτά τα δεδομένα, τα οποία προέρχονται από ανάλυση πυρήνων από τη λίμνη Παλκακότσα του Εκουαδόρ, οι ερευνητές είδαν ότι ενώ το Ελ Νίνιο φαίνεται να είναι ελάχιστα ενεργό πριν από το 4.000-3.000 π.Χ., μετά εμφανίζεται πιο δραστήριο και ξαφνικά το 1450 π.Χ. αρχίζει να γίνεται πολύ πιο έντονο, πολύ πιο συχνό και με πολύ μεγαλύτερη διάρκεια. «Φαίνεται ότι περίπου τότε, ενώ είχαμε μια δυναμική όπου κυριαρχούσε η Λα Νίνια, σημειώθηκε μια διχαλοδρόμηση στο σύστημα η οποία έκανε τον ελκυστή του μεγαλύτερο σε διάσταση και πιο ασταθή σε συμπεριφορά, οδηγώντας σε μια δυναμική όπου το Ελ Νίνιο έγινε πιο συχνό και πιο ισχυρό» λέει ο μαθηματικός. «Διαρκεί πλέον αιώνες, τουλάχιστον 200 χρόνια».

«Τώρα φανταστείτε» προσθέτει «είναι μια αργή διαδικασία, αλλά είναι μια αργή διαδικασία ξηρασίας. Διαρκεί δεκαετίες, αν υπάρχει μείωση των βροχοπτώσεων 10%, 20%, 30% για μια πολύ μακρά περίοδο οι άνθρωποι δεν μπορούν να αντέξουν. Στην αρχή μπορεί να τα καταφέρουν με λιγότερο νερό. Όσο όμως περνάει ο καιρός και το νερό γίνεται όλο και λιγότερο, τι θα κάνουν; Θα πάνε κάπου αλλού. Οι Μινωίτες δεν καταστράφηκαν. Εξαφανίστηκαν. Τι απέγιναν; Το πιθανότερο είναι ότι δεν μπορούσαν να τα βγάλουν πέρα και σιγά-σιγά έφυγαν, πήγαν στην Κύπρο ή στην ηπειρωτική Ελλάδα, ποιος ξέρει; Είναι μυστήριο».

Η σχέση του Ελ Νίνιο με τις περιόδους εποχικής βροχόπτωσης στην Ευρώπη. Το κόκκινο αντιστοιχεί σε περισσότερη ξηρασία, το μπλε σε περισσότερη υγρασία. Η Κρήτη βρίσκεται στην πορτοκαλί «ξηρή» ζώνη

Και εδώ οι επιστήμονες θέλησαν να επιβεβαιώσουν την αξιοπιστία της χρονολόγησης στην οποία είχαν βασιστεί και να επαληθεύσουν τα ευρήματά τους συγκρίνοντάς τα με τα σύγχρονα δεδομένα. Η ανάλυση όχι μόνο έδειξε ότι συμφωνούσαν αλλά επιπλέον ανέδειξε και την ασυνήθιστη ένταση του Ελ Νίνιο στην εποχή των Μινωιτών, η οποία ήταν τριπλάσια από τη σημερινή. «Το Ελ Νίνιο τότε ήταν πάρα πολύ έντονο» λέει ο κ. Τσώνης. «Θα πρέπει να είχε πολύ ισχυρή επιρροή σε όλον τον κόσμο, όχι μόνο στους Μινωίτες».

Η φλαμουριά «έφυγε» μαζί με τους Μινωίτες

Επιπλέον, άλλα ευρήματα από άλλες έρευνες φαίνονται να επιβεβαιώνουν τα στοιχεία τους. «Έχουμε αρχαιολογικά γεωλογικά δεδομένα από το Περού καθώς και από μια χρονολόγηση τυφώνων τα οποία συσχετίζονται πολύ καλά με τα δικά μας» τονίζει ο καθηγητής. «Επίσης το Ελ Νίνιο επηρεάζει πολύ τη βροχόπτωση στη Δυτική Αφρική, στο Δυτικό Καμερούν, και η χρονολόγηση από εκεί συμφωνεί με τη δική μας».

The Temple of Knossos on Crete

Η τελική «σφραγίδα» έρχεται, όπως υπογραμμίζει, από δύο μελέτες από την ίδια την Κρήτη. Η πρώτη έγινε με ανάλυση ισοτόπων οξυγόνου σε πυρήνες από τη θέση Λίμνες στη Χερσόνησο του Ακρωτηρίου Χανίων. Τα αποτελέσματά της δείχνουν ότι, ενώ επί πολλές χιλιετίες επικρατούσε μεγαλύτερη υγρασία, στα μέσα του Ολόκαινου (δηλαδή γύρω στο 4000-3000 π.Χ.) κάνει την εμφάνισή της η ξηρασία η οποία γίνεται πάρα πολύ έντονη από το 1450 π.Χ. ως το 1200 π.Χ. και αρκετά αργότερα.

Ανάλυση σε πυρήνες γύρης από τη λίμνη του Κουρνά έδειξε ότι η φλαμουριά που στην Εποχή του Χαλκού ανθούσε στην Κρήτη εξαφανίστηκε οριστικά μαζί με τον μινωικό πολιτισμό

Η δεύτερη μελέτη έγινε σε πυρήνες γύρης από τη λίμνη του Κουρνά, επίσης στη Δυτική Κρήτη. Στους πυρήνες αυτούς η γύρη από φλαμουριά (Tilia, γνωστή και ως φιλύρα ή τίλιο) ενώ εντοπίζεται ως το 1400 π.Χ. μετά εξαφανίζεται, κάτι το οποίο σημαίνει ότι τα επίπεδα της βροχόπτωσης έπεσαν κάτω από εκείνα στα οποία το φυτό μπορεί να επιβιώσει. «Πριν από το 1400 π.Χ. υπήρχε πολλή γύρη από αυτό το δέντρο» λέει ο κ. Τσώνης. «Μετά, έως και περίπου το 1000 π.Χ., εξαφανίστηκε. Το δέντρο πέθανε και σήμερα δεν φύεται με φυσικό τρόπο στην Κρήτη. Αυτό είναι πολύ ενδεικτικό για τη βροχόπτωση. Όλα δείχνουν προς την ίδια κατεύθυνση».   

Σεισμοί, ηφαίστεια και Μυκηναίοι   

Το τσουνάμι κατακλύζει Μινωική πόλη

Οι κύριες θεωρίες που έχουν προταθεί ως τώρα αποδίδουν την παρακμή του Μινωικού Πολιτισμού είτε σε φυσικούς παράγοντες (ουσιαστικά στους σεισμούς και στην έκρηξη του ηφαιστείου της Σαντορίνης και στις συνέπειές της) είτε σε ανθρώπινους (κυρίως μια πιθανή κάθοδο των Μυκηναίων στην Κρήτη). Ορισμένες ενοχοποιούν και τους δύο παράγοντες, όπως αναφέρει στο «Βήμα» η Κατερίνα Κόπακα, καθηγήτρια Προϊστορικής Αρχαιολογίας στο Πανεπιστήμιο Κρήτης, η οποία δεν συμμετείχε στη μελέτη του κ. Τσώνη και των συνεργατών του. «Υποστηρίζουν δηλαδή ότι οι Μυκηναίοι βρήκαν ένα νησί το οποίο ήταν ήδη καταταλαιπωρημένο από επαναλαμβανόμενα σεισμικά επεισόδια και το μεγάλο τραύμα της έκρηξης του ηφαιστείου της Θήρας και έτσι μπόρεσαν ενδεχομένως ευκολότερα να εμπεδώσουν την επικυριαρχία τους» εξηγεί.

Κανείς ωστόσο, όπως σπεύδει να προσθέσει, δεν μπορεί να ξέρει με βεβαιότητα τι συνέβη. Όσον αφορά την υπόθεση των «φυσικών» παραγόντων, η οποία έμοιαζε για καιρό πιο «στέρεη», όλα φαίνονται να αλλάζουν μετά τις νεότερες, ακριβείς χρονολογήσεις. «Η έκρηξη του ηφαιστείου δεν είναι πια συμβατή με την καταστροφή των ανακτόρων και τον πολιτισμικό μαρασμό» λέει. «Βεβαίως, όποτε και αν έγινε αυτή η έκρηξη οι συνέπειές της δεν θα ήταν εφήμερες, θα πρέπει να διήρκεσαν πολύ και να εγγράφηκαν εντονότατα στο τοπίο, στις καλλιέργειες κ.λπ., αλλά και στον ψυχισμό των ανθρώπων. Δεν συμβαίνουν κάθε μέρα τέτοιες κοσμογονικές καταστροφές».

Μυκηναίοι πολεμιστές ξεκινούν για τον πόλεμο. Λεπτομέρεια από αρχαίο ελληνικό αγγείο

Όσον αφορά το ενδεχόμενο της κατάκτησης από τους Μυκηναίους, η αρχαιολόγος εμφανίζεται επίσης επιφυλακτική. «Πρώτα απ' όλα δεν έχουμε καθόλου σημάδια πολέμου στην Κρήτη» λέει. «Μια πολεμική εισβολή αφήνει κάποια ίχνη, όπλα, αιχμές, νεκρούς με τραύματα, κάτι. Δεν αφήνει μόνο μερικές καμένες αποθήκες». Εξάλλου, επισημαίνει, μια «κάθοδος» και μια «άλωση» προετοιμάζονται συνήθως πολλά χρόνια πριν από τους κατακτητές, ενώ πάντοτε προϋποθέτουν και μια «προεργασία» από ντόπιους - Μινωίτες δηλαδή στη συγκεκριμένη περίπτωση - που συνεργάζονται με τους εισβολείς, κάτι για το οποίο δεν υπάρχουν δείγματα. «Στην ιστορία του πολιτισμού οι κατακτήσεις, πολεμικές και άλλες, δεν γίνονται ακαριαία, είναι κατά κανόνα μακρές διεργασίες» προσθέτει η κυρία Κόπακα. «Θα μπορούσαν να υπάρχουν τέτοιες ενδείξεις και για την εποχή εκείνη, αλλά θα πρέπει να αναζητηθούν πιο στοχευμένα».

Μυκηναϊκό ξίφος που βρέθηκε σε τάφο στα Χανιά

Άλλωστε δείγματα μιας μυκηναϊκής παρουσίας είναι εμφανή στην Κρήτη από κάποια στιγμή και μετά. «Μετά την καταστροφή των ανακτόρων ο πολιτισμός αλλάζει αρκετά» εξηγεί. «Η διακόσμηση στα αγγεία και στα άλλα τέχνεργα είναι πιο "μυκηναϊκή". Κάποιοι θάβονται με όπλα στους τάφους, όπως δεν συνέβαινε παλαιότερα. Διαφοροποιούνται κάποιες όψεις της μινωικής φυσιογνωμίας του πολιτισμού. Επομένως υπάρχει ξένη παρουσία, υπάρχει μια πληθυσμιακή μετακίνηση, μείξη - και σίγουρα δεν ήταν η πρώτη φορά. Τώρα, τι μορφή είχε αυτή, ήταν πόλεμος, ήταν σύγκρουση, ήταν σταδιακή διείσδυση, ήταν οικονομικός και πολιτικός έλεγχος σε αδυνατισμένες ήδη κρητικές κοινωνικές δομές, ένα είδος ΔΝΤ της εποχής, ήταν περισσότερα μαζί, ποιος μπορεί να πει... Είναι μεγάλες συζητήσεις αυτές, ιδίως στο πλαίσιο της Προϊστορίας».

Η μελέτη του κ. Τσώνη βάζει στο παιχνίδι την κλιματική αλλαγή υιοθετώντας μια προοπτική την οποία η κυρία Κόπακα θεωρεί πολύ ενδιαφέρουσα. «Το σημαντικό με αυτό το άρθρο» τονίζει «είναι ότι εγγράφεται σε μια κατηγορία νέων προβληματισμών που σιγά-σιγά γίνονται αποδεκτοί ακόμη και από τους παραδοσιακότερους μινωιστές και εισάγουν στη συζήτηση το περιβάλλον, και μάλιστα πολύ δυναμικά. Λένε ότι "ωραία η ανθρωποκεντρική αρχαιολογία σας, αλλά δεν είναι μόνο αυτό"». Οι νέες αυτές προσεγγίσεις δεν είναι για την αρχαιολόγο καθόλου ευκαταφρόνητες. Αντίθετα, όπως επισημαίνει, έχουν βάση και λογική. «Δεν είμαι ειδικός για να παρακολουθήσω επαρκώς την επιστημονική τεκμηρίωση του άρθρου. Είμαι πεπεισμένη όμως ότι τέτοιες μελέτες διευρύνουν και εμπλουτίζουν τις αρχαιολογικές προσλήψεις μας και ενθαρρύνουν τη μελλοντική έρευνα προς σημαντικές παρόμοιες διεπιστημονικές ανταλλαγές».   

ΠΗΓΗ: ΤΟ ΒΗΜΑ

Σπάνιος κοσμικός «ψεκαστήρας». Mysterious Origin of Nebula's Strange Jets Revealed

This ESO Very Large Telescope image shows the planetary nebula Fleming 1 in the constellation of Centaurus (The Centaur). New observations suggest that a very rare pair of white dwarf stars lies at the heart of this object, with their orbital motions explaining the nebula's remarkably symmetric jet structures. Image released Nov. 8, 2012. CREDIT: ESO/H. Boffin

Το Fleming 1 είναι ένα πλανητικό νεφέλωμα στον αστερισμό του Κενταύρου που ήταν εδώ και πολλά χρόνια γνωστό στους επιστήμονες αλλά αποτελούσε μέχρι σήμερα έναν κοσμικό γρίφο εξαιτίας των ασυνήθιστων για πλανητικό νεφέλωμα χαρακτηριστικών του. Διεθνής ομάδα αστρονόμων κατάφερε να διεισδύσει στο εσωτερικό του και να αποκαλύψει τα μυστικά του.

Όπως διαπιστώθηκε, στο κέντρο του υπάρχει ένα ζευγάρι άστρων που κινούνται σε κοντινή τροχιά το ένα γύρω από το άλλο.  Η αλληλεπίδραση των δύο άστρων δημιουργεί ένα νεφέλωμα με χαρακτηριστικά που δεν έχουν εντοπισθεί μέχρι σήμερα σε κάποιο άλλο πλανητικό νεφέλωμα. Από τον πυρήνα του νεφελώματος εκπέμπονται αέρια με τέτοιον τρόπο ώστε οι ειδικοί του προσέδωσαν τον χαρακτηρισμό του «κοσμικού ψεκαστήρα».

Η ανακάλυψη

An artist's view of how the spectacular jets of planetary nebulas like Fleming 1 are sculpted by the interactions of binary stars. Image released Nov. 8, 2012. CREDIT: ESO/L. Calcada

Ένα πλανητικό νεφέλωμα αποτελείται από ένα επεκτεινόμενο κέλυφος ιονισμένου αερίου που αποβάλλεται από άστρα τα οποία βρίσκονται στα τελευταία στάδια της ζωής τους. Οι ειδικοί εκτιμούν ότι τα πλανητικά νεφελώματα μπορεί να παίζουν κρίσιμο ρόλο στη χημική εξέλιξη ενός γαλαξία. Το Fleming 1 ανακαλύφθηκε πριν από περίπου έναν αιώνα από την ερασιτέχνη αστρονόμο Ουιλιαμίνα Φλέμινγκ. Με τη βοήθεια του τηλεσκοπίου VLT στο Νότιο Ευρωπαϊκό Παρατηρητήριο (ESO) οι αστρονόμοι κατάφεραν να μελετήσουν σε βάθος το Fleming 1 και να αποκαλύψουν τα μυστικά του.

«Η πηγή των περίπλοκων και πανέμορφων σχημάτων που παίρνει το Fleming 1 αποτελούσε για δεκαετίες αντικείμενο αντικρουόμενων επιστημονικών προσεγγίσεων. Οι παρατηρήσεις και οι προσομοιώσεις που κάναμε αποκάλυψαν την ύπαρξη ενός ασυνήθιστου αστρικού συστήματος. Η παρουσία ενός ζεύγους άστρων στο εσωτερικό του νεφελώματος είχε προταθεί και στο παρελθόν. Οι θεωρίες αυτές όμως έκαναν λόγο για δύο άστρα που κινούνταν σε πολύ μεγάλη απόσταση μεταξύ τους. Εμείς εισχωρήσαμε στην καρδιά του νεφελώματος και διαπιστώσαμε την ύπαρξη των δύο άστρων που κινούνται πολύ κοντά το ένα στο άλλο. Καταφέραμε να μελετήσουμε με μεγάλη λεπτομέρεια αυτό το ασυνήθιστο σύστημα» αναφέρει ο Χένρι Μπόφιν, αστρονόμος του Νότιου Ευρωπαϊκού Παρατηρητηρίου και επικεφαλής της διεθνούς ερευνητικής ομάδας που διενήργησε τη μελέτη.

Δείτε τι συμβαίνει στην καρδιά του Fleming 1:

Τhis strange corkscrew pattern was caused by a wobbling accretion disc encircling a former "vampire star," a star that was sucking material off of a nearby companion star. Currently, Fleming 1 is thought to have not one but two white dwarfs at its center, circling each other every 1.2 days. Although binary stars have been found at the hearts of planetary nebulae before, systems with two white dwarfs orbiting each other are very rare. Video Credits: ESO/Digitized Sky Survey 2/Nick Risinger (skysurvey.org)/ L. Calçada/H. Boffin

Ιπτάμενο «ψυγείο» θα χαρτογραφήσει τον Ερμή, BepiColombo - Mission to Mercury

Artist’s view of BepiColombo at Mercury (Credit: ESA)

O Ευρωπαϊκός Οργανισμός Διαστήματος (ESA) έδωσε στη δημοσιότητα λεπτομέρειες της αποστολής BepiColombο. Η αποστολή θα έχει ως στόχο την εξερεύνηση και χαρτογράφηση του πλανήτη Ερμή. Το σκάφος θα είναι κατασκευασμένο έτσι ώστε να αντέχει τις πολύ υψηλές θερμοκρασίες που αναπτύσσονται στον πλανήτη. Σύμφωνα με τους κατασκευαστές του, το BepiColombο θα μπορεί να αντέχει και να λειτουργεί χωρίς πρόβλημα σε θερμοκρασίες 430 βαθμών Κελσίου.

Η αποστολή

BepiColombo’s components separating at Mercury. Image Credit: Astrium

Η κατασκευή του σκάφους την οποία έχει αναλάβει ο ευρωπαϊκός κολοσσός αεροδιαστημικής τεχνολογίας EADS Astrium ολοκληρώθηκε και το BepiColombo παρουσιάστηκε πριν από λίγα 24ωρα στους εκπροσώπους των ΜΜΕ. Αυτό που απομένει είναι τοποθετηθούν στο σκάφος ορισμένα από τα όργανα που θα το εξοπλίσουν. 

Σύμφωνα με τον σχεδιασμό της ESA το BepiColombο θα ξεκινήσει το ταξίδι του για τον Ερμή το 2014. Ο Ερμής είναι ο κοντινότερος στον Ήλιο πλανήτης. Είναι ο λιγότερο εξερευνημένος βραχώδης πλανήτης του ηλιακού μας συστήματος γι αυτό και η αποστολή κρίνεται ως ιδιαίτερα σημαντική. 

Το σκάφος-ψυγείο

Το BepiColombο είναι το τρίτο σκάφος που θα ταξιδέψει στον Ερμή για να τον μελετήσει. Η προσπάθεια των κατασκευαστών ήταν ιδιαίτερα δύσκολη αφού το σκάφος θα δέχεται θερμότητα τόσο από τον Ήλιο όσο και από τον ίδιο τον Ερμή. Έτσι είναι σχεδιασμένο με τέτοιον τρόπο ώστε παρά τις πολύ υψηλές θερμοκρασίες στις οποίες θα είναι εκτεθειμένο να διατηρεί στο εσωτερικό του θερμοκρασίες 30 βαθμών Κελσίου για να μην υποστούν κάποια ζημιά τα όργανά του. 

Το BepiColombο είναι το τρίτο σκάφος που θα ταξιδέψει στον Ερμή για να τον μελετήσει. Η προσπάθεια των κατασκευαστών ήταν ιδιαίτερα δύσκολη αφού το σκάφος θα δέχεται θερμότητα τόσο από τον Ήλιο όσο και από τον ίδιο τον Ερμή. Έτσι είναι σχεδιασμένο με τέτοιον τρόπο ώστε παρά τις πολύ υψηλές θερμοκρασίες στις οποίες θα είναι εκτεθειμένο να διατηρεί στο εσωτερικό του θερμοκρασίες 30 βαθμών Κελσίου για να μην υποστούν κάποια ζημιά τα όργανά του. 

Δείτε ένα βίντεο για την αποστολή BepiColombo

ESAs mission to Mercury started its long test campaign when the European Mercury Planetary Orbiter felt the heat of the sun for the first time in ESAs large Space Simulator at ESTEC in The Netherlands. The results were excellent with the radiator, venetian blinds and multilayer insulation performing exactly as exspected. A few heat leaks were identified that will require design modifications but this is exactly why ESA do such important tests. So as with most ESA space exploration missions Bepi Colombo will drive technologies that will no doubt find other applications while fulfilling its intended role in further investigating the mysteries of our solar system.

Ακραίο κλίμα, η πιθανότερη εξήγηση για την κατάρρευση των Μάγια, Development and Disintegration of Maya Political Systems in Response to Climate Change

Ακραία ξηρασία που διήρκεσε για δεκαετίες ή και αιώνες οδήγησε στην κατάρρευση του πολιτικού συστήματος των Μάγια και τελικά εξόντωσε όλο τον πληθυσμό, υποδεικνύει μελέτη που συνδύασε αρχαιολογικά δεδομένα με ένα εντυπωσιακό σετ δεδομένων για τα επίπεδα βροχόπτωσης.

Η ιδέα ότι το κλίμα έπαιξε ρόλο στην κατάρρευση αυτού του σημαντικού πολιτισμού, που καταλάμβανε μεγάλο μέρος του σημερινού Μεξικού και της Κεντρικής Αμερικής από το 300 έως το 1.000 μΧ, είχε διατυπωθεί σε αρκετές προηγούμενες μελέτες. Η νέα δημοσίευση όμως, η οποία παρουσιάζεται στο κορυφαίο περιοδικό Science, φέρεται να προσφέρει τις πειστικότερες ως σήμερα ενδείξεις για την παρατεταμένη φυσική καταστροφή που έπληξε τους Μάγια.

This was thought to be the exit of Yok Balum Cave in the Toledo district of Southern Belize

Η ομάδα του Ντάγκλας Κένετ, παλαιοκλιματολόγου στο Πολιτειακό Πανεπιστήμιο της Πενσιλβάνια, συνέλεξε έναν σταλαγμίτη από μια σπηλιά στη Μπελίζε, πολύ κοντά στην πόλη Ουσμπένκα των Μάγια και άλλα σημαντικά κέντρα.

Carbonate formations in the cave, used to decipher past climate changes in the region

Οι ερευνητές πραγματοποίησαν αναλύσεις των ραδιοϊσοτόπων οξυγόνου ανά διαστήματα 0,1 χιλιοστού πάνω στον σταλαγμίτη, και μπόρεσαν έτσι τόσο να χρονολογήσουν κάθε διάστημα όσο και να υπολογίσουν πόσο νερό είχε κυλήσει από την οροφή του σπηλαίου.

Η ανάλυση έδωσε έτσι ένα λεπτομερές ιστορικό των βροχοπτώσεων τα τελευταία 2.000 χρόνια.

Τα κλιματικά δεδομένα συνδυάστηκαν στη συνέχεια με τις πληροφορίες για την ιστορία των Μάγια που έχουν συλλεχθεί ως σήμερα από τα ιερογλυφικά σε όλη την επικράτεια των Μάγια.

Η σύγκριση έδειξε ότι οι καιρικές μεταβολές συνέπεσαν χρονικά με τις σημαντικές καμπές στην ιστορία του κεντροαμερικανικού πολιτισμού:

Από το 300 έως το 660 μΧ οι αυξημένες βροχοπτώσεις συνέπεσαν με μια αύξηση του πληθυσμού και του αριθμού των πόλεων-κρατών. Μια αντιστροφή του κλίματος από το 660 έως το 1000 έφερε ξηρασία και συνοδεύτηκε από πολιτική διαμάχη, πολέμους μεταξύ των πόλεων-κρατών, κοινωνική αστάθεια και τελικά πολιτική κατάρρευση.

The original city of Mexico as created by the Mayans

Το τελειωτικό πλήγμα ήρθε ανάμεσα στο 1020 και το 1100 μΧ, όταν η επιδείνωση της ξηρασίας οδήγησε σε λιμό, μετανάστευση και τελικά κατάρρευση του πληθυσμού

Όπως σχολιάζει η Μάρθα Μάκρι, ειδικός στα ιερογλυφικά των Μάγια και μέλος της ερευνητικής ομάδας, «υποψιαζόμασταν εδώ και καιρό ότι τα καιρικά φαινόμενα μπορούν να προκαλέσουν σοβαρή πολιτική αστάθεια και να υποβάλλουν τις κοινωνίες σε ασθένειες και εισβολές».

«Τώρα, όμως, είναι ξεκάθαρο. Έχουμε απτές ενδείξεις που συνηγορούν σε αυτή την ιδέα. Εξαρτώμαστε από κλιματικά συμβάντα που βρίσκονται πέρα από τον έλεγχό μας».

Η θεωρία των χορδών, οι μαύρες τρύπες και η ιδιοφυΐα του Ramanujan, Mathematical proof reveals magic of Ramanujan's genius

Ο ιδιοφυής αυτοδίδακτος μαθηματικός Srinivasa Ramanujan (Ραμανουτζάν)

Μια από τις πιο εντυπωσιακές μορφές στον χώρο των μαθηματικών αποτελεί ο Ινδός «αυτοδίδακτος» μαθηματικός Srinivasa Ramanujan (Ραμανουτζάν) (1887 – 1920). Παρά τη σύντομη διάρκεια της «μαθηματικής» ζωής του, άφησε πίσω του ένα έργο που απασχολεί ακόμη μαθηματικούς και φυσικούς – παρότι το μεγαλύτερο μέρος του ανακαλύφθηκε με έναν εντελώς διαισθητικό και μυστηριώδη τρόπο.

Ο βραβευμένος με Νόμπελ φυσικός Steven Weinberg θυμάται ότι στις αρχές της δεκαετίας του 1970, όταν μελετούσε τη – δημοφιλή σήμερα – θεωρία των χορδών, αντιμετώπισε το πρόβλημα του υπολογισμού του πλήθους p(n) των αναλύσεων σε άθροισμα του n, όταν το n είναι μεγάλο. Αποδείχθηκε ότι όλοι οι τύποι που χρειαζόταν είχαν ανακαλυφθεί από τον Ramanujan το 1918!

Σύμφωνα με το newscientist ένας νέος τύπος εμπνευσμένος από τις «μυστηριώδεις» εμπνεύσεις του Srinivasa Ramanujan, θα μπορούσε να βελτιώσει την κατανόησή μας σχετικά με τις μαύρες τρύπες.

Επ’ ευκαιρίας της 125ης επετείου από τη γέννηση του , ο Ken Ono του Πανεπιστημίου Emory στην Ατλάντα, ο οποίος παλιότερα είχε ανακαλύψει τα μυστηριώδη βήματα στη σκέψη του Ramanujan, εξέτασε για άλλη μια φορά τις σημειώσεις και τις επιστολές. Ο Ken Ono επικέντρωσε το ενδιαφέρον του, στην τελευταία γνωστή επιστολή που έγραψε ο Ramanujan προς τον Hardy, σχετικά με ένα είδος συναρτήσεων που αποκαλούνται modular μορφές. Aυτές οι συναρτήσεις χρησιμοποιούνται σήμερα στον υπολογισμό της εντροπίας των μαύρων τρυπών. Η ιδιότητα αυτή συνδέεται με την εκπληκτική πρόβλεψη του Stephen Hawking ότι οι μαύρες τρύπες εκπέμπουν ακτινοβολία.

Για τον αναγνώστη που δεν γνωρίζει το φαινόμενο Ramanujan, παραθέτουμε στη συνέχεια ένα απόσπασμα από τον πρόλογο που έγραψε ο Γιώργος Λ. Ευαγγελόπουλος για την ελληνική έκδοση του βιβλίου «ΡΑΜΑΝΟΥΤΖΑΝ, Ο Ινδός Μαθηματικός, Robert Kanigel, εκδόσεις Τραυλός»

 (….)Η περίπτωση του Βραχμάνου Ινδού, Srinivasa Ramanujan (1887 – 1920), αποτελεί μια από τις πιο σπάνιες περιπτώσεις εξαίρετης δημιουργικότητας στην ιστορία της μαθηματικής επιστήμης. Ίσως την πιο αξιοσημείωτη, από την άποψη της πρωτοτυπίας του έργου που παρήγαγε ως αυτοδίδακτος – μέχρι τα είκοσι έξι του χρόνια μαθηματικός!

Μετά την επιτυχή ολοκλήρωση των γυμνασιακών του σπουδών, αφοσιώθηκε πλήρως στη μελέτη των μαθημάτων που απαιτούνταν για την απόκτηση πτυχίου πανεπιστημιακού κολεγίου. Εμπνεόμενος από τη μελέτη ενός εγχειριδίου, δούλεψε μόνος του και παρήγαγε μια σειρά από θεωρήματα και άλλα μαθηματικά αποτελέσματα, κυρίως στη θεωρία αριθμών. Η αποτυχία του, όμως, να αποκτήσει πανεπιστημιακό τίτλο σπουδών, που δυσχέραινε πολύ την προσπάθεια ανεύρεσης εργασίας, αλλά κυρίως η επιφυλακτικότητα έως απόρριψη που γνώρισε στην προσπάθειά του να πετύχει αναγνώριση της αξίας του έργου του από συμπατριώτες του μαθηματικούς (με την ευχάριστη έκπληξη ελάχιστων εξαιρέσεων), παρ’ ολίγο να οδηγήσουν σε άδοξο τέλος τη σταδιοδρομία του.

G. H. Hardy and J. E. Littlewood in Trinity College

Όλα άλλαξαν, όταν ο G. H. Hardy (1877 – 1947), ένας από τους δυο πιο σημαντικούς Άγγλους μαθηματικούς της εποχής του – ο άλλος ήταν ο φίλος και συνεργάτης του σε σειρά κοινών μαθηματικών δημοσιεύσεων, J. E. Littlewood, εταίρος κι αυτός, όπως και ο hardy, τόσο του Κολεγίου Τρίνιτι του Πανεπιστημίου του Κέμπριτζ, όσο και της Βασιλικής Εταιρείας του Λονδίνου – έλαβε μια επιστολή από τον Ramanujan που συνοδευόταν από πολλές σελίδες με μαθηματικά θεωρήματα.

Ο Hardy σε αντίθεση με δυο εκλεκτούς συναδέλφους του που έλαβαν ανάλογου περιεχομένου επιστολές από τον Ramanujan και προφανώς αδιαφόρησαν, καταπιάστηκε (από κοινού με τον Littlewood, του οποίου ζήτησε και έλαβε τη βοήθεια) με τη μελέτη και την κατανόηση των μαθηματικών αποτελεσμάτων που περιείχε η επιστολή. Αρκετά από αυτά τα αποτελέσματα ήταν νέα, ενώ συχνά έμοιαζαν και απολύτως δυσνόητα, τουλάχιστον ως προς τον «αποδεικτικό» συλλογισμό που τα στήριζε. Η απόδειξη, με την αυστηρή έννοια του όρου (αυτή που αποτέλεσε τη μεγαλύτερη συμβολή της αρχαίας ελληνικής μαθηματικής επιστήμης στον τρόπο με τον οποίο κάνουμε μαθηματικά σήμερα), ήταν άγνωστη στον Ramanujan. Οι «αποδείξεις» του ήταν απολύτως ιδιόμορφης φύσεως και στηρίζονταν κυρίως στη διαίσθησή του, που τον οδηγούσε πάντοτε σε μια σειρά «περίεργων» βημάτων στο πλαίσιο μιας εντελώς δικής του συλλογιστικής. Αλλά και όσα μαθηματικά αποτελέσματα ήταν γνωστά, προκάλεσαν κι αυτά την έκπληξη και το θαυμασμό του Hardy, διότι αποτελούσαν εκ νέου ανακαλύψεις γνωστών αποτελεσμάτων που παρήγαγαν μεγάλοι μαθηματικοί του παρελθόντος (για παράδειγμα ο Euler).

Oι Hardy και Littlewood αντιλήφθηκαν αμέσως ότι ο νεαρός Ινδός επιστολογράφος συνιστούσε άκρως ενδιαφέρουσα περίπτωση πρωτότυπης ιδιοφυίας. Μάλιστα, έπειτα από την ανταλλαγή κάποιων ακόμη επιστολών μαζί του, ο Hardy οργάνωσε και μεθόδευσε – μέσω της αποστολής του συναδέλφου μαθηματικού, E. H. Neville, στην Ινδία γι’ αυτόν ακριβώς το σκοπό – την πρόσκληση του Ramanujan στο Κολέγιο Τρίνιτι του Κέμπριτζ. Ύστερα από μια πρώτη, πρόσκαιρη άρνηση, ο Ramanujan δέχτηκε να πάει στο Κέμπριτζ, όπου έφτασε τον Απρίλιο του 1914. Εκεί, σύμφωνα με το πρόγραμμα που του είχε ετοιμάσει ο Hardy, o Ramanujan παρακολούθησε κάποιες διαλέξεις στην Ανάλυση (προϋπόθεση απαραίτητη για να μπορέσει να κατανοήσει την αναλυτική θεωρία αριθμών) και, δευτερευόντως, στην άλγεβρα, ώστε να μπορέσει κατόπιν να συνεργαστεί – επί ίσοις όροις – με τους Littlewood και Hardy. Επιπλέον, αρκετά μαθηματικά του τα δίδαξε κατ’ ιδίαν ο Hardy στη διάρκεια των συναντήσεών τους. Γενναιόδωρος, όμως, και ειλικρινής, καθώς ήταν, παραδέχθηκε ότι «προφανώς εγώ διδάχθηκα περισσότερα από εκείνον απ΄όσα αυτός [ο Ramanujan] από εμένα».

"Raw genius" Ramanujan at Cambridge (centre) (Image: Charles F. Wilson/Wikimedia Commons)

Τα χρόνια του Κέμπριτζ υπήρξαν παραγωγικά για τον Ramanujan, αλλά δεν διήρκεσαν πολύ. Την άνοιξη του 1917 αρρώστησε και νωρίς το καλοκαίρι μπήκε στο νοσοκομείο. Ακολουθώντας ιατρική σύσταση, επέστρεψε στην Ινδία στις αρχές του 1919, και πέθανε εκεί τον Απρίλιο του 1920. Πέρασε τα τρία τελευταία χρόνια της ζωής του σε σανατόρια, με την υγεία του σε κακή κατάσταση. Παρ’ όλα αυτά, ήταν μόλις το 1918 που ανακάλυψε μερικά από τα πιο ωραία του θεωρήματα, την εποχή περίπου που εκλέχτηκε εταίρος της Βασιλικής Εταιρείας του Λονδίνου.

Το διάστημα που ο Ramanujan διέθετε τη χρονική άνεση και ήταν υγιής, ώστε να μπορεί να ασχολείται ανεμπόδιστα με τα μαθηματικά, δεν υπερέβη τελικώς τα τέσσερα χρόνια, ενώ η συνολική διάρκεια της ζωής του ως «επαγγελματία μαθηματικού» ήταν επτά περίπου έτη (αρχίζοντας από τη μετάβασή του στο Κέμπριτζ).

Στα προσκόμματα που αντιμετώπισε σ’ αυτά τα χρόνια πρέπει να συνυπολογιστούν και οι δυσκολίες που επέφερε στη διεξαγωγή της έρευνάς του, ο Πρώτος Παγκόσμιος Πόλεμος, με κυριότερη την αναγκαστική προσωρινή διακοπή της συνεργασίας του με τον Littlewood, ο οποίος άφησε το Κέμπριτζ, για να προσφέρει τις καλές του υπηρεσίες στον αγγλικό στρατό.

Το ερώτημα για το πόσο μεγάλος μαθηματικός υπήρξε πράγματι ο Ramanujan ή πόσο μεγάλος θα μπορούσε να είχε γίνει, εάν είχε την τύχη να λάβει οργανωμένη μαθηματική εκπαίδευση, έχει τεθεί επανειλημμένα από μαθηματικούς και ιστορικούς της επιστήμης, από το θάνατό του μέχρι σήμερα, εν όψει μάλιστα των συνεχών επαναξιολογήσεων του μαθηματικού έργου.

G.H. Hardy (left), circa 1927, from his book, "A Mathematician's Apology," and an undated photograph of Srinivasa Ramanujan (right)

Ο C. P. Snow στον πρόλογό του κλασικό βιβλίο του G. H. Hardy, «Η απολογία ενός Μαθηματικού», σημειώνει ότι οι Hardy και Littlewood, μελετώντας τις επιστολές του Ramanujan, κατέληξαν στο συμπέρασμα ότι «ο συγγραφέας των χειρογράφων είναι ιδιοφυής». Και συνεχίζει: «Ήταν μόνο αργότερα που ο Hardy αποφάσισε ότι ο Ramanujan ανήκε, όσον αφορά στην έμφυτη μαθηματική του ιδιοφυία, στην κλάση του Gauss και του Euler, με τη μόνη διαφορά ότι δεν μπορούσε να αναμένει, λόγω των κενών στην εκπαίδευσή του και επειδή εμφανίστηκε πολύ αργά στο προσκήνιο της ιστορίας των μαθηματικών, να συμβάλλει σε ίση κλίμακα».

Την άποψη αυτή αμφισβήτησε ο Ι. J. Mordell, υποστηρίζοντας ότι είναι κάπως δύσκολο να δεχθούμε ότι ο Hardy έκανε την παραπάνω δήλωση που ο Snow του αποδίδει. Και αυτό διότι ο Ramanujan διακρίθηκε σε ορισμένους τομείς των μαθηματικών και είχε αναντίρρητα, απίστευτο μαθηματικό ταλέντο, πλην όμως η σύγκρισή του με τους Gauss και Euler είναι υπερβολική, αν αναλογιστούμε την πολύπλευρη και καθοριστική συνεισφορά των τελευταίων σε πολλούς κλάδους της μαθηματικής επιστήμης. Τούτο είναι αληθές εάν σκεφτούμε ότι οι συμβολές του Ramanujan στα μαθηματικά αφορούν στη μαθηματική Ανάλυση, τη θεωρία αριθμών, τις απειροσειρές και τα συνεχή κλάσματα.

Θεωρώ, όμως, λιγότερο αφοριστική από τις προηγούμενες και, ταυτοχρόνως, περισσότερο εκλεπτυσμένη στις διακρίσεις που επιχειρεί – άρα και πιο ακριβοδίκαιη – τη σχετική κρίση του Hardy που περιέχεται στο ακόλουθο απόσπασμα από ομιλία του στο Πανεπιστήμιο του Χάρβαρντ, στις 31 Αυγούστου 1936: «Οι γνώμες μπορεί να διαφέρουν όσον αφορά στη σπουδαιότητα του έργου του Ramanujan, το είδος του κριτηρίου με το οποίο θα αξιολογηθεί, καθώς και την επιρροή που ενδέχεται να ασκήσει στα μαθηματικά στο μέλλον. Δεν έχει την απλότητα και τη «μονιμότητα» (inevitableness) του κατ’ εξοχήν μέγιστου έργου. Θα μπορούσε να είναι μεγαλύτερο, εάν ήταν λιγότερο παράξενο. Το χάρισμα που διαθέτει και το οποίο κανείς δεν μπορεί να αρνηθεί, είναι η βαθιά και «ακατανίκητη» πρωτοτυπία. θα μπορούσε πιθανόν να είχε γίνει μεγαλύτερος μαθηματικός, εάν ήταν δυνατόν να «συλληφθεί» και να «δαμαστεί» λίγο κατά τη νεότητά του. Θα είχε ανακαλύψει περισσότερα τα οποία θα ήταν καινούρια, και αναμφίβολα, μεγαλύτερης σπουδαιότητας. Από την άλλη, θα ήταν λιγότερο “ο Ramanujan”, ενώ θα έμοιαζε περισσότερο σε Ευρωπαίο Καθηγητή, και αυτό που θα χάναμε θα μπορούσε να ήταν μεγαλύτερο από αυτό που θα κερδίζαμε…».

Επειδή έχει ήδη γίνει λόγος για τις συνεχείς επαναξιολογήσεις του έργου του Ramanujan, κλείνοντας τη συζήτηση για την αποτίμηση της συμβολής του στη μαθηματική επιστήμη, αξίζει να παραθέσουμε τον ακόλουθο «Επίλογο» από άρθρο του Bruce C. Bernt, διότι απαντά στις επιφυλάξεις του Hardy όσον αφορά στη «μονιμότητα» της θέσης των μαθηματικών του Ramanujan στη σύγχρονη μαθηματική επιστήμη: «Σε συζητήσεις για τον Ramanujan, εγείρεται αναπόφευκτα το ερώτημα “Πόσο πραγματικά μεγάλος μαθηματικός υπήρξε;” Στις περιοχές των απειροσειρών, των ελλειπτικών συναρτήσεων και των συνεχών κλασμάτων, πολύ λίγοι στην ιστορία των μαθηματικών υπήρξαν ισάξιοί του. Η κρίση μας, ωστόσο, κάπως “θαμπώνει”, λόγω της παράξενης φύσης των “αποδείξεών” του. 

Ο Hardy θεώρησε ότι “”Αυτό (τα μαθηματικά του Ramanujan) δεν έχει την απλότητα και τη ‘μονιμότητα’ (inevitableness) του κατ’ εξοχήν μέγιστου έργου. Θα μπορούσε να είναι μεγαλύτερο, εάν ήταν λιγότερο παράξενο”. Μεγάλο μέρος του έργου του Ramanujan το οποίο δεν φαινόταν “μόνιμο” (inevitable) τον καιρό που ανακαλύφθηκε έχει τώρα καταστεί περισσότερο “μόνιμο”, καθώς βλέπουμε πόσο “δένει” με τα υπόλοιπα μαθηματικά. Έτσι, η ώρα της τελικής κρίσης δεν είναι ακόμη κοντά. Αλλά, όσον αφορά στην αγάπη και την αφοσίωση του Ramanujan στα μαθηματικά, δεν υπάρχει καμιά αμφιβολία…». 

The extraordinary story of how in 1914 the self-taught maths genius SRINIVASA RAMANUJAN was brought from Madras to Trinity College, Cambridge, by the great English pure mathematician GH Hardy, who called their relationship 'the one truly romantic episode of my life'. A 1987 documentary for the Channel 4 'Equinox' science series. Uploaded from an old VHS tape.

Εν κατακλείδι, λοιπόν, είναι η ίδια η εξέλιξη της μαθηματικής επιστήμης που θα αναδείξει το μέγεθος της συνεισφοράς του Ramanujan σ’ αυτήν (…)

Σαρκοφάγος σπόγγος με εμφάνιση γλυπτού, Extraordinary harp-shaped carnivorous sponge discovered living on the Pacific Ocean floor

Ο σαρκοφάγος σπόγγος-λύρα θυμίζει μεταμοντέρνο γλυπτό

Weird predator: The harp sponge, or Chondrocladia lyra, so called because its strange body bears a remarkable resemblance to a harp or lyre

Ένα είδος σπόγγου που θυμίζει γλυπτό σύγχρονης τέχνης έχει εγκαταλείψει τις διατροφικές συνήθειές της οικογένειάς του και προτιμά να τρέφεται με μικρές γαρίδες.

Ο μεταμοντέρνος «σπόγγος-λύρα» έχει οριζόντιες και κάθετες διακλαδώσεις που προεξέχουν από τον λασπώδη βυθό σαν ανάποδος πολυέλαιος. Αντί να φιλτράρει το νερό για να συγκρατήσει μικρόβια και σωματίδια οργανικών ουσιών, όπως κάνουν οι περισσότεροι σπόγγοι για να τραφούν, το νέο είδος Chondrocladia lyra παγιδεύει κωπήποδα, μικρά καρκινοειδή που θυμίζουν γαρίδες.

Τα θύματα παγιδεύονται σε μικρά αγκάθια που θυμίζουν Velcro πάνω στις κάθετες διακλαδώσεις του σφουγγαριού, και στη συνέχεια τυλίγονται μέσα σε μια μεμβράνη όπου και χωνεύονται.

Όπως αναφέρουν οι ερευνητές του Ερευνητικού Ινστιτούτου του Ενυδρείου Μόντερεϊ Μπέι στην Καλιφόρνια, ο σπόγγος-λύρα πιθανότητα ανέπτυξε αυτή την ασυνήθιστη τακτική κυνηγιού λόγω της περιορισμένης διαθέσιμης τροφής στα μεγάλα βάθη όπου ζει, από 3.300 έως 3.500 μέτρα.

Οι διακλαδώσεις του σφουγγαριού, επισημαίνουν οι ερευνητές, δεν χρησιμεύουν μόνο ως παγίδες αλλά και ως αναπαραγωγικά όργανα: στην κορυφή τους υπάρχουν μικρές φούσκες με σπέρμα, το οποίο απελευθερώνεται στο νερό με την ελπίδα ότι θα βρει κάποιο άλλο σφουγγάρι του είδους του στην αχανή, σκοτεινή άβυσσο.