Η «ηφαιστειακή» ατμόσφαιρα της Αφροδίτης, Have Venusian volcanoes been caught in the act?

Η ESA έδωσε στη δημοσιότητα μια καλλιτεχνική απεικόνιση της ηφαιστειακής δραστηριότητας στην Αφροδίτη. Artist’s impression of an active volcano on Venus. Results from a long-term study of Venus find evidence of a clear injection of sulphur dioxide into its upper atmosphere. One possible interpretation is that volcanic activity increased the sulphur dioxide component of the upper atmosphere, although an alternative is that a change in atmospheric circulation dredged up the gas. Credits: ESA/AOES

Οι επιστήμονες γνώριζαν ότι η Αφροδίτη έχει πολλά ηφαίστεια αλλά για πολλά χρόνια υπήρχε επιστημονική διαμάχη για το αν τα ηφαίστεια αυτά, ορισμένα εκ των οποίων είναι γιγάντια, εξακολουθούν να είναι ενεργά. Πριν από δύο χρόνια το σκάφος Venus Express που εξερευνά τον πλανήτη εντόπισε μια λάμψη η οποία σύμφωνα με τους ειδικούς ήταν προϊόν μιας μεγάλης ηφαιστειακής έκρηξης.

Μια νέα μελέτη έρχεται να ενισχύσει τους θιασώτες της ύπαρξης ηφαιστειακής δραστηριότητας στην Αφροδίτη. Ερευνητές στη Γαλλία υποστηρίζουν ότι το διοξείδιο του θείου στην ατμόσφαιρα της Αφροδίτης είναι προϊόν έντονης ηφαιστειακής δραστηριότητας στον πλανήτη.

Η μελέτη

The rise and fall of sulphur dioxide in the upper atmosphere of Venus over the last 40 years, expressed in units of parts per billion by volume (ppbv). The dataset on the left is mostly from NASA’s Pioneer Venus, which was in orbit around Venus from 1978 to 1992. The dataset on the right is from ESA’s Venus Express, which has been studying Venus since 2006. A clear rise in the concentration of sulphur dioxide (SO2) concentration was observed at the start of the mission, with a subsequent decrease. The increase in sulphur dioxide can be interpreted either as evidence for volcanic activity or for decadal-scale variations in the circulation of Venus’ vast atmosphere. The data are superimposed on an artist impression of Venus, depicting a volcanic terrain surrounded by a thick, noxious atmosphere. Credits: Data: E. Marcq et al. (Venus Express); L. Esposito et al. (earlier data); background image: ESA/AOES

Η πυκνή ατμόσφαιρα της Αφροδίτης περιέχει ένα εκατομμύριο περισσότερο διοξείδιο του θείου από ό,τι η ατμόσφαιρα της Γης. Οι μεγαλύτερες ποσότητες του διοξειδίου του θείου «κρύβονται» στα κατώτερα στρώματα της ατμόσφαιρας της Αφροδίτης επειδή στα ανώτερα στρώματα καταστρέφεται από το ηλιακό φως. 

Αυτό σύμφωνα με τους ερευνητές σημαίνει ότι τα ανώτερα στρώματα της ατμόσφαιρας τροφοδοτούνται συνεχώς με κάποιες ποσότητες του διοξειδίου του άνθρακα που φθάνουν εκεί με ορμή από κάτω. Οι ερευνητές υποστηρίζουν ότι το φαινόμενο αυτό υποδηλώνει ότι πηγή του διοξειδίου του θείου είναι τα πολλά μεγάλα ηφαίστεια του πλανήτη.

«Αν υπάρχει αύξηση των επιπέδων του διοξειδίου του θείου στα ανώτερα στρώματα της ατμόσφαιρας είναι βέβαιο ότι κάτι το έσπρωξε εκεί πρόσφατα επειδή τα ανεξάρτητα μόρια όπως αυτά του διοξειδίου του θείου καταστρέφονται από το ηλιακό φως μέσα σε διάστημα λίγων ημερών» αναφέρει ο Εμανουέλ Μαρκ, του Εργαστηρίου Ατμοσφαιρικών, Περιβαλλοντικών Παρατηρήσεων στη Γαλλία που ήταν ο επικεφαλής της ερευνητικής ομάδας.

Τα ηφαίστεια

Maat Mons is displayed in this computer generated three-dimensional perspective of the surface of Venus. The viewpoint is located 634 kilometers (393 miles) north of Maat Mons at an elevation of 3 kilometers (2 miles) above the terrain. Lava flows extend for hundreds of kilometers across the fractured plains shown in the foreground, to the base of Maat Mons. The view is to the south with the volcano Maat Mons appearing at the center of the image on the horizon and rising to almost 5 kilometers (3 miles) above the surrounding terrain.

Η έκρηξη που εντοπίστηκε πριν δύο χρόνια στην Αφροδίτη έγινε σύμφωνα με τα στελέχη της αποστολής του Venus Express στο ηφαίστειο Ιdunn Μons που έχει ύψος 2,5 χλμ. και περίμετρο 200 χλμ. Πρόκειται για μια αποστολή συνεργασίας του Ευρωπαϊκού Οργανισμού Διαστήματος (ESA) και της ΝΑSΑ, καθώς το σκάφος είναι ευρωπαϊκό ενώ η ομάδα των επιστημόνων που μελετά και αναλύει τα δεδομένα είναι της αμερικανικής υπηρεσίας.

Ο αμερικανικός δορυφόρος Μαγγελάνος τη δεκαετία του 1990 χαρτογράφησε με τα ραντάρ του την επιφάνεια της Αφροδίτης. Το μεγαλύτερο ηφαίστειο στον πλανήτη είναι το Μaat Μons που με ύψος 8 χλμ. είναι πιθανώς το δεύτερο σε μέγεθος ηφαίστειο στ5ο ηλιακό μας σύστημα μετά τον Όλυμπο στον Άρη, που έχει ύψος 21 χλμ.

Στη «μαγνητική λεωφόρο» μπήκε το Voyager 1. Voyager 1 cruising along magnetic highway

H NASA έδωσε στη δημοσιότητα αυτή την εικόνα του Voyager 1 το οποίο έχει εισέλθει στη «μαγνητική λεωφόρο» που οδηγεί στην έξοδο από το ηλιακό μας σύστημα. The 'magnetic highway': Here the sun's magnetic field lines are connected to interstellar magnetic field lines, allowing particles from inside the heliosphere to zip away and particles from interstellar space to zoom in. Credit: NASA/JPL-Caltech

Το Voyager 1, το διαστημόπλοιο της NASA που ταξιδεύει στο Διάστημα εδώ και 35 χρόνια, ετοιμάζεται να εγκαταλείψει το ηλιακό μας σύστημα και όπως ανακοίνωσε η NASA το σκάφος εισήλθε σε μια ανεξερεύνητη περιοχή την οποία οι ειδικοί ονομάζουν «μαγνητική λεωφόρο». Οι επιστήμονες ευελπιστούν ότι το Voyager 1 θα καταφέρει να στείλει κάποια στοιχεία από την περιοχή τα οποία θα βοηθήσουν την καλύτερη κατανόηση των φαινομένων που λαμβάνουν χώρα στα σύνορα του ηλιακού μας συστήματος.

Η μαγνητική λεωφόρος

This artist's concept shows how NASA's Voyager 1 spacecraft is bathed in solar wind from the southern hemisphere flowing northward. It also depicts Voyager 1's location relative to the heliosphere and interstellar space. Credit: NASA/JPL-Caltech

Η περιοχή στην οποία εισήλθε το Voyager 1 είναι σύμφωνα με τους επιστήμονες εκείνη που οδηγεί στην έξοδο από το ηλιακό μας σύστημα. Σε αυτήν αλληλεπιδρούν οι μαγνητικές δυνάμεις του Ήλιου και του διαστρικού Διαστήματος. Η περιοχή αυτή είναι ένα σημείο υποδοχής σωματιδίων που προέρχονται από εκρήξεις υπερκαινοφανών αστέρων (σουπερνόβα) ή άλλα κοσμικά φαινόμενα ενώ ταυτόχρονα σωματίδια του ηλιακού μας συστήματος περνούν από εκεί οδεύοντας έξω από αυτό.

The outer limits: This artist's concept shows NASA's two Voyager spacecraft exploring a turbulent region of space known as the heliosheath, the outer shell of the bubble of charged particles around our Sun

«Είναι σαν μια λεωφόρος η οποία επιτρέπει στα σωματίδια να εισέρχονται και να φεύγουν από το ηλιακό μας σύστημα. Δεν μπορούμε να υπολογίσουμε με ακρίβεια τον χρόνο που θα χρειαστεί το σκάφος για να διανύσει την περιοχή. Το διάστημα που εκτιμούμε ότι θα χρειαστεί είναι από μερικούς μήνες ως δύο χρόνια» αναφέρει ο Εντ Στόουν, επικεφαλής της αποστολής.

Τα Voyager

Deep in space: Voyager 1

Το Voyager 1 ξεκίνησε το μακρύ ταξίδι του από τη Γη μαζί με το «δίδυμό» του, το Voyager 2, στις 5 Σεπτεμβρίου του 1977. Σε όλα αυτά τα χρόνια έχει ακολουθήσει ακλόνητο την πορεία του διασχίζοντας το ηλιακό μας σύστημα και προχωρώντας σε απόσταση 18 δισ. χλμ πέρα από τη Γη, τη μεγαλύτερη που έχει διανύσει ποτέ αντικείμενο που έχει κατασκευαστεί από τον άνθρωπο.

Interstellar missions: A map of the Voyager tours through outer space

Το Voyager 2, το οποίο ακολούθησε πιο «λοξή» πορεία βρίσκεται 3,22 δισ. χλμ πίσω του. Και τα δυο σκάφη εξακολουθούν να στέλνουν τα σήματά τους στη Γη, γεγονός το οποίο τα καθιστά τα πιο μακρινά λειτουργικά διαστημόπλοια στην ανθρώπινη ιστορία. Ταξιδεύοντας με την ταχύτητα του φωτός τα δεδομένα που στέλνουν κάνουν περίπου 17 ώρες για να φτάσουν στη Γη.

Ο γαλαξίας που... αστράφτει, The 'glittering galaxy' so bright you can almost count the stars in it

Η ESA, που έδωσε στη δημοσιότητα την φωτογραφία, μας προκαλεί να μετρήσουμε τα άστρα του λαμπερού γαλαξία. The 'glittering galaxy' is so clear that it is almost possible to count the individual stars in it

Άλλη μια εντυπωσιακή εικόνα από το Σύμπαν προσέθεσε στον μακρύ του κατάλογο το διαστημικό τηλεσκόπιο Hubble. Το τηλεσκόπιο φωτογράφισε τον γαλαξία ESO 318-13 σε ένα εντυπωσιακό στιγμιότυπο αφού ο ελλειπτικός γαλαξίας απεικονίζεται με εξαιρετική λαμπρότητα αλλά και καθαρότητα.

Όπως αναφέρουν χαρακτηριστικά τα στελέχη του Ευρωπαϊκού Οργανισμού Διαστήματος (ESA) «η εικόνα είναι τόσο λαμπρή και καθαρή που μπορείς κυριολεκτικά να μετρήσεις τα άστρα του γαλαξία».

The image shows a variety of brightly coloured phenomena in the night sky.

Although ESO 318-13 is the main event in this image, it is sandwiched between a vast collection of bright celestial objects. Several stars near and far dazzle in comparison to the neat dusting contained within the galaxy. One that particularly stands out is located near the centre of the image, and looks like an extremely bright star located within the galaxy. This is, however, a trick of perspective. The star is located in the Milky Way, our own galaxy, and it shines so brightly because it is so much closer to us than ESO 318-13.

There are also a number of tiny glowing discs scattered throughout the frame that are more distant galaxies. In the top right corner, an elliptical galaxy can be clearly seen, a galaxy which is much larger but more distant than ESO 318-13. More interestingly, peeking through the ESO 318-13, near the right-hand edge of the image, is a distant spiral galaxy.

Galaxies are largely made up of empty space; the stars within them only take up a small volume, and providing a galaxy is not too dusty, it can be largely transparent to light coming from the background. This makes overlapping galaxies like these quite common. One particularly dramatic example of this phenomenon is the galaxy pair NGC 3314 (heic1208). Credit: ESA/Hubble & NASA 

Έγκον Σίλε (1890-1918): Μελαγχολία και πρόκληση, Egon Schiele (1890-1918): Melancholy and Provocation

EGON SCHIELE MELANCHOLIE UND PROVOKATION. Girl in Black Dress with her Legs Spread, 1910, Pencil, gouache and opaque white on paper, 43,9 x 30,4 cm,  Leopold Museum.

Από τα πρώτα καλλιτεχνικά του βήματα, η ζωγραφική του Έγκον Σίλε (1890-1918) ανέδιδε ένα αίσθημα μελαγχολίας, μια επιθετική απαισιοδοξία γεμάτη ένταση.

Portrait of Wally Neuzil, 1912, Oil on wood, 32,7 x 39,8 cm, Leopold Museum, Vienna.

Τα πορτρέτα και τα γυμνά του, ζωγραφισμένα με τολμηρά χρώματα και προκλητικές πόζες που τις τόνιζε η εκπληκτική σχεδιαστική δεξιοτεχνία του, σκανδάλισαν τη βιεννέζικη κοινωνία του καιρού του, αργότερα όμως αναγνωρίστηκαν ως αριστουργήματα του εξπρεσιονισμού. 

Autumn Tree in Turbulent Air, 1912, Oil and soft pencil on canvas, 80 x 80,5 cm, Leopold Museum.

Παρά τη σύντομη καλλιτεχνική διαδρομή του (πέθανε μόλις 28 ετών), ο Σίλε κατέκτησε μια ξεχωριστή θέση στο πάνθεον της ευρωπαϊκής ζωγραφικής.

Self-Seer II (Death and Man), 1911, Oil on canvas, 80,5 x 80 cm, Leopold Museum.

Η έκθεση «Έγκον Σίλε: Μελαγχολία και πρόκληση», που παρουσιάζεται στο Leopold Museum της Βιέννης (έως 30 Ιανουαρίου 2012), προσφέρει μια πλούσια αναδρομή στο έργο του, εστιάζοντας στην πρώιμη δημιουργική του περίοδο.

Dead Mother I, 1910, Pencil and oil on wood, 32 x 25,7 cm, Leopold Museum.

Τα έργα του Σίλε χαρακτηρίζονται από βαθιά μελαγχολία και σκληρή τόλμη και είναι σχεδιασμένα με γοργές, βίαιες πινελιές. Στον χώρο της έκθεσης φιλοξενούνται επίσης σύγχρονοι καλλιτέχνες (εικαστικά, χορός, περφόρμανς) με έργα εμπνευσμένα από τον Σίλε.

Η ταινία καταγράφει μερικές από τις βασικές στιγμές της ζωής του Αυστριακού εξπρεσιονιστή ζωγράφου Έγκον Σίλε, ο οποίος πέθανε σε νεαρή ηλικία - μόλις 28 ετών. Το έργο του υπήρξε καθοριστικό σε ότι αφορά την αίσθηση του ερωτισμού στη ζωγραφική μέσα από την απεικόνιση του γυμνού γυναικείου σώματος, επηρεάζοντας πολλούς μεταγενέστερους καλλιτέχνες στο χώρο των εικαστικών. Η ταινία, εκτός του ότι αναδεικνύει τη σκοτεινή αύρα και την τολμηρότητα των ερωτικών του συνθέσεων, είναι και μια καταγγελία του ηθικού συντηρητισμού, της λογοκρισίας και της καταπίεσης της ερωτικής έκφρασης στην αυστριακή κοινωνία στις αρχές του 20ού αιώνα, συνηγορώντας υπέρ της απόλυτης ελευθερίας στο χώρο των τεχνών. Άλλωστε, ο Σίλε καταδικάστηκε στην εποχή του με την κατηγορία της πορνογραφίας. Σκηνοθεσία: Χέρμπερτ Βέσελυ - Λέο Τισάτ

Dolls from Egon Schiele by Ikuko Miyazaki

Egon Schiele (12 June 1890 - 31 October 1918) was an Austrian painter. A protégé of Gustav Klimt, Schiele was a major figurative painter of the early 20th century. Schiele's work is noted for its intensity, and the many self-portraits the artist produced. 

The twisted body shapes and the expressive line that characterize Schiele's paintings and drawings mark the artist as an early exponent of Expressionism, although still strongly associated with the art nouveau movement (Jugendstil).

Egon Schiele is known for being grotesque, erotic, pornographic, and disturbing, focusing on sex, death, and discovery. He focused on portraits of others as well as himself. In his later years, while he still worked often with nudes, they were done in a more realist fashion.

Music by Gustav Mahler, 'Symphony 5 - Adagietto'.

«Εργοστάσια» παραγωγής φεγγαριών τα δαχτυλίδια του Κρόνου, Saturn's rings may double up as a moon factory

Saturn's B ring begins at the inner blue band and stretches to the right into the yellow area in this false-colour Cassini image. The formation of clumps is strongest in the blue region (Image: NASA/JPL/Space Science Institute).

Οι δορυφόροι του Κρόνου, του Ουρανού και του Πλούτωνα -ενδεχομένως και το φεγγάρι της Γης- σχηματίστηκαν από τη συσσωμάτωση των υλικών που περιείχαν γιγάντιοι δακτύλιοι γύρω από αυτούς τους πλανήτες, υποδεικνύει νέο μαθηματικό μοντέλο.

Η κρατούσα θεωρία θέλει τους δορυφόρους και τους πλανήτες να σχηματίζονται από την ίδια περίπου διαδικασία: όπως οι πλανήτες προέκυψαν από τη συσσωμάτωση υλικών που περίσσεψαν από το σχηματισμό του Ήλιου και δημιούργησαν έναν δίσκο γύρω από το νεογέννητο άστρο, έτσι και οι δορυφόροι σχηματίστηκαν από τους δίσκους αερίων και σκόνης που περιέβαλλαν τους νεογέννητους πλανήτες.

Νέα τροπή στην κρατούσα θεωρία

Σύμφωνα με νέα μελέτη στο περιοδικό Science, το μοντέλο αυτό πράγματι ισχύει για τον Δία, όχι όμως και στις περιπτώσεις του Κρόνου, του Ουρανού και του Ποσειδώνα, τριών αέριων γιγάντων στο εξώτερο Ηλιακό Σύστημα.

Saturn's moons Pan and Atlas (pictured above) may have formed in two stages - their cores may be remnants of the breakup of a large icy body early in the solar system's history and their ridges may have formed later, as the cores swept up material from Saturn's rings. The scenario might explain why the ridges appear smooth and the polar regions rough (Synthetic image: CEA/ANIMEA/Science).

Γάλλοι ερευνητές ήθελαν να εξηγήσουν την ασυνήθιστη διάταξη των δεκάδων φεγγαριών του Κρόνου: πολλά από αυτά βρίσκονται στα όρια των δακτυλίων του πλανήτη και η μάζα τους τείνει να αυξάνεται όσο πιο μεγάλη είναι τροχιά τους.

Σύμφωνα με την κρατούσα θεωρία, τα υλικά των δακτύλιων δεν μπορούν να συμπυκνωθούν και να σχηματίσουν δορυφόρους επειδή βρίσκονται υπερβολικά κοντά στον πλανήτη, του οποίου η βαρύτητα θα διέλυε κάθε νεογέννητο φεγγάρι.

An animation shows how Saturn's moons Pan and Atlas grew by sweeping up particles from Saturn's rings (Courtesy of CEA/ANIMEA).

Τώρα, η ομάδα του Ορελιέν Κριτά στο Αστεροσκοπείο Κυανής Ακτής στη Γαλλία υπολογίζει ότι αυτό δεν ισχύει απόλυτα: τα υλικά που βρίσκονται στην εσωτερική πλευρά ενός δακτυλίου (αυτή που κοιτάζει προς τον πλανήτη) θα πρέπει να ανταλλάσσουν διαρκώς γωνιακή ορμή με τα υλικά που βρίσκονται στην εξωτερική πλευρά. Αυτό θα σήμαινε ότι τα υλικά στην εσωτερική πλευρά θα έχαναν διαρκώς ενέργεια και θα έπεφταν προς τον πλανήτη, ενώ τα υλικά στην εξωτερική πλευρά θα αποκτούσαν ολοένα περισσότερη ενέργεια και σταδιακά θα απομακρύνονταν από τον πλανήτη.

Σχηματισμός νέων φεγγαριών

Οι προσομοιώσεις του Κριτά έδειξαν ότι τα υλικά που απομακρύνονται από την εξωτερική πλευρά του δακτυλίου θα σχημάτισαν σταδιακά έναν νέο δορυφόρο, ο οποίος θα μετανάστευε πιο μακριά από τον πλανήτη μετά τη γέννησή του.

Και εφόσον ο δακτύλιος διέθετε αρκετά υλικά, ένα δεύτερο φεγγάρι θα σχηματιζόταν στη συνέχεια στην ίδια θέση με το πρώτο, και ούτω καθεξής.

O Τιτάνας και η Διώνη, δύο από τα δεκάδες φεγγάρια του Κρόνου, με φόντο τους δακτυλίους όπως φαίνονται από το πλάι (Εικόνα της αποστολής Cassini: NASA/JPL/Caltech).

«Διαπιστώνουμε ότι [το νέο μοντέλο] ταιριάζει πολύ καλά με ό,τι βλέπουμε στα φεγγάρια του Κρόνου» σχολιάζει ο Κριτά.

Βέβαια, ο Ουρανός και ο Ποσειδώνας δεν διαθέτουν σήμερα δακτυλίους μεγάλης μάζας, ωστόσο η κατανομή των δορυφόρων τους υποδεικνύει ότι κάποτε είχαν.

Είχε και η Γη δαχτυλίδια; 

Earth with rings image courtesy Damien Bouic.

Το νέο μοντέλο αφήνει μάλιστα ανοιχτό το ενδεχόμενο να διέθετε και η Γη τα δικά της γιγάντια δαχτυλίδια.

Σύμφωνα με την κρατούσα θεωρία για τον σχηματισμό της Σελήνης, το φεγγάρι είναι το αποτέλεσμα μιας αρχαίας σύγκρουσης ανάμεσα στη Γη και ένα άλλο σώμα στο μέγεθος του Άρη. Ο δρ Κριτά εκτιμά τώρα ότι τα συντρίμμια της σύγκρουσης μπορεί να σχημάτισαν έναν δακτύλιο, τα υλικά του οποίου συμπυκνώθηκαν σε έναν και μοναδικό δορυφόρο σε διάστημα μικρότερο του ενός μήνα.

Γείτονάς μας ο Πολικός Αστέρας. North star closer to Earth than previously thought

This long-exposure photo (left) shows how the North Star, Polaris, stays fixed in the night sky as other stars appear to move during the night due to Earth's rotation. At right, a close-up of the multi-star Polaris system.

Το διασημότερο «σημάδι» του νυκτερινού ουρανού, ο Πολικός Αστέρας, είναι σύμφωνα με νέους υπολογισμούς πολύ πιο κοντά στη Γη από ότι πιστεύαμε μέχρι σήμερα. Η τελευταία εκτίμηση είχε γίνει στην δεκαετία του 1990 και σύμφωνα με αυτή ο Πολικός Αστέρας βρισκόταν σε απόσταση 434 ετών φωτός από εμάς. Διεθνής ομάδα αστρονόμων διαπίστωσε ότι το άστρο απέχει 323 έτη φωτός από τη Γη.

Ο ουράνιος φάρος

Ο Πολικός Αστέρας, γνωστός και ως Polaris ή α της Μικρής Άρκτου, «πέφτει» σχεδόν πάνω στη νοητή προέκταση του άξονα της Γης, γι΄αυτό και φαίνεται να βρίσκεται πάντα πάνω από τον γεωγραφικό βορρά. Για να βρει κανείς πού είναι ο βορράς, χωρίς να χρησιμοποιήσει πυξίδα, το μόνο που χρειάζεται να κάνει είναι να εντοπίσει τον Πολικό Αστέρα στην άκρη της «λαβής» της Μικρής Άρκτου.

Ο Πολικός Αστέρας έχει αποκληθεί «ο χρησιμότερος πρακτικά αστέρας στον ουρανό», επειδή βοηθά όχι μόνο τη ναυσιπλοΐα αλλά και τον κάθε εντοπισμό του βορρά από ξηρά και θάλασσα στην οποιαδήποτε αστροφώτιστη νύχτα: βρίσκεται πρακτικά στο ίδιο σημείο οποιαδήποτε ώρα του 24ώρου και οποιαδήποτε στιγμή του έτους. Ανήκει σε ένα σύστημα που αποτελείται από τρία άστρα και υπολογίζεται ότι έχει τέσσερις χιλιάδες φορές μεγαλύτερη φωτεινότητα από αυτή του Ήλιου.

Η απόσταση

Χρησιμοποιώντας τον ευρωπαϊκό δορυφόρο «Ίππαρχο» που κατέγραφε τροχιές άστρων οι επιστήμονες είχαν υπολογίσει παλαιότερα ότι ο Πολικός Αστέρας βρισκόταν σε απόσταση 434 ετών φωτός. Ομάδα αστρονόμων από τον Καναδά, την Ουκρανία και το Βέλγιο χρησιμοποίησαν νέα  προηγμένα όργανα παρατήρησης και διαπίστωσαν ότι το άστρο βρίσκεται 111 έτη φωτός πιο κοντά στη Γη.

«Ο Πολικός Αστέρας παρουσιάζει ορισμένες ανωμαλίες που με τα προϋπάρχοντα τεχνολογικά μέσα έκαναν ιδιαίτερα δύσκολη την μελέτη του. Τα νέα τεχνικά μέσα και ειδικά οι υψηλής ανάλυσης φασματοσκοπικές παρατηρήσεις ανοίγουν νέους δρόμους στην μελέτη του άστρου» αναφέρει ο Ντέιβιντ Τέρνερ, του Πανεπιστημίου Saint Mary στο Χάλιφαξ του Καναδά που ήταν ο επικεφαλής της ερευνητικής ομάδας. Η έρευνα δημοσιεύεται στην επιθεώρηση «Astrophysical Journal Letters».

Η εξέλιξη των ανδροειδών. The evolution of Androids

Το όνειρο της κατασκευής της τέλειας ανθρωπόμορφης μηχανής -και πώς να μην είναι τέλεια η μηχανή που θα ήταν η «αυτοπροσωπογραφία» μας- διατρέχει όλη σχεδόν την ανθρώπινη ιστορία.

Ωστόσο, τα υπέροχα ανδροειδή των προηγούμενων αιώνων δεν ήταν σε θέση να αναδρούν διορθωτικά στη λειτουργία τους, αν κάτι πήγαινε στραβά. Μόνο μετά την επινόηση των ηλεκτρονικών υπολογιστικών μηχανισμών έγινε εφικτό να κατασκευαστούν πραγματικά «έξυπνες» μηχανές: ικανές να ελέγχουν αυτόματα και αναδραστικά τη λειτουργία τους.

Τα κινητά αυτόματα του Ήρωνος

Σύμφωνα με τον λεξικογραφικό ορισμό, «αυτόματον» είναι ό,τι μπορεί να κινείται από μόνο του («αφ” εαυτού ενεργούν ή κινούμενον», βλ. Λεξικό Liddell-Scott). Ειδικότερα, στην κατηγορία των αυτομάτων εντάσσεται κάθε μηχανή που μπορεί από μόνη της να εκτελεί κάποιες τυπικά ανθρώπινες ή ζωικές εργασίες. Δεδομένων όμως των πρόσφατων τεχνολογικών εξελίξεων της ρομποτικής, αυτός ο κλασικός ορισμός των αυτομάτων πρέπει να θεωρείται μάλλον ασαφής.

Σήμερα περιγράφουμε ως αυτόματο μια ειδικού τύπου μηχανή -αδιάφορο αν είναι πραγματική ή δυνητική- η οποία, χάρη στην ύπαρξη ενός ενσωματωμένου προγράμματος, μπορεί: (Α) να εκτελεί ορισμένες ανθρώπινες ή ζωικές σωματικές λειτουργίες (κινητικές, αισθητηριακές κ.ο.κ.)· στην περίπτωση αυτή μιλάμε για «ρομπότ».

Και (Β) να προσομοιώνει μηχανικά, δηλαδή να αναπαράγει μέσω προγραμμάτων, κάποιες περίπλοκες συμπεριφορές ή και ανώτερες νοητικές λειτουργίες του ανθρώπινου εγκεφάλου (μαθηματικούς υπολογισμούς, ομιλία, έλλογα συμπεράσματα κ.ο.κ.), οπότε μιλάμε για «ηλεκτρονικούς υπολογιστές».

Ωστόσο, ακόμη και αυτή η διάκριση των σύγχρονων αυτόματων μηχανών σε «ηλίθια ρομπότ» και «ευφυείς υπολογιστές» αποδεικνύεται αυθαίρετη, δεδομένου ότι οποιαδήποτε λειτουργία που επιτελούν τα ρομπότ βασίζεται αναγκαστικά σε κάποιο υπολογιστικό πρόγραμμα.

Θρυλικά ανδροειδή

Η λέξη-κλειδί για την κατανόηση των αυτομάτων θα πρέπει να αναζητηθεί μάλλον στον ακριβή προσδιορισμό της έννοιας «μηχανή»: ενώ κάθε αυτόματο είναι μια ειδική κατηγορία μηχανής, κάθε μηχανή δεν είναι ένα αυτόματο!

Πάντως κατά την αρχαιότητα θεωρούσαν τις μηχανές αφύσικα αντικείμενα, τα οποία με τρόπο μαγικό και δόλιο, χάρη δηλαδή σε κάποια πανουργία, μας επιτρέπουν να βγαίνουμε από δύσκολες καταστάσεις «αμηχανίας» ή, εναλλακτικά, να κυριαρχούμε πρόσκαιρα πάνω στις ακατανόητες δυνάμεις της Φύσης.

Και δεν είναι καθόλου περίεργο ότι τις πρώτες μαρτυρίες του «ναρκισσιστικού» εγχειρήματος της κατασκευής τεχνητών ομοιωμάτων του ανθρώπου τις βρίσκουμε, για μία ακόμη φορά, στην αρχαία Ελλάδα.

Χυτήριο μετάλλων, Ο Ήφαιστος παραδίνει στη Θέτιδα τα όπλα του Αχιλλέα. Κύλικα διάμετρος 30 εκ. 500-475 π.Χ. Penn Museum, University of Pennsylvania Museum of Archeology and Anthropology

Από την ομηρική Ιλιάδα μαθαίνουμε ότι πρώτος ο Ήφαιστος, θείος αρχιτεχνίτης και μηχανοποιός, είχε φτιάξει θηλυκά «ανδροειδή», δηλαδή μεταλλικά πλάσματα με μορφή γυναικών (κάλλιστα θα τα ονομάζαμε σήμερα ρομπότ) για να τον υπηρετούν τόσο στο σκοτεινό εργαστήριό του όσο και στις μετακινήσεις του επειδή ήταν κουτσός.

Αυτές οι «χρυσές υπηρέτριες» ήταν, όπως λέγεται, καθ” όλα όμοιες με τις ζωντανές παρθένες: προικισμένες με φρόνηση, με ικανότητα ομιλίας, ενώ αποτελούσαν επίσης αξιοπερίεργα αντικείμενα του ερωτικού πόθου των αθανάτων, οι οποίοι έσπευσαν να τις διδάξουν… «κάθε γυναικεία τέχνη» (Ιλ., Σ, 418 κ.ε.).

Δίδραχμο της Φαιστού, 280 π.Χ. Ο φτερωτός Τάλων οπλισμένος με πέτρα.

Ωστόσο, από τα μυθικά αυτόματα του Ηφαίστου τα πιο διάσημα είναι ο Τάλως και η Πανδώρα. Ο Τάλως περιγράφεται από τον Πλάτωνα και τον Παυσανία ως ένα χάλκινο ρομπότ, ένα νοήμον αυτόματο από μέταλλο (ο «χαλκούς ανήρ», σύμφωνα με τον Απολλόδωρο), ενώ η πρώτη μοιραία γυναίκα, η Πανδώρα, ήταν ένα ανδροειδές φτιαγμένο όχι από μέταλλο αλλά από χώμα, στο οποίο οι θεότητες είχαν εμφυσήσει ζωή, δηλαδή αιώνια ψυχή. Όπως ακριβώς δημιουργήθηκε και ο Εβραίος Αδάμ. Μήπως κι αυτός ήταν ανδροειδές;

Δαίδαλος και Πασιφάη. (Τοιχογραφία στην Πομπηία)

Το όνειρο της εκμηχάνισης του ανθρώπινου σώματος θα εκδηλωθεί στον αρχαίο κόσμο είτε μέσω της μυθολογίας είτε μέσω της πρώιμης τεχνολογίας. Αναμφίβολα ο Δαίδαλος είναι η προσωποποίηση αυτού του νέου εφευρετικού πνεύματος της αρχαίας τεχνολογίας.

Ανάμεσα στις αναρίθμητες επινοήσεις που αποδίδονται στον Δαίδαλο συγκαταλέγονται και κάποια «ζωντανά» αγάλματα-αυτόματα, που πρώτος αυτός κατασκεύασε. Και ελάχιστα ενδιαφέρει εδώ το αν ο Δαίδαλος υπήρξε ιστορικό ή μυθικό πρόσωπο.

Δαίδαλος και Πασιφάη. Λεπτομέρεια (Τοιχογραφία στην Πομπηία)

Αυτό που έχει σημασία είναι ότι στη μορφή αυτού του θρυλικού τεχνίτη προσωποποιείται και συνοψίζεται η ανάδυση στον αρχαίο κόσμο μιας νέας κοινωνικής ομάδας ή συντεχνίας: των βιοτεχνών-καλλιτεχνών.

Η αποδοχή από μέρους της αρχαιοελληνικής κοινωνίας αυτής της νέας συντεχνίας συμβαδίζει με τη σταδιακή απομαγικοποίηση των μηχανών. Κατά την αρχαιότητα, ωστόσο, η απομαγικοποίηση των τεχνημάτων δεν θα μετουσιωθεί ποτέ σε πραγματική «τεχνολογία»: σε μια αυθεντική μηχανιστική σκέψη και πρακτική, σαν αυτή που θα κυριαρχήσει μόνο μετά τον 17ο αιώνα στον δυτικό πολιτισμό.

Système automatique d'ouverture de porte pour un temple, imaginé par Héron d'Αlexandrie.

Το επόμενο αποφασιστικό βήμα σ” αυτή την πολυδαίδαλη ιστορία των αυτομάτων θα συντελεστεί λίγους αιώνες αργότερα στην Αλεξάνδρεια των ελληνιστικών χρόνων. Σε αυτό το σταυροδρόμι πολιτισμών και γνώσεων θα κάνει την εμφάνισή της η περίφημη «αλεξανδρινή σχολή μηχανοποιών».

Αυτοί θεωρούνται οι πρώτοι κατασκευαστές πραγματικών και όχι πια μυθολογικών αυτόματων μηχανών, οι οποίες, επειδή είχαν κρυμμένο στο εσωτερικό τους τον μηχανισμό κίνησής τους, έδιναν την αλλόκοτη εντύπωση ότι κινούνται από μόνες τους, και επομένως ότι ήταν ζωντανές!

Οι νέες δυνατότητες των αυτόματων μηχανών θα επηρεάσουν βαθύτατα την αραβική τεχνολογία, και μέσω αυτής όλο τον δυτικό κόσμο κατά τον ύστερο Μεσαίωνα. Οι Άραβες μάλιστα θα επιφέρουν σημαντικές βελτιώσεις στις μηχανές που «κληρονόμησαν» από τους Αλεξανδρινούς.

Ο μηχανισμός των Αντικυθήρων

Σύνοψη και αποκορύφωμα της ελληνο-αραβικής μηχανικής σκέψης αποτελεί το βιβλίο του μεγάλου μηχανοποιού αλ-Τζαζάρι, με τίτλο «Βιβλίο της γνώσης των ευφυών μηχανισμών» (1204 μ.Χ.), στο οποίο περιγράφει μια σειρά από εκπληκτικές αυτόματες μηχανές.

Από τη Ζαΐρα στην Ars Magna

Ένας αραβικός θρύλος θέλει μια ομάδα αστρονόμων να κατασκευάζει μια «σκεπτόμενη μηχανή», την οποία ονόμασαν «Ζαΐρα».

Απ” ό,τι εικάζεται, η λειτουργία της Ζαΐρα βασιζόταν σ” έναν εσωτερικό μηχανισμό που με έναν ακαθόριστο τρόπο ήταν σε θέση να συνδυάζει και να αντιστοιχεί το κάθε ένα από τα 28 γράμματα του αραβικού αλφάβητου με μία από τις 28 βασικές κατηγορίες ιδεών της αραβικής φιλοσοφίας. Συνδυάζοντας τα γράμματα με τις αριθμητικές τιμές που αντιστοιχούσαν σε κάθε κατηγορία ιδεών, η ανθρωπόμορφη μηχανή της σοφίας μπορούσε να αποκαλύπτει πολύτιμες γνώσεις.

Ramon Llull, father of symbolic logic and computer science?

Η Ζαΐρα, η θρυλική σκεπτόμενη μηχανή των Αράβων, θα προκαλέσει το ενδιαφέρον ενός εκκεντρικού ιεραπόστολου, του Ισπανού ευγενή Ραμόν Λουλ (1235-1316 μ.Χ.), ο οποίος ύστερα από μια μυστικιστική κρίση θα εγκαταλείψει τον προγενέστερο έκλυτο βίο του για να στρατευθεί με πάθος, ως φραγκισκανός μοναχός, στη διάδοση του καθολικισμού.

Ramon Llull drew this diagram over 700 years ago showing 81 connecting lines in an Enneagram-like figure

Κλέβοντας από τους Άραβες περισσότερες ιδέες από όσες μπορούσε να τους προσφέρει, ο Λουλ αποφάσισε (προφανώς κατόπιν θείας επιφοιτήσεως!) να σχεδιάσει μια χριστιανική εκδοχή της Ζαΐρα.

Έτσι, βαπτίζοντας τη μηχανή «του» με το κοσμιότερο και πιο μεγαλοπρεπές όνομα «Ars Magna» (Μέγιστη Τέχνη), προδιέγραψε ως αποστολή αυτής της «νέας» εκχριστιανισμένης μηχανής τον προσηλυτισμό των απίστων, όχι με τη βία των όπλων αλλά με τη βία… της Λογικής.

Παρά τις ευγενείς προθέσεις του δημιουργού της, η φιλόδοξη ιδέα της Ars Magna θα είχε καταλήξει στα σκουπίδια της Ιστορίας αν δεν είχε επηρεάσει πολλούς μεταγενέστερους στοχαστές, όπως τον Νικόλαο Κουζάνο και κυρίως τον μεγάλο Γερμανό φιλόσοφο-μαθηματικό Γκότφριντ Λάιμπνιτς, το πρωτότυπο μαθηματικό έργο του οποίου έμελλε να συμβάλει αποφασιστικά στη γέννηση της νεότερης υπολογιστικής σκέψης.

Η αυγή της ρομποτικής

Το όνειρο της δημιουργίας της τέλειας μηχανής θα συνεχιστεί σε όλη τη διάρκεια του ύστερου Μεσαίωνα και της Αναγέννησης. Κυνηγώντας αυτόν τον άπιαστο, εκείνη την εποχή, στόχο οι άνθρωποι θα κατασκευάσουν πολλές αξιοθαύμαστες αυτόματες μηχανές και ό,τι δεν μπορούσαν να κατασκευάσουν το έπλαθαν με τη φαντασία.

Ωστόσο, την περίοδο αυτή συντελείται σταδιακά μια βαθιά ιστορική-πολιτισμική μετάλλαξη: πρώτη φορά στην Ιστορία οι μηχανές αρχίζουν να αποτελούν τους βασικούς συντελεστές της ανάπτυξης των ανθρώπινων κοινωνιών: «ο από μηχανής Θεός» (Deus ex machina) των αρχαίων θα μετεξελιχθεί στη χριστιανική Δύση σε «εκ Θεού Μηχανή» (Machina ex Deo).

Ακολουθώντας αυτή την πρωτοφανή αναβάθμιση του ρόλου των μηχανών αλλά και την προοδευτική επικράτηση της αυτοματοποίησης σε κάθε παραγωγική διαδικασία, θα πρέπει να σταθούμε στην αποφασιστική καμπή που σημειώνεται στη Δύση μετά το 1769.

Τη χρονιά αυτή κατατίθενται στο γραφείο ευρεσιτεχνιών της Αγγλίας τα σχέδια της ατμομηχανής του Τζ. Βατ και της κλωστικής μηχανής του Ρ. Αρκράιτ, δύο τεχνολογικών καινοτομιών που σηματοδοτούν, ως γνωστό, την απαρχή της βιομηχανικής επανάστασης.

The three Jaquet-Droz androids  Photo: Museum of Art and History in Neuchâtel

Πέντε χρόνια μετά, καταγράφεται ένα άλλο σημαντικό ιστορικό γεγονός, το οποίο εκ των υστέρων -και αδίκως- θα καταγραφεί ως «επουσιώδες»: ο ιδιοφυής Ελβετός μηχανοποιός Πιερ Ζακέ-Ντροζ (Pierre Jaquet-Droz) θα παρουσιάσει στα 1774 τρία εντυπωσιακά αυτόματα με ανθρώπινη μορφή (ανδροειδή): μια μουσικό, ένα παιδί-σχεδιαστή και ένα παιδί-γραφέα.

The Musician automaton of Jaquet-Droz (© Museum of Art and History of Neuchâtel)

Η μουσικός μπορούσε, εκτός από το να εκτελεί πέντε δημοφιλή μουσικά κομμάτια, να αναστενάζει, να κουνά το κεφάλι της και να υποκλίνεται με μεγάλη χάρη. Ο γραφιάς ήταν ακόμη πιο περίπλοκος από μηχανολογικής απόψεως: βουτούσε τη φτερωτή πένα στο μελανοδοχείο, άπλωνε με το αριστερό χέρι το χαρτί και έγραφε καλλιγραφικά μικρές προτάσεις, αφήνοντας τα αναγκαία κενά ανάμεσα στις λέξεις.

Το τρίτο «παιχνιδάκι», ο σχεδιαστής, ζωγράφιζε με μολύβι τις προσωπογραφίες τριών βασιλέων, ενός παιδιού και ενός σκύλου, ενώ στο τέλος με ένα φύσημα έδιωχνε από το χαρτί τη σκόνη που άφηνε το μολύβι!

Προϊόντα της ενσωμάτωσης ενός αρκετά περίπλοκου ωρολογιακού μηχανισμού στο εσωτερικό μιας κούκλας, αυτά τα τρία «αυτόματα-παιχνίδια» αποτελούν το αποκορύφωμα μιας μακράς τεχνολογικής παράδοσης και πολλών μηχανολογικών καινοτομιών, ενώ ταυτόχρονα προεικονίζουν με τον πιο θεαματικό τρόπο τις ασύλληπτες δυνατότητες μιας γενικευμένης χρήσης αυτομάτων τόσο στη βιομηχανία όσο και στην καθημερινή ζωή.

Όσο εντυπωσιακές κι αν φαίνονται οι επιδεξιότητες των πρώιμων αυτομάτων, αυτά τα ίδια παραμένουν απελπιστικά απλοϊκά αν συγκριθούν με τα σημερινά ρομπότ ή με τις σύγχρονες νοήμονες μηχανές.

Kevin Warwick, the cybernetic pioneer who is upgrading the human body - starting with himself

Στις αρχές του εικοστού πρώτου αιώνα, η επιστήμη των υπολογιστών, η ρομποτική και οι νευροεπιστήμες συνεργάζονται πλέον στενά όχι μόνο για την κατασκευή πραγματικά νοημόνων μηχανών αλλά και για τη δημιουργία χιμαιρικών βιοκυβερνητικών πλασμάτων, των περιώνυμων «Cyborgs». 

Η ιστορία της ρομποτικής και της τεχνητής νοημοσύνης αποδεικνύουν επαρκώς ότι οι καινοτομίες στις αυτόματες και μετέπειτα υπολογιστικές μηχανές πάντοτε στηρίχθηκαν (και ταυτόχρονα εμποδίστηκαν!) από τις εκάστοτε εξελίξεις αλλά και τα αδιέξοδα της Λογικής.

ΠΗΓΗ: «Η Εφημερίδα των Συντακτών»