“Ποίημα για την καταστροφή της Λισαβόνας”. “Poème sur le désastre de Lisbonne”

“Scarcely had they reached the city, lamenting the death of their benefactor, when they felt the earth tremble under their feet.” Voltaire – Candide V. They’re just in time to witness the Lisbon earthquake of 1755, one of the deadliest earthquakes in history. Somewhere between 10,000 and 100,000 people died in this earthquake. Voltaire is delighted to throw Pangloss into this catastrophe so he can philosophize the “sufficient reason” why such a disaster would happen in the best of all possible worlds.

Εισαγωγή

Την 1 Νοεμβρίου 1755, στις 9.20 π.μ., ανήμερα των Αγίων Πάντων για τους Καθολικούς, ένας σεισμός, σήμερα υπολογίζεται ότι ήταν της τάξης των 9 βαθμών της κλίμακας Richter, και το τσουνάμι που ακολούθησε, σκότωσαν 100.000 κατοίκους της Λισαβόνας, δηλαδή το μισό πληθυσμό της ή το 1/3 των κατοίκων της, τότε, Πορτογαλίας. Η Λισαβόνα ισοπεδώθηκε, σε μία άνευ προηγουμένου για τους ιστορικούς χρόνους φυσική καταστροφή, που συγκλόνισε την Ευρώπη και ήταν η αιτία για έντονες φιλοσοφικές αντιπαραθέσεις για την ύπαρξη ή μη Θείας πρόνοιας στον κόσμο, για τα αίτια των ανθρώπινων δεινών και την ερμηνεία αυτών.

Μέσα στη θύελλα θέσεων και αντιθέσεων που ακολούθησε πλήθος ερωτημάτων τέθηκαν και τα οποία αμφισβητούσαν ευθέως τους απολογητές του Θεού όπως Τον παρουσίαζε η κυρίαρχη μεσαιωνική εκκλησιαστική εξουσία, ενώ καταργήθηκαν και τα Τάγματα των Ιησουιτών.

Lisbon seen from the east during the earthquake. Exaggerated fires and damage effects. People fleeing in the foreground. (Copper engraving, Netherlands, 1756) - Image and caption courtesey of the National Information Service for Earthquake Engineering image library.

Ο σεισμός της Λισαβόνας ήταν ένα τρομακτικό γεγονός που όμως, όταν γρήγορα κόπασαν οι φωνές περί δήθεν θεϊκής τιμωρίας έχοντας χάσει κάθε πειστικό επιχείρημα, και με την καταλυτική παρέμβαση ανθρώπων ικανών, όπως ο πρωθυπουργός Σεμπαστιάο Ντε Μέλο, ο οποίος μάλιστα θεωρείται ως ο πρόδρομος της σεισμολογίας ενώ συνείσφερε σημαντικά στην κατασκευή κτισμάτων ικανών να αντέχουν καλύτερα σε ανάλογες φυσικές καταστροφές, η Πορτογαλία μπόρεσε μετά από σχετικά σύντομο χρονικό διάστημα να ξεπεράσει την καταστροφή, να ορθοποδήσει και να εκσυγχρονιστεί.

François-Marie Arouet (1694–1778), known as Voltaire, French Enlightenment writer and philosopher. Detail of portrait by Maurice Quentin de La Tour, circa 1736.

Ο Βολταίρος, η εμβληματική αυτή μορφή του Διαφωτισμού, έγραψε λίγους μήνες μετά το «Ποίημα για την καταστροφή της Λισαβόνας», στο οποίο περιέχονται πολλά από τα ερωτήματα που τέθηκαν την εποχή εκείνη με αφορμή τον εν λόγω σεισμό και τα οποία ουδέποτε έπαψαν να προβληματίζουν.

Ποίημα για την καταστροφή της Λισαβόνας

Marie-Hélène Vieira da Silva, Le désastre ou la guerre, 1942

Δυστυχισμένοι θνητοί! Σκοτεινή και πένθιμη γη!

Φοβισμένη συγκέντρωση του ανθρώπινου γένους.

Carlos Schwabe, La douleur, The pain, 1893.

Αιώνια παράταση ανώφελου πόνου!

Ελάτε, εσείς φιλόσοφοι, που κραυγάζετε ότι “όλα είναι καλά”,

Και ατενίστε αυτήν την καταστροφή ενός κόσμου.

Δείτε αυτά τα κουρέλια και τις στάχτες του γένους σας,

Αυτό το παιδί και τη μάνα του από κοινού στοιβαγμένοι σε ερείπια,

Αυτά τα διασκορπισμένα μέλη σωμάτων κάτω από μαρμάρινες κολόνες,

Hugo Simberg, Le jardin de la mort, The garden of death, 1896.

Εκατό χιλιάδες τους οποίους καταβρόχθισε η γη

Οι οποίοι, τεμαχισμένοι και ματωμένοι, αλλά ακόμη τρέμοντας,

Ενταφιάστηκαν κάτω από τις φιλόξενες στέγες τους.

Σε τροχό βασανιστηρίων τελειώνουν τις πληγωμένες ζωές τους.

Σε αυτούς που πεθαίνουν ψιθυρίζοντας τη δυστυχία,

Σε αυτό που τρομακτικό θέαμα συμφοράς

William Blake, L'Ancien des Jours, The Old one of the Days, 1794. The "Ancient of Days" is described in Chapter 7 of the Book of Daniel. This image depicts Copy D of the illustration currently held at the British Museum.

Θα απαντήσετε : “Δεν κάνετε τίποτα άλλο από το να απεικονίζετε

Τους σιδερένιους νόμους που δημιούργησε η θέληση του Θεού”;

Θα τους πείτε επιπλέον ενώ ακόμα τρέμει ο σωρός από σάρκες:

“Ο Θεός είναι τιμωρός: το τίμημα της αμαρτίας είναι ο θάνατος”;

Ποιο έγκλημα, ποια αμαρτία βάρυνε αυτές τις νεαρές καρδιές

Ώστε να βρίσκονται ματωμένες και κομματιασμένες στα στήθη των

μητέρων τους;

Μήπως η Λισαβόνα έπεσε βαθύτερα στο ποτό της φαυλότητας

Από το Λονδίνο, το Παρίσι ή την ηλιόλουστη Μαδρίτη;

Σε αυτές οι άντρες χορεύουν· στη Λισαβόνα χασμουριέται η άβυσσος.

Ήρεμοι παρατηρητές των ερειπίων των αδερφών σας

Félicien Rops, La mort au bal, Death with the ball.

Ασυγκίνητοι από αυτόν τον αποκρουστικό χορό του θανάτου

Εσείς που ήρεμα αναζητάτε το λόγο για τέτοιες καταιγίδες,

Αφήστε τους, αλλά μαστιγώστε την ίδια σας την ασφάλεια·

Τα δάκρυα σας αναπάντεχα θα ανακατευτούν με την πλημμύρα.

William Blake's image of the Minotaur to illustrate Inferno, Canto XII,12–28, The Minotaur XII.

Όταν μισανοίγουν οι φρικαλέες σιαγώνες της γης δείχνουν ότι

Ο θρήνος μου είναι αθώος, τα δάκρυα μου είναι δικαιολογημένα.

Περιτριγυρισμένος από τέτοια στυγνότητα που επέδειξε η μοίρα,

Από την οργή του κακού και από τις παγίδες του θανάτου

Αντιμετωπίζοντας την αγριότητα των φυσικών στοιχείων,

Τα δεινά μας είναι κοινά, μου επέτρεψαν να ενδώσω στο θρήνο μου.

“Είναι περηφάνια” λένε - “Η περηφάνια της επαναστατημένης καρδιάς,

Που με έκανε να σκεφτώ ότι θα μπορούσαμε να βαδίζουμε καλύτερα από

ότι κάνουμε.”

Εδουάρδος Σακαγιάν, Ο σεισμός, 1992-94.

Πήγαινε, πες το στις πληγείσες όχθες του Τάγου·

Ψάξε στα ερείπια αυτού του αιματηρού σεισμού·

Ρώτησε την ατμόσφαιρα θανάτου μέσα σε αυτό το σπίτι, το πένθος,

Εάν φταίει η περηφάνια που εκλιπαρεί για βοήθεια στον παράδεισο

Και οίκτο για τα δεινά των ανθρώπων.

“Όλα είναι καλά” λένε “και όλα είναι αναγκαία.”

Έχετε σκεφτεί ότι το σύμπαν θα ήτανε χειρότερο

Χωρίς αυτό το διαβολικό χάσμα στην Πορτογαλία;

Είστε τόσο σίγουροι ότι η μεγάλη και αιώνια αιτία,

Που ξέρει τα πάντα, και για τον εαυτό της δημιουργεί,

Θα μπορούσε να μην μας είχε τοποθετήσει σε αυτό το θλιβερό κλίμα

Χωρίς ηφαίστεια να βράζουν κάτω από τα πόδια μας;

The archetype of the Creator is a familiar image in Blake's work. Here, the demiurgic figure Urizen prays before the world he has forged. The Song of Los is the third in a series of illuminated books painted by Blake and his wife, collectively known as the Continental Prophecies.

Έχετε θέσει αυτό το όριο στην υπέρτατη δύναμη;

Θα της απαγορεύατε να χρησιμοποιήσει την επιείκειά της;

 Δεν είναι απεριόριστα τα μέσα του μεγάλου τεχνίτη

Ώστε να διαμορφώνει τα σχέδιά του;

Δεν θα υπερασπιστώ τον άρχοντα, αλλά θα ευχηθώ

Αυτό το χάσμα που βγάζει φωτιά και θειάφι να είχε εκχύσει

Την απειλητική πλημμύρα του μεταξύ των έρημων περιοχών.

Θεέ, εγώ σέβομαι, αλλά και αγαπώ το σύμπαν.

Hugo Simberg, L'Ange blesse, The wounded Angel, 1903.

Αλίμονο, δεν είναι περηφάνια αλλά αγάπη προς τον άνθρωπο

Που θρηνεί για ένα τόσο οδυνηρό χτύπημα όπως αυτό.

Μήπως θα παρηγορούσε τους λυπημένους κατοίκους

Αυτών των φλεγόμενων και ερημωμένων ακτών

Εάν τους έλεγα: “Αφήστε τις ψυχές σας να ζήσουν με ειρήνη·

Τα σπίτια σας θυσιάστηκαν για το καλό του κόσμου·

Στη θέση των κατεστραμμένων παλατιών σας άλλα θα χτιστούν,

Για τους άλλους λαούς άλλα τείχη θα ανεγερθούν·

Ο Βορράς αυξάνει τα πλούτη του πάνω στη δυσάρεστη απώλεια σας·

Τα δεινά σας δεν είναι τίποτα άλλο παρά ένας κρίκος στο γενικό νόμο·

Fernand Springer, Sans Titre, 26 juillet 1942.

Για το Θεό είστε σαν αυτά τα σκουλήκια που έρπονται

Που περιμένουν για εσάς στον προκαθορισμένο τάφο σας;”

Τι λόγος να παρηγορήσει θύματα τέτοιου οίκτου!

Να μην προσθέτει σκληρή ύβρη στον πόνο τους.

Μάλλον, δεν στενοχώρησαν την ταραγμένη μου καρδιά

Blake's The Lovers' Whirlwind illustrates Hell in Canto V of Dante's Inferno.

Αυτοί οι σιδερένιοι και αμετάκλητοι νόμοι,

Αυτή η άκαμπτη αλυσίδα σωμάτων, μυαλών και κόσμων.

Τέτοιες σκέψεις είναι μόνο όνειρα ενός ψυχρού στοχαστή.

Ο Θεός κρατάει την αλυσίδα: δεν είναι αυτός που βρίσκεται αλυσοδεμένος·

Από ανεκτικότητας επιλογή είναι όλα οργανωμένα·

Αδυσώπητος δεν είναι, αλλά ελεύθερος και δίκαιος.

Antonin Artaud, La Tête bleue, mai 1946.

Γιατί να υποφέρουμε λοιπόν υπό την ηγεσία κάποιου τόσο δίκαιου;

Υπάρχει αυτό το πρόβλημα που οι στοχαστές σου πρέπει να λύσουν.

Σκεφτείτε εάν θα μπορούσαν να θεραπευτούν τα δεινά μας με το να τα

αρνούμαστε;

Όλοι οι άνθρωποι τρέμοντας στα χέρια του θεού,

Αναζήτησαν την πηγή του κακού στον κόσμο.

Όταν ο αιώνιος νόμος, που θέτει σε κίνηση τα πάντα

Εξαφανίζει το βράχο από την επίδραση των ανέμων,

Με αστραπές σχίζει και καίει την ανθεκτική βελανιδιά,

Δεν έχουν καμία συναίσθηση του πλήγματος που συντρίβει τα πάντα·

William Blake,The Night of Enitharmon's Joy, 1795. Blake's vision of Hecate, Greek goddess of black magic and the underworld.

Αλλά εγώ, εγώ ζω και αισθάνομαι, η πληγωμένη μου καρδιά

Ζητά βοήθεια από αυτόν που την έφτιαξε.

Παιδιά της Παντοδύναμης Ενέργειας με θρήνο εκτείνουμε τα

Χέρια μας προς τον κοινό μας άρχοντα.

Jacek Malczewski, Thanatos, 1898-99.

Το δημιούργημα του Θεού πραγματικά δεν έχει ακουστεί να λέει :

“Γιατί έπρεπε να ήμουν τόσο αχρείο, τόσο κατώτερο, τόσο εύθραυστο;”

Ούτε λόγος, ούτε σκέψη έχει δοθεί σε αυτό.

Το δοχείο αυτό, από τα χέρια του αγγειοπλάστη,

Ξεφεύγει και θρυμματίζεται, δεν έχει πια καρδιά να χτυπά

Η οποία να λαχταρά για ευδαιμονία και να συστέλλεται για μιζέρια.

“Αυτή η μιζέρια” λένε “είναι κάποιων η αρετή”

Alfred Kublin, Le Saut de la mort, The Leap of death, 1901-1902.

Ναι· από το σώμα μου που σαπίζει θα γεννηθούν

Χίλια σκουλήκια, όταν ο θάνατος δώσει τέλος στον πόνο μου.

Αυτή είναι τέλεια παρηγοριά μέσα στη δυστυχία μου!

Βλοσυροί παρατηρητές των συμφορών των ανθρώπων

Εσείς διπλασιάζετε και δεν κατευνάζετε τη μιζέρια μου.

Σε εσένα παρατηρώ το άτονο καύχημα της περηφάνιας

Που κρύβει την αρρώστια του με πρόσχημα το περιεχόμενο.

Είμαι ένα αδύναμο μέρος του σπουδαίου όλου.

André Masson, L'oiseau mort, 1925.

Ναι· αλλά όλα τα ζώα καταδικασμένα να ζουν

Όλα τα αισθητά πράγματα, γεννημένα από τους ίδιους αυστηρούς νόμους,

 Υποφέρουν σαν εμένα, και σαν εμένα επίσης πεθαίνουν.

Ο γύπας αρπάζει την άτολμη λεία,

Και τρυπά με ματωμένο ράμφος τα τρεμάμενα μέλη:

Όλα καλά φαίνονται σε αυτό. Αλλά σε λίγο

Ένας αετός επιτίθεται στον γύπα και τον κομματιάζει·

Ο αετός μένει αποσβολωμένος από το βέλος του άντρα·

Ο άντρας, επιρρεπής στην σκόνη του πεδίου μάχης,

Αναμιγνύοντας το αίμα του με των συνανθρώπων του που πεθαίνουν,

Γίνεται με τη σειρά του τροφή για αρπακτικά πουλιά.

André Masson, L'homme mort, 1926.

Έτσι όλος ο κόσμος σε κάθε μέλος φωνάζει:

Όλοι γεννήθηκαν για βασανιστήριο και κοινό θάνατο.

Και πάνω από αυτό το φρικτό χάος θα έλεγες ότι

Τα δεινά του καθενός κατασκευάζουν το καλό όλων!

Τι μακαριότητα! Και καθώς, με τρεμάμενη φωνή,

Θνητοί και συμπονετικοί, εσείς λέτε ότι “όλα είναι καλά”,

Το σύμπαν σας πιστεύει και η καρδιά σας

Αντικρούει εκατό φορές την έπαρση του μυαλού σας.

Όλα τα νεκρά και τα ζωντανά αντικείμενα είναι φυλακισμένα στη μάχη.

Παραδεχτείτε το ελεύθερα - το κακό ενεδρεύει στη γη.

Η μυστική του αρχή είναι άγνωστη σε εμάς.

Μπορεί να είναι από τον συγγραφέα του “όλα είναι καλά”;

Alfred Kublin, Adoration, 1901-1902.

Μήπως είμαστε καταδικασμένοι να θρηνούμε από τον τυραννικό νόμο

Του μαύρου Τυφώνα ή του βάρβαρου Αριμάν;

Το πνεύμα μου αγνοεί τελείως αυτά τα αποκρουστικά

Τέρατα, τα οποία ο τρεμάμενος κόσμος έκανε θεούς.

Blake's The Great Red Dragon and the Woman Clothed with Sun (1805) is one of a series of illustrations of Revelation 12.

Αλλά πώς να αντιληφθώ έναν Θεό εξαιρετικά καλό,

Ο οποίος συσσωρεύει τις χάρες του στον γιο τον οποίο αγαπά

Αλλά, διασκορπίζει το κακό πλουσιοπάροχα;

Ποια ματιά μπορεί να διαπεράσει το βάθος των σχεδίων του;

 Από αυτήν την τέλεια Ύπαρξη δεν ήρθε κακό;

Και δεν ήρθε από κανέναν άλλον, γιατί είναι ένας άρχοντας:

Αλλά υπάρχει. Ω, βλοσυρή και παραλυτική αλήθεια!

Ω, εκπληκτική ανάμειξη των ποικιλιών!

Ένας Θεός ήρθε κάτω για να σηκώσει την φυλή μας που πλήγηκε:

Επισκέφθηκε τη γη και δεν την άλλαξε!

Ένας σοφιστής λέει ότι δεν είχε τη δύναμη να την αλλάξει·

“Την είχε” ένας άλλος φωνάζει “αλλά δεν το ήθελε:

Με το χρόνο θα το θελήσει, δεν υπάρχει καμία αμφιβολία.” Και καθώς

φλυαρούν

Οι κρυμμένες βροντές, που απελευθερώνονται από το υπέδαφος,

Μετατρέπουν σε ερείπια τις εκατοντάδες των πόλεων

Κατά μήκος της χαμογελαστής όψης της Πορτογαλίας.

William Blake,The Vision of the Last Judgment, 1808.

Ο Θεός είτε κατατροπώνει την έμφυτη ενοχή του ανθρώπου,

Είτε, αυθαίρετος άρχοντας του χώρου και του χρόνου,

Ελεύθερος από οίκτο και ζεστασιά ομοίως,

Συνεχίζει τα παγερά σχέδια τα οποία έχει συλλάβει.

Ή αλλιώς αυτή η άμορφη ύλη, απείθαρχη

Ανέχεται για τον εαυτό της αναφαίρετα λάθη,

Ή αλλιώς ο Θεός μας δοκιμάζει, και αυτή η θνητή ζωή

Δεν είναι τίποτα άλλο παρά το πέρασμα σε αιώνιες σφαίρες.

Είναι μεταβατικός ο πόνος που υποφέρουμε εδώ,

Και ο θάνατος είναι η εύσπλαχνη απελευθέρωση από αυτόν.

Όμως, όταν αυτό το απαίσιο πέρασμα έχει συμβεί

Ποιος θα ισχυριστεί ότι άξιζε το στέμμα;

Ferdinand Hodler, La vérité II, Truth II, 1903.

Όποια πλευρά κι αν διαλέξουμε είναι μεγάλης ανάγκης να στενάζουμε·

Η φύση είναι άλαλη, μάταια την επικαλούμαστε,

Χρειαζόμαστε ένα Θεό να μιλά για την ανθρωπότητα.

Είναι αυτός, μόνος του, για να διευκρινίσει το έργο του,

 Να παρηγορήσει τον εξουθενωμένο, και να διαφωτίζει τον σοφό.

Χωρίς αυτόν ο άνθρωπος, καταδικασμένος να κάνει λάθη και να

αμφιβάλει,

Δεν βρίσκει ένα σανίδι που θα μπορούσε να ξαπλώσει επάνω του.

Από τον Λάιμπνιτς μαθαίνουμε πως όχι από αόρατα δεσμά,

Σε αυτόν, τον καλύτερο από όσους δυνάμεθα να φανταστούμε κόσμους,

Ατελείωτη διαταραχή, χάος από απελπισία,

Πρέπει να αναμειγνύουν τις μικρές μας χαρές τοιουτοτρόπως με τον πόνο:

Ούτε γιατί οι αθώοι υποφέρουν όλη αυτή τη συμφορά

Από κοινού με τους πιο αποτροπιαστικά ενόχους.

Είναι κοροϊδία να μου πεις ότι όλα είναι καλά.

Σαν τους πολυμαθής γιατρούς, δεν ξέρω τίποτα.

Xavier Mellery, Les Heures ou l'Eternité et la Mort, Hours or Eternity and Death.

Ο Πλάτων έχει πει ότι οι άνθρωποι κάποτε είχαν φτερά

Και σώματα που να αντέχουν ενάντια στο θανάσιμο κακό·

Αυτός ο πόνος και ο θάνατος ήταν άγνωστοι στον κόσμο τους.

Πως έχουμε πέσει από εκείνη την υψηλή κατάσταση!

Ο άνθρωπος σέρνεται και πεθαίνει: όλα δεν είναι τίποτα άλλο πέρα από

μια πορεία από τη γέννηση στο θάνατο:

Ο κόσμος είναι η αυτοκρατορία της καταστρεπτικότητας.

Αυτή η εύθραυστη κατασκευή από γρήγορα νεύρα και κόκαλα

Δεν μπορεί να αντέξει το αιφνιδιαστικό χτύπημα των στοιχείων·

Αυτό το παροδικό συνονθύλευμα από αίμα και σκόνη

Έγινε μόνο για να διαλυθεί·

Αυτό το τραχύ και ζωηρό αίσθημα του νεύρου

Έγινε για πόνο, τον υπουργό του θανάτου:

Έτσι μέσα στο αυτί μου τρέχει το μήνυμα της φύσης.

Απορρίπτω τον Πλάτωνα και τον Επίκουρο,

Και πιο ελπιδοφόρα στρέφομαι στον πολυμαθή Bayle.

Με το συγκροτημένο σύστημά του ο Bayle μου προσφέρει την αμφιβολία

Αυτός, αρκετά σοφός και σπουδαίος για να μη χρειάζεται κάποιο δόγμα

Έχει σκοτώσει κάθε σύστημα – μάχεται ακόμη και τον εαυτό του:

Σαν τον τυφλό πορθητή των Φιλισταίων,

Ψάχνει κάτω από τα ερείπια τα οποία έχει δημιουργήσει.

Ποια είναι η ετυμηγορία του απέραντου μυαλού;

Σιωπή: το βιβλίο της μοίρας είναι κλειστό σε εμάς.

Jan Toorop, Retour sur soi-même, Return on oneself, 1893.

Ο άνθρωπος είναι ένας άγνωστος στη δική του έρευνα·

Δεν ξέρει από που έρχεται ούτε που πάει.

Βασανισμένα άτομα σε ένα κρεβάτι λάσπης,

Καταβροχθίστηκαν από τον θάνατο, μια κοροϊδία της μοίρας.

Αλλά σκεπτόμενα άτομα, των οποίων τα διορατικά μάτια

Οδηγημένα από τη σκέψη, έχουν μετρήσει τα πεφταστέρια,

Η ύπαρξή μας σμίγει με το άπειρο·

Τον εαυτό μας που ποτέ δεν βλέπουμε ή ποτέ δεν γνωρίζουμε.

Αυτός ο κόσμος, αυτό το θέατρο περηφάνιας και λάθους,

Σμήνη από άρρωστους ανόητους που μιλούν για ευτυχία.

Με παράπονα και φωνές συνεχίζουν την έρευνα

Για να πεθάνουν απρόθυμοι ή να ξαναγεννηθούν.

Σε σπασμωδικές στιγμές στην από πόνο βασανισμένη μας ζωή

Το χέρι της ευχαρίστησης σκουπίζει τα δάκρυα μας·

Ferdinand Keller, Le tombeau de Böcklin, The tomb of Böcklin, 1901-1902.

Αλλά η ευχαρίστηση περνά σαν μια φευγαλέα σκιά,

Και αφήνει για κληρονομιά τον πόνο και τον χαμό.

Το παρελθόν δεν είναι τίποτα παραπάνω για εμάς από μία στοργική λύπη,

Το παρόν είναι βλοσυρό, εκτός και αν το μέλλον είναι ξεκάθαρο.

Εάν ο στοχασμός πρέπει να καταλήξει στο σκοτάδι του τάφου

Όλα θα είναι καλά κάποια μέρα - έτσι κυλάει η ελπίδα μας.

Το ότι όλα είναι καλά δεν είναι τίποτα άλλο από ένα ιδανικό όνειρο.

Carlos Schwabe, Etude féminine pour La Vague, Female study for the Wave, 1906.

Η σοφία με εξαπατά: Μόνο ο Θεός έχει δίκιο.

Με ταπεινό αναστεναγμό ως υποκείμενο στον πόνο μου

Δεν εκσφενδονίζω τον εαυτό μου ενάντια στην Πρόνοια.

Κάποτε τραγούδησα, σε ένα λιγότερο πένθιμο τόνο,

Οι ηλιόλουστοι τρόποι της ευχαρίστησης αποτελούν κανόνα από καρδιάς

Οι καιροί έχουν αλλάξει και διδάσκονται από τα χρόνια που σωρεύτηκαν,

Και μοιράζονται από την αδυναμία της ανθρωπότητας

Αναζητώντας ένα φως ανάμεσα στο σκοτάδι που όλο και βαθαίνει,

Δεν μπορώ παρά να υποφέρω, και δεν θα στεναχωρούμαι.

Gustav Klimt, L'Espoir I, Hope I, 1903.

Σε έναν χαλίφη κάποτε, όταν είχε έρθει η τελευταία του ώρα,

Του απευθύνθηκε με ευλάβεια αυτή η προσευχή:

“Για εσένα, μοναδικέ και παντοδύναμε Βασιλιά, αντέχω

Ό,τι Εσύ στερείσαι στην ανέχεια Σου -

Κακό και άγνοια, θλίψη και αμαρτία”.

Θα μπορούσε να προσθέσει και ένα επιπλέον πράγμα - την ελπίδα.

Απόδοση στα ελληνικά: Γιάννα Πρίμπα

François-Marie Arouet de Voltaire

Βίντεο της ΝASA δείχνει έκρηξη ηφαιστείου από το Διάστημα. NASA Video Captures Stunning Volcano Eruption View from Space

Crew aboard the International Space Station captured this image of the Sarychev Volcano as it erupted on June 12, 2009. Sarychev Peak is located in the northern part of the Kuril Islands, a Russian archipelago in the northwest Pacific. Credit: NASA/JSC/Image Science and Analysis Laboratory

Στις 12 Ιουνίου 2009, ο Διεθνής Διαστημικός Σταθμός έτυχε να περνά πάνω από τις Κουρίλες Νήσους στον Ειρηνικό την ώρα που ένα ηφαίστειο εκτόξευε ατμό και τέφρα μέχρι τη στρατόσφαιρα. Η NASA δημοσιοποιεί τώρα ένα εντυπωσιακό βίντεο που δημιουργήθηκε από τη συρραφή των εικόνων που τράβηξαν οι αστροναύτες.

Το animation

Το ηφαίστειο Σάριτσεφ ορθώνεται 1.500 μέτρα πάνω από το νησί Ματούα, μέρος του ρωσικού αρχιπελάγους των Κουρίλων, μιας αλυσίδας 56 νησιών βορειοανατολικά της Ιαπωνίας. Το animation που παρουσίασε το Παρατηρητήριο Γης της NASA δείχνει τα αρχικά στάδια της έκρηξης: Η κορυφή μιας πανύψηλης στήλης τέφρας αγκαλιάζει μια γιγάντια σφαίρα υδρατμών, οι οποίοι σχηματίστηκαν όταν η έκρηξη δημιούργησε ένα ανοδικό ρεύμα αέρα που πάγωσε και υγροποιήθηκε σε μεγάλο ύψος.

Στις πλαγιές του ηφαιστείου διακρίνεται ένα γκρίζο ρεύμα υπέρθερμων αερίων και τέφρας που ονομάζεται «πυροκλαστική ροή» και είναι ένα από τα καταστροφικότερα ηφαιστειακά φαινόμενα. Τέτοιες ροές σχηματίζονται όταν ένα νέφος βαριάς ηφαιστειακής τέφρας καταρρέει κάτω από το ίδιο του το βάρος και κυλά παράλληλα με το έδαφος με μεγάλη ταχύτητα.

Το πλήρωμα του ISS φωτογράφισε την έκρηξη του Σάριτσεφ μέσα από μια μυστηριώδη τρύπα στα σύννεφα. Οι επιστήμονες της NASA δεν είναι σίγουροι για την προέλευσή της: είτε σχηματίστηκε τυχαία την ώρα της έκρηξης, είτε δημιουργήθηκε όταν το ωστικό κύμα έσπρωξε προς τα πάνω την ατμόσφαιρα και τρύπησε τα σύννεφα.

«Μετανάστες» οι πλανήτες των δυαδικών συστημάτων. One planet, two stars: New research shows how circumbinary planets form

Καλλιτεχνική απεικόνιση του πλανήτη Kepler-34b που πιθανώς σχηματιστήκε μακριά από τα δύο άστρα και στη συνέχεια τα πλησίασε. An artist's conception of Kepler-34b which orbits a double-star system. Credit: David A. Aguilar, Harvard-Smithsonian Centre for Astrophysics

Οι πλανήτες που βρίσκονται σε δυαδικά αστρικά συστήματα έγιναν ευρέως γνωστοί από την πρώτη από τις έξι ταινίες του «Πολέμου των Αστρων» στην οποία ο πρωταγωνιστής ζει σε έναν τέτοιο πλανήτη, τον θρυλικό Τατούιν.  Τα τελευταία χρόνια έχουν εντοπιστεί αρκετοί πλανήτες που βρίσκονται σε δυαδικά συστήματα. Ο σχηματισμός πλανητών στο εξαιρετικά σύνθετο όσο και βίαιο κοσμικό περιβάλλον ενός δυαδικού συστήματος δημιουργεί μια σειρά από ερωτήματα τα οποία προσπαθούν να απαντήσουν οι επιστήμονες. Μια νέα μελέτη προσπαθεί να φωτίσει το εντυπωσιακό φαινόμενο. 

Η θεωρία και η μελέτη

Η κρατούσα θεωρία αναφέρει ότι οι βαρυτικές αλληλεπιδράσεις των άστρων ενός δυαδικού συστήματος κάνει εξαιρετικά δύσκολο αν όχι αδύνατο τον σχηματισμό πλανητών κοντά τους. Αυτό γιατί οι βαρυτικές δυνάμεις που αναπτύσσονται κοντά στα δύο άστρα προκαλούν μόνιμες συγκρούσεις στα «συστατικά» της κοσμικής ύλης που υπάρχει εκεί με αποτέλεσμα να παρεμποδίζεται ο σχηματισμός κάποιου ευμεγέθους αντικειμένου, πολύ περισσότερο η δημιουργία ενός πλανήτη.

Ερευνητές της Σχολής Φυσικής του Πανεπιστημίου του Μπρίστολ μελέτησαν έναν από τους πλανήτες που έχουν εντοπιστεί σε δυαδικό σύστημα. Ο Kepler 34b είναι ένας γίγαντας αερίου παρόμοιος σε μέγεθος με τον Κρόνο που βρίσκεται στο δυαδικό σύστημα Kepler 34 σε απόσταση περίπου 4.887 ετών φωτός από εμάς. Ολοκληρώνει μια πλήρη περιστροφή γύρω από τα άστρα του σε διάστημα 288 ημερών.

Μια (λογική) εξήγηση

An illustration of the horizon on Tatooine shows the planet's two suns. (Photo : Facebook/Star Wars). A new study has discovered how a circumbinary planet forms and grows to orbit around two different stars. According to a University of Bristol press release, the researchers said Kepler 34(AB)b would have formed far from where it is currently located. The planet likely formed under strong gravitational force from both stars that packed down the rocky surface materials. The study also explains how Tatooine, the home planet of Luke Skywalker in the "Star Wars" universe, would have orbited two stars. Kepler 34(AB)b and Tatooine would have formed far from their current location and then migrated toward their host stars.

Οι ερευνητές πραγματοποίησαν σειρά προσομοιώσεων οι οποίες έδειξαν ότι ο πλανήτης αυτός θα ήταν εξαιρετικά δύσκολο αν όχι απίθανο να έχει καταφέρει να σχηματιστεί στο σημείο στο οποίο βρίσκεται σήμερα εξαιτίας των βίαιων κοσμικών φαινομένων που είναι προϊόν της βαρυτικής αλληλεπίδρασης των δύο άστρων. Οι ερευνητές κατέληξαν στο συμπέρασμα ότι τόσο ο Kepler 34b όσο και η συντριπτική πλειονότητα των πλανητών σε δυαδικά συστήματα  που βρίσκονται σχετικά κοντά στα μητρικά τους άστρα σχηματίζονται αρκετά μακριά από αυτά και στη συνέχεια μετακινούνται κοντά τους.

«Οι πλανήτες στα δυαδικά συστήματα έχουν εξάψει τη φαντασία των συγγραφέων και σκηνοθετών επιστημονικής φαντασίας. Η μελέτη που κάναμε δείχνει πόσο εντυπωσιακοί είναι αυτοί οι πλανήτες. Ανακαλύπτοντας περισσότερα για τον τρόπο δημιουργίας τους προσθέτουμε γνώσεις που θα μας χρησιμέψουν στο μέλλον για την αναζήτηση πλανητών με χαρακτηριστικά παρόμοια με αυτά της Γης σε δυαδικά συστήματα» αναφέρει ο Στεφάν Λάινς, επικεφαλής της μελέτης που δημοσιεύεται στην επιθεώρηση «Astrophysical Journal Letters».

Τα βλαστικά του στρες! Researchers create embryonic stem cells without embryo

Stress-treated lymphocytes expressed pluripotency marker Oct4. Right: STAP cells. Credit: Haruko Obokata

Τι μπορεί να φέρει την επανάσταση στην αναγεννητική ιατρική; Ενα «μπάνιο» ενήλικων κυττάρων επί 30 λεπτά σε οξύ! Όχι, δεν πρόκειται για αστείο. Σε δύο νέες μελέτες που δημοσιεύθηκαν την εβδομάδα που μόλις πέρασε στην επιθεώρηση «Nature» και οι οποίες θεωρήθηκε από ανεξάρτητους ειδικούς ότι «αλλάζουν το παιχνίδι» σε ό,τι αφορά την εξατομικευμένη ιατρική, ερευνητές από το Κέντρο Αναπτυξιακής Βιολογίας RIKEN στην Ιαπωνία και την Ιατρική Σχολή του Χάρβαρντ στις ΗΠΑ ανέφεραν πως κατάφεραν να αλλάξουν τη «μοίρα» ενήλικων κυττάρων ποντικών επαναφέροντάς τα σε ένα στάδιο... πιο πολυδύναμο και από το πολυδύναμο. Και όλα αυτά χωρίς καμία γενετική παρέμβαση, απλώς θέτοντας τα κύτταρα σε κατάσταση στρες. Λίγο στρες, λοιπόν, φάνηκε να φέρνει την (κυτταρική) νεότητα ανοίγοντας ταχύτερους και πιο ευκολοτάξιδους δρόμους στους επιστήμονες, οι οποίοι ως σήμερα για να επιτύχουν να γυρίσουν πίσω το ρολόι των κυττάρων πήγαιναν από τις... στροφές.

Ο δύσκολος δρόμος προς τα βλαστικά

Πώς όμως οι ειδικοί από την Ιαπωνία και τις ΗΠΑ έκαναν αυτή τη σημαντική... παράκαμψη που φαίνεται ότι θα οδηγήσει σε πιο φθηνή, γρήγορη και ασφαλή παραγωγή πολυδύναμων κυττάρων; Για να κατανοήσουμε το επίτευγμά τους πρέπει να πιάσουμε το... μονοπάτι από πιο πριν ώστε να δούμε τι έχει συντελεστεί στο πεδίο μελέτης των βλαστικών κυττάρων. Κατ' αρχάς τα εμβρυϊκά βλαστικά κύτταρα, χάρη στο ότι αποτελούν τα πιο πολυδύναμα κύτταρα που είναι ικανά να μετατραπούν σε πλήθος διαφορετικών ιστών του οργανισμού, βρίσκονται στο επίκεντρο των ερευνών εδώ και αρκετά χρόνια. Η πιο προφανής και εύκολη πηγή λήψης αυτών των κυττάρων είναι - τι άλλο; - τα έμβρυα. Ωστόσο το γεγονός ότι για τη λήψη τους απαιτείται η καταστροφή εμβρύων δημιούργησε μέγιστα ηθικά ζητήματα, με αποτέλεσμα να αναζητούνται επί μακρόν άλλες λύσεις δημιουργίας κυττάρων με πολυδύναμες ιδιότητες.

Το 2006 ο Σίνγια Γιαμανάκα από το Πανεπιστήμιο του Κιότο στην Ιαπωνία βρήκε αυτή τη λύση - η οποία μάλιστα έξι χρόνια αργότερα του χάρισε το Νομπέλ Ιατρικής - επαναπρογραμματίζοντας με χρήση τεσσάρων γονιδίων ενήλικα κύτταρα ώστε να συμπεριφέρονται ως εμβρυϊκά βλαστικά (πρόκειται για τα induced pluripotent stem cells, εν συντομία κύτταρα iPS). Η συγκεκριμένη εξέλιξη θεωρήθηκε ότι έφερε επανάσταση στο πεδίο και δικαίως, αφού ξεπερνούσε τον σημαντικό σκόπελο της χρήσης εμβρύων για τη λήψη των κυττάρων. Ωστόσο και αυτή η μέθοδος συνδέεται με μειονεκτήματα: κατ' αρχάς, σύμφωνα με τους ειδικούς, ο επαναπρογραμματισμός διαρκεί πολύ - απαιτούνται τουλάχιστον 30 ημέρες -, ενώ παράλληλα δίνει πολύ «φτωχά» αποτελέσματα - μόλις το 1% των ενήλικων κυττάρων μετατρέπονται σε iPS. Παράλληλα η γενετική παρέμβαση στα κύτταρα δημιουργεί φόβους σχετικά με τη χρήση τους σε ανθρώπους.

Η απίστευτη αναγέννηση του στρες

Σκεφθείτε, λοιπόν, τώρα ότι αυτός ο επαναπρογραμματισμός επετεύχθη - προς το παρόν βέβαια μόνο σε ποντίκια - χωρίς καμία γονιδιακή παρέμβαση. Δύσκολο να το πιστέψει κανείς, ήταν άλλωστε δύσκολο να γίνει πιστευτό ακόμη και από τους επιστήμονες που διεξήγαγαν τα πειράματα. Πέντε ολόκληρα χρόνια χρειάστηκε η Χαρούκο Ομποκάτα, μια νεαρή βιολόγος στο πεδίο των βλαστικών κυττάρων και πρώτη συγγραφέας των δύο νέων μελετών, για να πείσει τους συναδέλφους της ότι κατάφερε να επαναπρογραμματίσει ενήλικα κύτταρα ποντικού μόνο υποβάλλοντάς τα σε συνθήκες στρες στο εργαστήριο (επίσης απαιτήθηκαν δύο απόπειρες προκειμένου η επιθεώρηση «Nature» να κάνει δεκτή την... απίστευτη μελέτη).

Όλα ξεκίνησαν όταν η δρ Ομποκάτα πειραματιζόταν με ενήλικα κύτταρα και ανακάλυψε ότι μόλις ορισμένα από αυτά έμπαιναν σε ένα τριχοειδές σωληνάριο και «στριμώχνονταν» με τα υπόλοιπα συρρικνώνονταν λαμβάνοντας μορφή που έμοιαζε με εκείνη των εμβρυϊκών βλαστοκυττάρων. Σκέφτηκε έτσι να αρχίσει να υποβάλλει σε συνθήκες στρες διάφορα είδη κυττάρων - της καρδιάς, του πνεύμονα, του δέρματος, του αίματος - προκειμένου να ανακαλύψει τι θα συμβεί. Τα κύτταρα πέρασαν... τα πάνδεινα, έφθασαν σχεδόν στο κατώφλι του θανάτου - τραυματίστηκαν, εκτέθηκαν σε πολύ χαμηλά επίπεδα οξυγόνου, σε πολύ υψηλές θερμοκρασίες ή «μπανιαρίστηκαν» επί 30 λεπτά σε ένα ήπια όξινο διάλυμα. Όπως προέκυψε, τα καλύτερα αποτελέσματα εξήχθησαν από τα κύτταρα του αίματος και συγκεκριμένα από λευκά αιμοσφαίρια τα οποία εμβαπτίστηκαν στο οξύ.

Και εγένοντο... STAP!

STAP cells generated entire fetus body. Credit: Haruko Obokata

Μέσα σε επτά ημέρες (αλλά ήδη από τη δεύτερη ημέρα) τα «όξινα» λευκά αιμοσφαίρια όχι μόνο επιβίωσαν της «βάναυσης» διαδικασίας αλλά επαναπρογραμματίστηκαν λαμβάνοντας ιδιότητες αντίστοιχες με εκείνες των πιο πολυδύναμων εκ των εμβρυϊκών κυττάρων, των κυττάρων δηλαδή που διαθέτει το έμβρυο αμέσως μετά τη σύλληψη όταν βρίσκεται στο στάδιο της βλαστοκύστης (στάδιο 5-7 ημερών). Τα κύτταρα αυτά που ονομάστηκαν από τους ερευνητές STAP (Stimulus-Triggered Acquisition of Pluripotency) κατάφεραν στη συνέχεια να διαφοροποιηθούν σε διαφορετικούς τύπους κυττάρων και ιστών, ανάλογα με τις συνθήκες στις οποίες εξετίθεντο κάθε φορά.

Η δρ Ομποκάτα προχώρησε όμως τα πειράματά της ένα βήμα πιο πέρα ώστε να αποδείξει πως τα κύτταρα που δημιούργησε ήταν όντως πολυδύναμα. Εισήγαγε σε αυτά πράσινες φθορίζουσες χρωστικές και τα μεταμόσχευσε σε έμβρυα ποντικού: αν τα κύτταρα ήταν πράγματι πολυδύναμα και αναπτύσσονταν σε διάφορες περιοχές του σώματος, ολόκληρο το έμβρυο θα έλαμπε με πράσινο χρώμα. Με χρήση κυττάρων νεογέννητων ποντικιών, τα έμβρυα έγιναν καταπράσινα και λαμπερά! Τα έμβρυα αυτά γεννήθηκαν και τα μικρά φάνηκε ότι είχαν ενσωματώσει τα κύτταρα STAP σε κάθε ιστό του σώματός τους. Όταν τα μικρά μεγάλωσαν, έφεραν στον κόσμο απογόνους που επίσης περιείχαν τα κύτταρα STAP - γεγονός που έδειχνε ότι τα κύτταρα ενσωματώνονταν στο σπέρμα και στα ωάρια και περνούσαν στην επόμενη γενιά.

Άλμα για την ιατρική

Τα νέα αποτελέσματα ανοίγουν πιο διάπλατα από ποτέ τον δρόμο στην αναγεννητική ιατρική καθώς υπόσχονται την εύκολη δημιουργία ιστών και οργάνων για μεταμόσχευση με βάση τα κύτταρα του κάθε ασθενούς και προσφέρουν ελπίδα στη μάχη ενάντια στον καρκίνο (για παράδειγμα, σε έναν ασθενή με καρκίνο του ήπατος θα λαμβάνεται ένα υγιές κύτταρο από το ήπαρ, θα μετατρέπεται σε STAP και αυτό με τη σειρά του σε πολλά υγιή κύτταρα αντικατάστασης). Παράλληλα ίσως δίνουν απάντηση και σε ένα μεγάλο βιολογικό μυστήριο: επί μακρόν ερευνητές αναφέρουν περιστασιακά ότι εντοπίζουν πολυδύναμα βλαστικά κύτταρα σε ενήλικα θηλαστικά, αλλά τα αποτελέσματά τους δύσκολα αναπαράγονται. Κατά τον Τσαρλς Βακάντι, επιβλέποντα των νέων μελετών από την Ιατρική Σχολή του Χάρβαρντ, τα καινούργια ευρήματα δείχνουν ότι και οι ενήλικοι οργανισμοί παράγουν βλαστοκύτταρα όταν βρίσκονται σε συνθήκες στρες. «Ισως η παραγωγή αυτών των κυττάρων είναι ο τρόπος με τον οποίο η φύση αντιδρά στους τραυματισμούς» σημείωσε ο ειδικός. Έτσι η καινούργια γνώση μπορεί κάποια ημέρα να οδηγήσει και σε μεθόδους επούλωσης τραυμάτων.

Η τέλεια κλωνοποίηση;

Japanese scientists have pioneered a cheap new method of creating stem cells, the stimulus-triggered acquisition of pluripotency (STAP), which requires only that blood cells be dipped into an acid bath. (Photo courtesy of Shutterstock.)

Και από την... αναγεννητική αντίδραση της φύσης στις πιθανές αντιδράσεις που μπορούν να προκύψουν από τα καινούργια ευρήματα, διά στόματος του ίδιου του δρος Βακάντι. Ο ειδικός υποστήριξε στο περιοδικό «New Scientist» - κάτι που η δρ Ομποκάτα πάντως ποτέ δεν επιβεβαίωσε - ότι ζήτησε από έναν από τους συνεργάτες του να φθάσει το πείραμα στο επίπεδο της κλωνοποίησης. Ο συνεργάτης αυτός, κατά τα λεγόμενα του δρος Βακάντι, δημιούργησε κύτταρα STAP από λευκά αιμοσφαίρια και τα άφησε να πολλαπλασιαστούν και να δημιουργήσουν σφαιρίδια κυττάρων. Ενα τέτοιο σφαιρίδιο εμφυτεύθηκε απευθείας στη μήτρα ενήλικου ποντικιού και προέκυψε έμβρυο το οποίο αναπτύχθηκε ως ένα στάδιο και μετά απεβίωσε για άγνωστους λόγους. Παρότι ο συνεργάτης αυτός δεν δέχθηκε να σχολιάσει στο περιοδικό το τι ακριβώς συνέβη, η διαδικασία φαίνεται ότι μπορεί να οδηγήσει πολύ πιο εύκολα και στη δημιουργία κλώνων στο μέλλον καταργώντας τη συμβατική διαδικασία της πυρηνικής μεταφοράς σωματικού κυττάρου. Μάλιστα, κατά την πυρηνική μεταφορά, ο κλώνος που δημιουργείται δεν είναι πιστό αντίγραφο του δότη, αφού στην όλη διαδικασία εμπλέκεται και το μιτοχονδριακό DNA του απύρηνου ωαρίου που χρησιμοποιείται για τη γονιμοποίηση. Με τη νέα μέθοδο όλα τα κύτταρα θα ανήκουν στον δότη, με αποτέλεσμα να δημιουργείται ένα ακριβές αντίγραφό του.

Σε κάθε περίπτωση η δρ Ομποκάτα δήλωσε ότι στόχος της ομάδας δεν είναι η δημιουργία κλώνων αλλά η δημιουργία ιστών που θα ανήκουν στον κάθε ασθενή και θα σώζουν τη ζωή του όταν εκείνος τους χρειάζεται. Στο πλαίσιο αυτό οι ερευνητές άρχισαν ήδη να πειραματίζονται με ανθρώπινα κύτταρα και θα αναμένουμε με ενδιαφέρον τα αποτελέσματά τους. Μακάρι η έρευνα αυτή να επιβεβαιωθεί και από άλλες στο μέλλον, μακάρι να χρησιμοποιηθεί μόνο για καλούς σκοπούς και μακάρι τα κύτταρα STAP να βάλουν ένα μεγάλο STOP σε νόσους-μάστιγες του παγκόσμιου πληθυσμού.

Βρέθηκαν ανέκδοτα ποιήματα της Σαπφούς. Lost poems of Greek poetess Sappho found

Η ανακάλυψη δύο ποιημάτων της μεγάλης Ελληνίδας ποιήτριας του 7ου αιώνα π.Χ. δίνει ελπίδες πως ενδέχεται να ακολουθήσουν και άλλα. Το ένα ποίημα μιλά για τον Χάραξο και τον Λάριχο, δύο από τα αδέλφια της ποιήτριας, που ήταν διάσημη στην εποχή της, ενώ το άλλο είναι Ύμνος στην Αφροδίτη, αλλά η διατήρησή του είναι πολύ κακή. Hermaic pillar with a female portrait, so-called “Sappho”; inscription "Sappho Eresia" ie. Sappho from Eresos. Roman copy of a Greek original of the 5th century BC. Portrait féminin, traditionnellement identifié comme Sappho; inscription «Sappho Eresia», c'est-à-dire d'Eresos). Copie romaine d'un original grec de l'époque classique. 

Άγνωστοι στίχοι της σπουδαιότερης και διασημότερης αρχαίας ελληνίδας ποιήτριας, της οποίας το όνομα έχει ταυτιστεί με την ομοφυλοφιλία, έρχονται να προσθέσουν κομμάτια στο παζλ της προσωπικότητας και της δημιουργίας της και να φέρουν ξανά στο προσκήνιο μύθους και αλήθειες για τη ζωή και το έργο της.

Red-figure vase by the Group of Polygnotos, ca. 440–430 BC. Seated, Sappho is reading one of her poems to a group of three student-friends. National Archaeological Museum in Athens, 1260. La poétesse Sappho, assise, lit un de ses poèmes dans un recueil à trois amies-élèves qui l'entourent. Vari, œuvre du groupe de Polygnote, vers 440-430 a. C. Musée archéologique national, Athènes, n°1260. A new Sappho poem is more exciting than a new David Bowie album. The discovery of a gorgeous lost poem by the Greek poet Sappho is thrilling for poetry-lovers.

Δέκατη μούσα την αποκάλεσε ο Πλάτωνας. Θηλυκό Σωκράτη ο φιλόσοφος του 2ου αι. μ.Χ. Μάξιμος ο Τύριος. Θαυμαστό τέρας ήταν κατά τον Στράβωνα, ενώ ο Σόλων ο Αθηναίος - ο γνωστός νομοθέτης κι ένας από τους επτά σοφούς του αρχαίου κόσμου - δήλωνε ότι δεν θέλει να πεθάνει αν δεν έχει διδαχθεί ένα της ποίημα.

Charles Nicolas Rafael Lafond, Sappho sings for Homer, 1824.

Και αν το όνομά της - Σαπφώ - είναι διάσημο στα πέρατα του κόσμου, από την αρχαιότητα ήδη αρκούσε κάποιος να την αποκαλέσει ποιήτρια για να καταλάβουν όλοι για ποια πρόκειται, όπως όταν έλεγαν ποιητής εννοούσαν τον Όμηρο. 

Portrait of Sappho by unknown artist in Campania, Italy C First century. Photo: Rex Features

Αστέρας πρώτου μεγέθους από τον 7ο αι. π.Χ. που γεννήθηκε στη Λέσβο, η πορεία της μεγάλης λυρικής ποιήτριας δεν έχει να ζηλέψει σε τίποτα εκείνην των σημερινών διασημοτήτων. Η φήμη της έφτασε σε κάθε γωνιά του τότε γνωστού κόσμου. Είδε τη μορφή της να αποτυπώνεται σε νομίσματα, αγγεία και ψηφιδωτά.

 Jacques-Louis David, Sappho and Phaon, 1809, oil on canvas, 225.3 cm × 262 cm (88.7 in × 103 in), Hermitage Museum, Saint Petersburg.

Αποτέλεσε πηγή έμπνευσης για τον σπουδαίο ζωγράφο Ζακ-Λουί Νταβίντ και τον πρωτοπόρο γλύπτη μνημειακών έργων Εμίλ-Αντουάν Μπουρντέλ, αλλά και για τον Μάνο Χατζιδάκι, που μελοποίησε στίχους από το ποίημά της «Κέλομαί σε Γογγύλα» στον «Μεγάλο ερωτικό» και ερμήνευσε μοναδικά η Φλέρυ Νταντωνάκη. 

Γύρω από το όνομά της δημιουργήθηκαν μύθοι. Κάποιοι την ήθελαν να ερωτοτροπεί με γυναίκες. Κάποιοι άλλοι να έχει τραγικό τέλος για τα μάτια ενός άνδρα.

Είναι συγκινητικό έπειτα από δύο χιλιάδες επτακόσια χρόνια να βλέπουν το φως ανέκδοτα ποιήματα. Πόσω μάλλον όταν ανήκουν στη γνωστότερη ποιήτρια του αρχαίου κόσμου: τη Σαπφώ. Sappho's recently discovered poem on old age (lines 9–20), assigned to Book IV based on its meter, 3rd-century BC papyrus (P.Köln XI 429), from an exhibit of the Altes Museum. The last discovery of a Sappho poem was in 2005, when new techniques of analysing marks on discarded papyrus dumped in Oxyrhynchus, in Egypt, revealed another poem, in which Sappho bemoaned her old age (again with attention to symptoms). Lachlan Mackinnon translated it in his collection Small Hours. More could come from that source.

Απέκτησε φανατικούς θαυμαστές και άσπονδους εχθρούς. Τα βιβλία της κάηκαν τον 11ο αι. στην Κωνσταντινούπολη καθώς θεωρήθηκε ότι διέφθειρε τους πιστούς. Και από τους στίχους της - μέσα από τους οποίους δεν έπαυε να αναζητεί τον έρωτα και την αθανασία - δεν έφτασαν έως τις μέρες μας παρά μόνο ένα ποίημα της, μια ωδή 28 στίχων στην Αφροδίτη, μαζί μερικά ακόμη αποσπάσματα των έργων της (το τελευταίο μάλιστα ανακαλύφθηκε μόλις το 2004) που περιλαμβάνονταν σε εννέα βιβλία. Ή μήπως όχι;

The Poetess Sappho. Circle Jacques-Louis David (attr. to François Gérard, French, 1770-1837). Oil on canvas.

Λίγη περιέργεια και ένας καλός επιστήμονας ήταν ο μαγικός συνδυασμός που φαίνεται να ανατρέπει όσα ξέραμε για την κορυφαία λυρική ποιήτρια. Για το «ευαίσθητο και θαρρετό» πλάσμα που «δεν μας παρουσιάζει συχνά η ζωή», όπως γράφει και ο Οδυσσέας Ελύτης στον πρόλογο του έργου του «Σαπφώ», στο οποίο είχε κάνει σύνθεση και μετάφραση των σωζόμενων αποσπασμάτων της ποιήτριας από τη Λέσβο (εκδ. Ίκαρος). «Ένα μικροκαμωμένο βαθυμελάχρινο κορίτσι, ένα "μαυροτσούκαλο" όπως θα λέγαμε σήμερα, που ωστόσο έδειξε ότι είναι σε θέση να υποτάξει ένα τριαντάφυλλο, να ερμηνεύσει ένα κύμα ή ένα αηδόνι και να πει "σ' αγαπώ" για να συγκινηθεί η υφήλιος», την περιγράφει ο συντοπίτης της και βραβευμένος με Νομπέλ ποιητής, ο οποίος μάλιστα σε άλλο σημείο αναφέρει ότι πριν από 2.500 χρόνια πίσω στη Μυτιλήνη βλέπει «τη Σαπφώ σαν μια μακρινή ξαδέλφη που παίζαμε στους ίδιους κήπους, γύρω απ' τις ίδιες ροδιές, πάνω απ' τις ίδιες στέρνες».

Ένα από τα πρόσφατα ανακαλυφθέντα ποιήματα της Σαπφούς. One of the recently discovered poems by Sappho. Credit: GreekReporter. This latest poem emerges from elsewhere – an anonymous collector – and it is the scoop of Dr Dirk Obbink, a Classics fellow at Oxford, who when he saw it declared that it was by Sappho. It’s highly unlikely that he’s wrong. They are written in her distinctive meter, with the long vowels of the Lesbian dialect. Best of all, one poem mentions the Sappho’s brother, Charaxos. In the poem Sappho chastises an audience for assuming Charaxos will return from a trading journey safely. It’s not clear whether this man ever existed. Herodotus mentioned him, and Ovid picked up on his story, too.

Όλο το μυστικό, λοιπόν, βρίσκεται σε ένα κομμάτι παπύρου διαστάσεων 18x10 εκ. Ο συλλέκτης που τον έχει στα χέρια του μπόρεσε να αναγνωρίσει ότι τα γράμματα στον πάπυρο είναι ελληνικά. Και απευθύνθηκε στον καθηγητή του Πανεπιστημίου της Οξφόρδης Ντερκ Όμπινκ για να μάθει το περιεχόμενο. Ο έμπειρος παπυρολόγος δεν πιστεύει στα μάτια του. Το κομματάκι του 3ου αι. μ.Χ. που κρατά στα χέρια του δεν περιέχει ένα, αλλά δύο ποιήματα της κορυφαίας ποιήτριας. Και μάλιστα πρόκειται για τα πιο καλοδιατηρημένα που έχουν βρεθεί έως σήμερα.

Jules Elie Delaunay, Sappho embrassant sa lyre, 1876.

«Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι πρόκειται για στίχους που έγραψε η Σαπφώ. Ελάχιστα μόνο γράμματα πρέπει να συμπληρωθούν στο πρώτο ποίημα και ουδεμία αμφιβολία υπάρχει για κάποια από τις λέξεις», λέει ο καθηγητής ‘Ομπινκ, που ετοιμάζεται να δημοσιεύσει τα αποτελέσματα της μελέτης του πάνω στον πάπυρο την άνοιξη, αλλά έδωσε μια μικρή γεύση από το εύρημά του προκαλώντας το παγκόσμιο ενδιαφέρον της επιστημονικής και όχι μόνο κοινότητας. 

Artistic rendering of Sappho by William Adolphe Bouguereau.

Και αυτό διότι «η Σαπφώ υπήρξε η γυναίκα που συνέθεσε μερικά από τα σπουδαιότερα ποιήματα στην παγκόσμια Ιστορία» εξηγώντας τη σημασία της ποιήτριας, που έγραφε στην αιολική διάλεκτο, ο αμερικανός καθηγητής Κλασικών Σπουδών στο Πανεπιστήμιο Χάρβαρντ και ειδικός στην αρχαία ποίηση Γκρέγκορι Ναζ.

Gustave Klimt, Sappho, 1888-1890, Oil on canvas, Kunsthistorishes Museum (Vienna – Austria).

Τι γράφουν όμως τα δύο ποιήματα που χωρίζονται από μια κόκκινη γραμμή; Στο πρώτο η λυρική ποιήτρια αναφέρει τα ονόματα Χάραξος και Λάριχος. Πρόκειται για τους δύο αδελφούς της, τους οποίους για πρώτη φορά αναφέρει στους στίχους της. Για τον Χάραξο ο Ηρόδοτος μας παραδίδει ότι ως έμπορος κρασιού ταξίδευε πολύ. Σε κάποιο από τα ταξίδια του ερωτεύτηκε μία δούλη που ήταν εταίρα από τη Ναυκράτη. Αφού πλήρωσε αρκετά χρήματα για να την αγοράσει από τον κύριο της, ξόδευε την περιουσία του για να της κάνει τα χατίρια, γεγονός που είχε κάνει έξαλλη τη διάσημη ποιήτρια. 

Marble bust of the ancient Greek poet Sappho. From Smyrna (Izmir), Turkey. Roman copy of a Hellenistic original.

Στο ποίημα όμως που διάβασε ο βρετανός ερευνητής στον πάπυρο, ο οποίος χρονολογείται περί τα 1.000 χρόνια αργότερα από την εποχή που η Σαπφώ έγραψε τα ποιήματά της, κατηγορεί κάποιον ότι διαδίδει πως ο αδελφός της θα επιστρέψει στο σπίτι με το καράβι του γεμάτο αγαθά και κάτι τέτοιο δεν πρέπει να συμβαίνει, διότι αυτά τα θέματα τα γνωρίζουν μόνο οι θεοί. Και ενώ προτρέπει τον άγνωστο αποδέκτη του ποιήματος να προσευχηθεί στην Ήρα για την καλή επιστροφή του Χάραξου, κάνει ταυτοχρόνως και μία ευχή: ο μικρότερος αδελφός της, ο Λάριχος, να μεγαλώσει χωρίς να δημιουργηθούν προβλήματα για την οικογένειά του. «Δεν πρέπει όμως να δούμε τους στίχους αυτούς ως "ιστορικό ρεπορτάζ", αλλά ως ένα τραγούδι που θα παρουσιαζόταν δημοσίως», εξηγεί ο, εκτός των άλλων, ειδικός στη Σαπφώ και στην ποίησή της και διευθυντής του Κέντρου Ελληνικών Σπουδών Γκρέγκορι Ναζ. «Η αναφορά σε οικογενειακές καταστάσεις - οι οποίες γίνονται επί τούτου με χιούμορ - θα πρέπει να εκληφθούν ως πράξεις μίμησης που θα παρουσιάζονταν από μια ομάδα καλλιτεχνών που συνδύαζαν το τραγούδι με τον λόγο. Τέτοια τραγούδια ερμηνεύονταν σε ειδικές περιπτώσεις - μεγάλες γιορτές ή γαμήλιες τελετές - από χορό κοριτσιών ή γυναικών συνοδεία μουσικής. Οι στίχοι που συνέθετε η Σαπφώ ακούγονταν και σε συμπόσια, μόνο που εκεί τα τραγουδούσε ένας ερμηνευτής και δεν συνοδεύονταν από χορευτικά δρώμενα». 

Julius Johann Ferdinand Kronberg, Sappho, 1913.

Το δεύτερο ποίημα δεν είναι τόσο καλά σωζόμενο. Ειδικά προς το τέλος είναι δυσανάγνωστο. Είναι σαφές όμως ότι πρόκειται για μια επίκληση στην Αφροδίτη. 

Charles August Mengin, Sappho, 1877.

Και τα δύο ποιήματα ακολουθούν το ίδιο μέτρο, που λέγεται σαπφικό (ή σαπφική στροφή) επειδή το επινόησε η Σαπφώ. Πρόκειται για μια στροφή με τέσσερις στίχους που διακρίνεται από για τη μεγαλοπρέπεια και τον λυρισμό της, κάτι στο οποίο βοηθούσε και η ρευστότητα της αιολικής διαλέκτου την οποία μιμήθηκε αργότερα ο ρωμαίος ποιητής Οράτιος.

Μύθοι και αντιφάσεις για την ομοφυλοφιλία της

A painting of Sappho by eroticist Édouard-Henri Avril depicting lesbian sex.

Πού αρχίζει η αλήθεια και πού σταματά ο μύθος για την ποιήτρια που άφησε ανεξίτηλη της σφραγίδα της στην τέχνη της ποίησης, ουδείς μπορεί να πει με βεβαιότητα. Δεν είναι τυχαίο άλλωστε ότι ο καθηγητής Αρχαίας Ελληνικής Φιλολογίας, Αριστόξενος Σκιαδάς έλεγε ότι όλα γύρω από τη Σαπφώ «είναι ασαφή, περίπλοκα, αντιφατικά ή παρερμηνευμένα».

Simeon Solomon, Sappho and Erinna in a Garden at Mytilene, 1864, Watercolour on paper.

Το όνομα της σπουδαιότερης αρχαίας Ελληνίδας λυρικής ποιήτριας, που γεννήθηκε στην Ερεσό της Λέσβου περί το 630 π.Χ., έχει ταυτιστεί με την ομοφυλοφιλία, όμως η αλήθεια είναι ότι η Σαπφώ, γόνος αριστοκρατικής οικογενείας, ήταν παντρεμένη με τον Κερκύλα από την Άνδρο και απέκτησε μια κόρη, που πήρε το όνομα της μητέρας της, Κλείδα. 

Theodore Chasserieu, Sappho Leaping into the Sea from the Leucadian Promontory, c. 1840, 370 x 228 mm.

Ο θρύλος μάλιστα τη θέλει να αυτοκτόνησε, πέφτοντας από ένα ακρωτήριο στη Λευκάδα, επειδή είχε ερωτευτεί τον Φάωνα.

Charles Gleyre, La coucher de Sappho, 1867.

Τα πιο γνωστά της έργα ήταν τα επιθαλάμια, μικρά ποιήματα που σχετίζονταν με τον γάμο και εκείνη κατάφερε από λαϊκά στιχάκια να τα αναδείξει σε σπουδαία ποίηση, ενώ στην εργογραφία της περιλαμβάνονται ύμνοι και ερωτικά ποιήματα.

Ernst Stückelberg, Sappho, 1897.

Πίσω από το γεγονός ότι η Σαπφώ θεωρήθηκε ομοφυλόφιλη βρίσκονται οι αττικοί κωμωδιογράφοι οι οποίοι αναζητούσαν προσωπικότητες προς σάτιρα σε γνωστά πρόσωπα του παρελθόντος. 

Pierre-Narcisse Guérin, Sappho On The Leucadian Cliff, 1800s, Hermitage Museum.

Το βέβαιο είναι ότι μεγάλωσε σε μια κοινωνία όπου οι γυναίκες είχαν την ευκαιρία να αρθρώνουν λόγο και να ασχολούνται με τις τέχνες και πως είχε σαφώς δηλωμένες πολιτικές πεποιθήσεις, γεγονός που την ανάγκασε για ένα διάστημα να εξοριστεί στη Σικελία.

Το ποίημα

Alcaeus and Sappho. Side A of an Attic red-figure kalathos, ca. 470 BC. From Akragas (Sicily). Brygos Painter. Alcée et Sappho. Face A d'un kalathos attique à figures rouges, v. 470 av. J.-C. Provenance : Akragas (Sicile). Peintre de Brygos.

Μα πάντα φλυαρείς ότι θα έρθει ο Χάραξος /

με το καράβι πλήρες. Τούτο - νομίζω - το ξέρει /

ο Δίας και όλοι οι θεοί, Εσύ δεν πρέπει αυτό /

να το στοχάζεσαι καθόλου, / αλλά να στέλνεις και να με παρακαλάς / την Ήρα τη βασίλισσα θερμά να ικετεύω / ο Χάραξος εδώ να φτάσει, / το πλοίο σου φέρνοντας, / και να μας βρει αβλαβείς. Όλα τα άλλα / στους θεούς ας τα αφήσουμε. / Γοργά η νημεμία έρχεται / μετά από μεγάλο ανέμου φύσημα. /

Αν θέλει ο βασιλιάς του Ολύμπου, / ήδη θεό βοηθό στα βάσανα τους / έστειλε κι εκείνοι ευλογημένοι /

και τρισόλβιοι θα 'ναι. / Εμείς, αν μεγαλώσει /

ο Λάριχος και γίνει επιτέλους άντρας, / από πολύ βαριά αθυμία / γοργά θα απαλλαγούμε

Sappho and Alcaeus by Lawrence Alma-Tadema. On view at The Walters Art Museum. In 1870, the Dutch-born, Belgian-trained artist Alma-Tadema moved to London, where he found a ready market among the wealthy middle classes for paintings re-creating scenes of domestic life in imperial Roman times. In this work, however, he turns to early Greece to illustrate a passage by the ancient Greek poet Hermesianax (active ca. 330 BC) preserved in Atheneaus, Deipnosophistae, "Banquet of the Learned," book 2, line 598. On the island of Lesbos (Mytilene), in the late 7th century BC, Sappho and her companions listen rapturously as the poet Alcaeus plays a "kithara". Striving for verisimilitude, Alma-Tadema copied the marble seating of the Theater of Dionysos in Athens, although he substituted the names of members of Sappho's sorority for those of the officials incised on the Athenian prototype.

The Telegraph has a translation of the Brothers Poem!

Still, you keep on twittering that Charaxos

comes, his boat full. That kind of thing I reckon

Zeus and his fellow gods know; and you mustn’t

make the assumption;

rather, command me, let me be an envoy

praying intensely to the throne of Hera

who could lead him, he and his boat arriving

here, my Charaxos,

finding me safely; let us then divert all

other concerns on to the lesser spirits;

after all, after hurricanes the clear skies

rapidly follow;

and the ones whose fate the Olympian ruler

wants to transform from troubles into better –

they are much blessed, they go about rejoicing

in their good fortune.

As for me, if Larichos reaches manhood,

[if he could manage to be rich and leisured,]

he would give me, so heavy-hearted, such a

swift liberation.

Πηγή: The Archaeology News Network, ΤΑ ΝΕΑ.