Τηλεσκόπιο «είδε βαρυτικά κύματα της Μεγάλης Έκρηξης». Gravity Waves from Big Bang Detected

Το τηλεσκόπιο BICEP βλέπει το αρχαιότερο φως του Σύμπαντος, τη λεγόμενη ακτινοβολία CBM. Εφόσον επιβεβαιωθεί, η ανακάλυψη θα είναι η μεγαλύτερη του αιώνα και πιθανότατα θα βραβευθεί με Νομπέλ. (Image: Steffen Richter/Harvard)

Τηλεσκόπιο που λειτουργεί σε βάση του Νότιου Πόλου ανίχνευσε για πρώτη φορά ρυτιδώσεις στον χωροχρόνο που εμφανίστηκαν μια στιγμή μετά τη Μεγάλη Έκρηξη, υποστηρίζουν αμερικανοί ερευνητές. Εφόσον επιβεβαιωθεί, η ανακάλυψη θα είναι «η μεγαλύτερη του αιώνα» και πιθανότατα θα βραβευτεί με Νομπέλ, σχολιάζουν ανεξάρτητοι ειδικοί.

Proof of gravitational waves created by cosmic inflation is shown here in this image of the cosmic microwave background radiation collected by the BICEP2 experiment at the South Pole. The proof comes in the form of a signature called B-mode polarization, a curling of the orientation, or polarization, of the light, denoted by the black lines on the image. The color indicates small temperature fluctuations in the cosmic microwave background that correspond to density fluctuations in the early universe. BICEP2 Collaboration

Τα σήματα που κατέγραψε το εξειδικευμένο τηλεσκόπιο BICEP στην Ανταρκτική φέρεται να είναι ίχνη από τα λεγόμενα βαρυτικά κύματα, η τελευταία ανεπιβεβαίωτη πρόβλεψη του Άλμπερτ Άινσταϊν.

According to Albert Einstein when something very explosive like this happens it leaves ripples in space-time known as 'gravitational waves'.

Η ανίχνευσή τους αφενός θα δικαίωνε τον πατέρα της Σχετικότητας, αφετέρου θα προσέφερε στήριξη στη λεγόμενη θεωρία του πληθωρισμού, σύμφωνα με την οποία το νεογέννητο Σύμπαν πέρασε από μια φάση απότομης διόγκωσης.

Microwave radiation from the whole sky, captured by the European Space Agency's Planck satellite. Astronomers today announced that they have found 'primordial gravitational waves' - an echo of the Big Bang in which the universe came into existence 14bn years ago.

Η θεωρία, η οποία προτάθηκε ως εξήγηση για την παρατηρούμενη ομοιογένεια του Σύμπαντος, είναι σήμερα αποδεκτή από τους περισσότερους κοσμολόγους και θεωρητικούς φυσικούς, παραμένει όμως αναπόδεικτη.

Τα αποτελέσματα του BICEP δεν έχουν υποβληθεί ακόμα για έλεγχο και δημοσίευση στον επιστημονικό Τύπο, αναρτήθηκαν όμως στην υπηρεσία προδημοσίευσης arXiv. Οι ερευνητές υπολογίζουν μάλιστα την αξιοπιστία των αποτελεσμάτων σε περισσότερο από πέντε σίγμα, κάτι που σημαίνει ότι η πιθανότητα να οφείλονται τα αποτελέσματα σε καθαρή τύχη είναι μία στα 3,5 εκατομμύρια.

Alan Guth at Trinity College, Cambridge, 2007.

Τα συμπεράσματα των ερευνητών θα πρέπει να επιβεβαιωθούν, ωστόσο «η ομάδα [των ερευνητών] φαίνεται πολύ αξιόπιστη και αυτό που είδαν φαίνεται σαφές» σχολίασε στο New Scientist ο κορυφαίος φυσικός Άλαν Γκουθ του MIT, του οποίου η ομάδα πρότεινε τη θεωρία του πληθωρισμού τη δεκαετία του 1980.

Ρυτιδώσεις στον χωροχρόνο

Αυτές οι «δίνες» στα μοτίβα πόλωσης της ακτινοβολίας CBM φέρεται να είναι ίχνη βαρυτικών κυμάτων (Πηγή: BICEP II)

Τα βαρυτικά κύματα είναι θεωρητικές ρυτιδώσεις στον χωροχρόνο οι οποίες διαδίδονται σαν κύμα με την ταχύτητα του φωτός. Η ύπαρξή τους προβλέφθηκε τo 1916 από τον Άινσταϊν ως συνέπεια της Γενικής Σχετικότητας, μέχρι σήμερα όμως δεν έχει επιβεβαιωθεί.

Βαρυτικά κύματα παράγονται θεωρητικά από επιταχυνόμενα αντικείμενα μεγάλης μάζας. Μπορούν για παράδειγμα να παραχθούν από μαύρες τρύπες και άστρα νετρονίων που κινούνται σε τροχιά το ένα γύρω από το άλλο.

Η κίνησή τους προκαλεί παραμορφώσεις στην καμπυλότητα του χωροχρόνου, η οποία μπορεί θεωρητικά να γίνει αντιληπτή στη Γη ως αμυδρή μεταβολή στις διαστάσεις μεγάλων αντικειμένων.

This image shows temperature fluctuations, indicated by variations in colour, of the cosmic microwave background (CMB). Researchers say since the CMB is a form of light, it exhibits all the properties of light, including polarisation (shown by black lines). The changes in polarisation are thought to be caused by gravitational waves.

Όμως αυτό που φέρεται να ανίχνευσαν οι ερευνητές του BICEP αφορά τα πρώτα βαρυτικά κύματα που εμφανίστηκαν στο Σύμπαν, γνωστά ως «αρχέγονα» βαρυτικά κύματα.

The 14-billion-year-long history of our universe. It shows the main events that occurred between the initial phase of the cosmos -- where its properties were almost uniform and punctuated only by tiny fluctuations -- to the rich variety of cosmic structure that we observe today, ranging from stars and planets to galaxies and galaxy clusters.

Τα κύματα αυτά εμφανίστηκαν αμέσως μετά τη Μεγάλη Έκρηξη και αρχικά πρέπει να είχαν πολύ μικρό μήκος κύματος. Οι κοσμολόγοι όμως έχουν προβλέψει ότι ο πληθωρισμός, δηλαδή η απότομη διόγκωση του χωροχρόνου που ξεκίνησε 10-34 δευτερόλεπτα μετά τη Μεγάλη Έκρηξη, ουσιαστικά τέντωσε τα βαρυτικά κύματα και αύξησε το μήκος κύματος σε μετρήσιμα μεγέθη.

Ίχνη των «τεντωμένων» βαρυτικών κυμάτων

"It is absolutely mind-boggling that we've actually found it," says team member Clement Pryke at the University of Minnesota in Minneapolis. "In my heart, I did not expect it. I thought we would do this because there's good physics to be done, and we'd prove that the signal was so small that it wasn't worth trying any harder. Instead, it is loud and clear."

Το BICEP, το οποίο παρατηρεί τον ουρανό στο φάσμα των μικροκυμάτων, φέρεται να είδε τα ίχνη αυτών των «τεντωμένων» βαρυτικών κυμάτων στη λεγόμενη μικροκυματική ακτινοβολία υποβάθρου (CBM): το αρχαίο υπόλειμμα μιας λάμψης που γέμισε τα πάντα όταν το νεαρό Σύμπαν έγινε ξαφνικά διαφανές περίπου 380.000 χρόνια μετά τη γέννησή του (σήμερα έχει ηλικία περίπου 13,8 δισ. ετών).

Συγκεκριμένα, το τηλεσκόπιο που βρίσκεται δίπλα στον αμερικανικό Σταθμό Άμουδσεν-Σκοτ στον Νότιο Πόλο, φέρεται να ανίχνευσε ίχνη των βαρυτικών κυμάτων από την πόλωση που προκαλούν στην ακτινοβολία CBM, δηλαδή τη μεταβολή στον προσανατολισμό των κυμάτων της ακτινοβολίας.

BICEP2 observing fields relative to the polarization amplitude predicted from FDS (Finkbeiner et al. 1999) model 8, assuming a 5% polarization fraction.

Όπως η ηλιακή ακτινοβολία πολώνεται καθώς σκεδάζεται (εκτρέπεται) από τα άτομα της ατμόσφαιρας, έτσι και η CBM πολώνεται καθώς σκεδάζεται από ηλεκτρόνια που συναντά στον δρόμο της εδώ και 13,8 δισ. χρόνια. Τα βαρυτικά κύματα θα άλλαζαν το μοτίβο της πόλωσης και θα εμφανίζονταν ως «δίνες» που ονομάζονται B-modes.

Πρακτικά, όμως, η ανίχνευση αυτών των δινών είναι εξαιρετικά δύσκολη υπόθεση, αφού οι ερευνητές θα έπρεπε να αποκλείσουν τις παραμορφώσεις που προκαλεί η σκόνη στον γαλαξία μας, η βαρύτητα άλλων γαλαξιών, ή τυχόν λαθών που εισάγει το ίδιο το τηλεσκόπιο.

Οι ερευνητές, όμως, λένε ότι πέρασαν τρία χρόνια αποκλείοντας αυτές τις εναλλακτικές εξηγήσεις.

Ισχυρό σήμα

O Chao-Lin Kuo μέλος της ομάδας BICEP2 ανακοινώνει στον Andrei Linde ότι η θεωρία του πληθωρισμού που διατύπωσε (παράλληλα με τον Alan Guth) πριν από 35 χρόνια επαληθεύεται από τα πειραματικά δεδομένα του BICEP2. That Moment When the “Father of Inflation” Learns of the Detection of Gravitational Waves.

Μάλιστα το σήμα που φέρεται να κατέγραψε το BICEP είναι ισχυρότερο από αυτό που προβλέπουν πολλά θεωρητικά μοντέλα, ένα χαρακτηριστικό που ίσως βοηθήσει τους θεωρητικούς φυσικούς να αποκλείσουν ορισμένα μοντέλα του πληθωρισμού.

Επιπλέον, τα αποτελέσματα δείχνουν να βρίσκονται σε συμφωνία με τις προβλέψεις της θεωρίας της ενοποίησης των δυνάμεων, σύμφωνα με την οποία όλες οι φυσικές δυνάμεις (βαρύτητα, ηλεκτρομαγνητισμός, ασθενής και ισχυρή πυρηνική δύναμη) είναι εκφάνσεις μιας ενιαίας δύναμης που κυριαρχούσε τις πρώτες στιγμές ζωής του Σύμπαντος.

Θα περάσει όμως καιρός μέχρι να επιβεβαιωθούν τα ευρήματα του BICEP. Περισσότερα στοιχεία ίσως προκύψουν από νέο χάρτη της ακτινοβολίας CBM από το ευρωπαϊκό διαστημικό τηλεσκόπιο Planck και το πείραμα Polarbear στη Χιλή.

Ο ελληνικός αποικισμός και η διάδοση του νομίσματος στην Ευρώπη. Colonies and coins from the Alpha Bank Collection

Εμπόριον (Empúries), Ισπανία. Αργυρή δραχμή, μετά το 218 π.Χ. Νομισματική Συλλογή Alpha Bank. Emporion (Empúries), Spain. Silver drachma, after 218 BC. Alpha Bank Numismatic Collection.

Το Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης και η Νομισματική Συλλογή της Alpha Bank συνεργάζονται για ακόμη μία φορά και διοργανώνουν έκθεση με τίτλο «Η Ευρώπη της Ελλάδος. Αποικίες και νομίσματα από τη Συλλογή της Alpha Bank». The Archaeological Museum of Thessaloniki and the Alpha Bank Numismatic Collection collaborate once again and organize the Exhibition entitled “The Europe of Greece: Colonies and coins from the Alpha Bank Collection”, at the Museum’s Temporary Exhibitions Gallery.

Κάλλατις (Mangalia), Ρουμανία. Αργυρό οκτώβολο, 350-281 π.Χ. Νομισματική Συλλογή Alpha Bank. Kallatis (Mangalia), Romania. Silver octobole, 350-281 BC. Alpha Bank Numismatic Collection.

Βασικά θέματα της έκθεσης είναι ο ελληνικός αποικισμός, καθώς και η διάδοση και η χρήση του νομίσματος, του βασικού συναλλακτικού μέσου, στην Ευρώπη. Οι ελληνικές αποικίες, που ιδρύθηκαν κατά τον Β’ Αποικισμό στις σημερινές χώρες Ισπανία, Γαλλία, Ιταλία, Αλβανία, Ουκρανία, Ρουμανία και Βουλγαρία, διαμόρφωσαν τον πολιτισμό της Ευρώπης και διέδωσαν τη χρήση του νομίσματος, το οποίο στον κυρίως ελλαδικό χώρο χρησιμοποιούνταν ήδη από τις αρχές του 6ου αιώνα π.Χ. The Exhibition addresses the subject of Greek Colonisation, the dissemination and the use of coins which constitute the principal medium of transactions in Europe. The Greek colonies founded during the Second Colonisation, in modern Spain, France, Italy, Albania, Ukraine, Romania and Bulgaria, shaped the culture of Europe and promoted the use of coins which, in Mainland Greece, had already been used since the beginning of the 6th century BC.

Στην έκθεση θα παρουσιαστούν 121 νομίσματα των ελληνικών αποικιών, εκ των οποίων 116 ανήκουν στη Συλλογή της Alpha Bank, 3 στο Νομισματικό Μουσείο Αθηνών και 2 σε Ιδιωτική Συλλογή. The Exhibition will showcase 121 coins from Greek colonies, of which 116 belong to the Alpha Bank Numismatic Collection, 3 to the Numismatic Museum of Athens and 2 to a Private Collection.

Χάλκινο κράνος κορινθιακού τύπου. Στην αριστερή παραγναθίδα αναθηματική επιγραφή η οποία δηλώνει ότι το αντικείμενο είχε ανατεθεί στο ιερό του Διός της Ολυμπίας ως λάφυρο από τους Μεσσηνίους για τη νίκη τους επί των Μυλαίων (τέλη του 6ου αι. π. Χ.). Αρχαιολογικό Μουσείο Ολυμπίας. Bronze helmet of Corinthian type. The votive inscription on the left cheek-plate informs us that the object was offered to the Sanctuary of Zeus in Olympia as loot from the Messenias for their victory against the Mylians (end of 6th century BC). Archaeological Museum of Olympia.

Τα νομίσματα πλαισιώνονται από 61 μοναδικά αρχαία αντικείμενα, προϊόντα εργαστηρίων των ελληνικών αποικιών, για την καλύτερη κατανόηση της ιστορικής πορείας και της ανάπτυξης των αποικιών που παρουσιάζονται στην έκθεση. Τα αντικείμενα αυτά προέρχονται από το Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο, το Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης, τα Αρχαιολογικά Μουσεία Δελφών, Ολυμπίας, Ερέτριας και Ιωαννίνων, καθώς και από τη Γ’ Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων (Αθήνα). 61 unique artifacts, mainly produced in workshops of Greek colonies, will accompany the coins, in order to facilitate the understanding of the historical course and development of the colonies presented in the Exhibition. These artifacts come from the National Archaeological Museum, the Archaeological Museum of Thessaloniki, the Archaeological Museums of Delphi, Olympia, Eretria, Ioannina, as well as from the 3rd Ephorate of Prehistoric and Classical Antiquities (Athens).

Ακροκέραμο με προσωπείο Σιληνού. Τέλη 6ου/αρχές 5ου αι. π.Χ. Giardini Naxos Museo Archeologico. Antefix with Silenus mask. End of 6th - beginning of 5th century BC. Giardini Naxos Museo Archeologico.

Η έκθεση θα περιλαμβάνει επίσης και αρχαία από τρία Μουσεία της Ιταλίας (Museo Archeologico Nazionale della Sibaritide, Museo Αrcheologico Νazionale della Siritide, Museo Archeologico di Giardini Naxos) και δύο της Ισπανίας (Museu d’Arqueologia de Catalunya, Barcelona-Empúries), χώρες όπου η αποικιακή δραστηριότητα των Ελλήνων υπήρξε μεγάλη. The Exhibition will also include ancient artifacts from three Museums of Italy (Museo Archeologico Nazionale della Sibaritide, Museo Archeologico Nazionale della Siritide, Museo Archeologico di Giardini Naxos) and two Museums of Spain (Museu d’Arqueologia de Catalunya, Barcelona-Empúries), where the colonizing activity of the Greeks was intensive.

Την έκθεση συνοδεύει κατάλογος-λεύκωμα στην ελληνική και αγγλική γλώσσα, με πλούσιο φωτογραφικό υλικό. The Exhibition is accompanied by a fully illustrated catalogue-album in Greek and in English.

Διάρκεια έκθεσης: 11 Απριλίου 2014 – 19 Απριλίου 2015. Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης, Αίθουσα Περιοδικών Εκθέσεων, Μανόλη Ανδρόνικου 6, Θεσσαλονίκη. Exhibition duration: April 11, 2014 – April 19, 2015. Archaeological Museum of Thessaloniki; Temporary Exhibitions Gallery; 6, Manoli Andronikou Str.

Πηγή: Αρχαιολογία Online

Η συρρίκνωση του Ερμή. Mercury contracted more than prior estimates, evidence shows

Νέα μελέτη για τη συρρίκνωση του Ερμή από την εποχή της γέννησης του. The planet Mercury, with only a small portion of its surface illuminated. Credit: NASA/Johns Hopkins University Applied Physics Laboratory/Carnegie Institution of Washington

Έχει διαπιστωθεί ότι γεωλογικές διεργασίες κατά τον σχηματισμό του πλανήτη Ερμή οδήγησαν αργότερα στη συρρίκνωσή του. Η μελέτη νέων δεδομένων από την αποστολή Messenger δείχνουν ότι η διάμετρος του πλανήτη μειώθηκε κατά 7 χλμ σε σχέση με τη διάμετρο που είχε όταν στερεοποιήθηκε πριν από περίπου τέσσερα δισ. έτη.

Η στερεοποίηση

Mercury's surface is replete with cliff-like fault scarps. Here, one such scarp, Fram Rupes (image centre), lies near the terminator (the divide between day and night). The Fram Rupes scarp is almost 1.5 km high. Credit: NASA/Johns Hopkins University Applied Physics Laboratory/Carnegie Institution of Washington

Η επιφάνεια του Ερμή καλύπτεται από τεράστιες χαράδρες. Κάποιες εξ αυτών έχουν μήκος που ξεπερνά τα 500 χιλιόμετρα και ύψος που ξεπερνά τα 3.000 μέτρα. Οι επιστήμονες υπολογίζουν ότι οι χαράδρες αυτές είναι ρήγματα που δημιουργήθηκαν καθώς ο τεράστιος σιδερένιος πυρήνας του Ερμή συρρικνωνόταν. Ο πυρήνας αυτός αποτελεί το 80% της μάζας του Ερμή και έχει διάμετρο 3.600 χιλιομέτρων. Ο πυρήνας δηλαδή του Ερμή είναι μεγαλύτερος από ολόκληρη τη Σελήνη. Η συρρίκνωση επήλθε με την αργή στερεοποίηση του πλανήτη, καθώς δηλαδή άρχιζε σιγά σιγά να ψύχεται και να συστέλλεται.

Η συρρίκνωση

This image shows a long collection of ridges and scarps on the planet Mercury called a fold-and-thrust belt. The belt stretches over 336 miles (540 kilometers). The colors correspond to elevation -- yellow-green is high and blue is low. Credit: NASA/Johns Hopkins University Applied Physics Laboratory/Carnegie Institution of Washington

Προηγούμενες μελέτες ανέφεραν ότι ο Ερμής συρρικνώθηκε κατά 2-3 χλμ. Η αποστολή Messenger που εξερευνά και χαρτογραφεί τον Ερμή από το 2011 τροφοδοτεί συνεχώς με δεδομένα τους επιστήμονες που με βάση αυτά προχωρούν σε νέες εκτιμήσεις. Τον περασμένο Δεκέμβρη επιστήμονες του Ινστιτούτου Επιστήμης Carnegie στις ΗΠΑ επικεφαλής τον Πολ Μπάιρν δημοσίευσαν μια μελέτη στην επιθεώρηση «Nature» η οποία ανέφερε ότι η συρρίκνωση του Ερμή φτάνει τα 11 χλμ. Η ίδια ερευνητική ομάδα επανέρχεται και με νέα της δημοσίευση στην επιθεώρηση «Nature Geoscience» αναφέρει ότι η συρρίκνωση του Ερμή είναι λίγο μικρότερη από την προηγούμενη εκτίμηση της. Σύμφωνα με τη νέα μελέτη η συρρίκνωση είναι της τάξης των 7 χλμ.

Τι φοβούνται αυτοί που ξέρουν; Big bad ideas: What's worrying our greatest minds

Ποιες «δυσοίωνες σκέψεις» τριβελίζουν τα επιστημονικά μυαλά; Οι μεγαλύτεροι φόβοι των λαμπρών πνευμάτων και των ανερχόμενων αστέρων της επιστήμης συγκεντρώθηκαν από τον Τζον Μπρόκμαν του Edge Foundation σε ένα βιβλίο που μπορεί να μας κρατήσει ξάγρυπνους τις νύχτες. The darkest fears of the leading lights and rising stars of science, brought together by the Edge's John Brockman, could keep us all awake at night.

Ο επιμελητής του Τζον Μπρόκμαν, εκδότης και συγγραφέας με ειδίκευση στα επιστημονικά βιβλία όπως επίσης και ιδρυτής του Edge Foundation στο οποίο συμμετέχουν γνωστά ονόματα της επιστημονικής και τεχνολογικής διανόησης, μπορεί πραγματικά να σας κάνει να μη μπορείτε να κλείσετε μάτι καθώς προσπαθεί να επιστήσει την προσοχή όλων μας σε ορισμένους σοβαρούς κινδύνους που ενδεχομένως μας επιφυλάσσει το μέλλον.

John Brockman, What Should We Be Worried About? Real Scenarios That Keep Scientists Up at Night. Harper Perennial, σελ. 531.

Κάθε χρόνο ο κ. Μπρόκμαν θέτει ένα ερώτημα στους μεγάλους και τρανούς της επιστήμης μέσω της ιστοσελίδας του Edge. Το βιβλίο που παρουσιάζεται εδώ συγκεντρώνει τις απαντήσεις που δόθηκαν στο τελευταίο τέτοιο ερώτημα. Και δεν περιέχουν όλες καλά νέα.

Φόβοι εκτός του ραντάρ της κοινής γνώμης

Will people in a couple of generations be unable to distinguish between real and virtual reality? What would it even mean to be able to experience false realities that feel true? Welcome to the world of holographic pink flamingos! Sven Hoppe/AFP/Getty Images

Το 2007 εγκαινιάζοντας την «παράδοση» αυτών των ερωτημάτων, το Edge είχε ζητήσει από τους επιστήμονες να πουν για ποιο πράγμα ήταν αισιόδοξοι. Έξι χρόνια αργότερα η ερώτηση που τέθηκε το 2013 ηχεί με έναν μάλλον απαισιόδοξο τόνο: τι είναι αυτό για το οποίο πρέπει να ανησυχούμε; Με τον κ. Μπρόκμαν όμως τα πράγματα δεν είναι ποτέ απλά. Ζήτησε από τους συνομιλητές του να μοιραστούν μαζί του και με το κοινό μια επιστημονική ανησυχία τους η οποία δεν έχει ακόμη συλληφθεί από το «ραντάρ» της κοινής γνώμης ή κάποια που οι ίδιοι θεωρούν ότι θα πρέπει να βγει από τη «λίστα» αυτού του ραντάρ.

Complex systems like the internet might not be robust enough. (Image: Alan Powdrill/Getty)

Ορισμένες από τις ανησυχίες που εκφράστηκαν δεν φαίνονται εκ πρώτης όψεως ιδιαίτερα πρωτότυπες - ακούγονται σαν δυστοπικές προφητείες αναμεμειγμένες με ηθικής φύσεως πανικό, οι οποίες επανέρχονται ξανά και ξανά. Σε αυτές συγκαταλέγονται η εμφάνιση μηχανών με υπεράνθρωπη νοημοσύνη (η οποία εκφράστηκε από τον φυσικό Μαξ Τέγκμαρκ και άλλους), οι κίνδυνοι που ενέχει το γεγονός ότι βασιζόμαστε όλο και περισσότερο σε εύθραυστα, πολύπλοκα συστήματα όπως το Internet (εκφράστηκε από τον ψυχολόγο Ράντολφ Νέσε και άλλους) και ο αντίκτυπος των νέων τεχνολογιών στα παιδιά (εκφράστηκε από την κοινωνική επιστήμονα Σέρι Τερκλ και άλλους).

Anthropocebo και συνθετικά... κατοικίδια

Humans are now described as a global geologic force. The Anthropocene, a period that begins concurrent with the industrial revolution, is characterized with steep line graphs of human population, water use, biodiversity loss, nitrogen run off, atmospheric carbon dioxide, etc. (Stef- fen et al. 2011). The data irrefutably establish humans as the dominant driver of environmental change and have led scientists to declarations such as “virtually all of nature is now domesticated” (Kareiva et al. 2007). The characteristics of the Anthropocene are worrisome, but Caro et al. (2012) expressed the additional concern that “the concept of pervasive human-caused change may cultivate hopelessness . . . and may even be an impetus for accelerated changes in land use motivated by profit.” The Anthropocene is a dangerous era and, perhaps, a dangerous cultural frame… Jacquet, J. (2013) The Anthropocebo Effect.

Άλλες ανησυχίες όμως προκαλούν μάλλον έκπληξη και ορισμένες εξ αυτών εκφράστηκαν από νέους, ανερχόμενους αστέρες της επιστήμης οι οποίοι μπορεί να ζήσουν αρκετά ώστε να μπορέσουν να κάνουν κάτι για να τις αντιμετωπίσουν. Ένα τέτοιο παράδειγμα είναι η περιβαλλοντολόγος Τζένιφερ Ζακέ: φοβάται ότι η ενοχοποίηση των ανθρώπων ως κύριας κινητηρίου δύναμης της περιβαλλοντικής αλλαγής - παρά το γεγονός ότι αυτό είναι αλήθεια - θα οδηγήσει σε περαιτέρω αρνητικές μεταβολές, μια ιδέα την οποία αποκαλεί «η επίδραση anthropocebo» (κατά τη γνωστή επίδραση placebo της ιατρικής). Αυτή η ψυχολογική στάση, όπως λέει, συνίσταται σε «ένα είδος πεσιμισμού το οποίο μας κάνει να αποδεχόμαστε την ανθρώπινη καταστροφή ως αναπόφευκτη».

Bio Lego - MIT & Harvard Scientists Create Living Building Blocks. Building large structures with nanocomponent by nanocomponent would take a prohibitively long time - nanothingies are very small, you see.  There is a great deal of interest in self-assembling structures, where you can almost bake up the desired shape by your choice of initial ingredients and shaking it until you get what you want.  This technique has already met with success in computer applicable elements, and now a team of MIT and Harvard researchers led by Professor Ali Khademhosseini of Harvard are applying it to biological samples.

Ένα άλλο παράδειγμα είναι η βιολόγος Σίριαν Σάμνερ η οποία ανησυχεί για το τι θα συμβεί όταν η συνθετική βιολογία βγει έξω από τα επιστημονικά εργαστήρια. «Τα παιδιά των παιδιών μας μπορεί να παίρνουν ως δώρο για τα Χριστούγεννα βιο-Lego για να φτιάξουν μόνα τους το συνθετικό κατοικίδιό τους!» λέει, προειδοποιώντας ότι δεν μπορούμε να ελέγξουμε πώς η εξέλιξη θα «ανασχεδιάσει» τη συνθετική ζωή ούτε να προβλέψουμε πόσο τα όντα αυτού του είδους μπορούν να αλλάξουν το οικοσύστημα.

Ποιος θα διαβάζει τη σκέψη μας;

Η μελλοντολόγος Μέλανι Σουόν από την πλευρά της προλέγει ανησυχίες σχετικά με τα δικαιώματα προστασίας των προσωπικών δεδομένων και της ιδιωτικής σφαίρας που αφορούν τα νευροεγκεφαλικά δεδομένα που προκύπτουν από τους νευρώνες μας, καθώς η ροή των πληροφοριών αυτού του είδους επεκτείνεται από τις συσκευές που ελέγχουν τον ύπνο ως τα γυαλιά που ανιχνεύουν τις κινήσεις των ματιών, τους «φορετούς» ηλεκτροεγκεφαλογράφους και τους φορητούς μαγνητικούς τομογράφους.

Όσον αφορά τις ανησυχίες που πρέπει να διαγράψουμε από τη λίστα, ο γνωσιακός επιστήμονας Μπέντζαμιν Μπέργκεν απορρίπτει με ωραίο τρόπο την αντίληψη ότι τα παιδιά βλάπτονται σοβαρά όταν ακούν ορισμένες λέξεις που θεωρούνται ταμπού ή μια βρισιά.

Το φάσμα της τεχνητής υπερνοημοσύνης

Before long, artificial intelligence will stop looking to humans for upgrades and start seeking improvements on their own. (© Warner Brothers/Courtesy of Everett Collection)

Το παιχνίδι του κ. Μπρόκμαν μπορεί ταυτοχρόνως να προκαλέσει σύγχυση αλλά και να διασκεδάσει, καθώς διαφορετικά δοκίμια εναλλάσσονται προτάσσοντας, απορρίπτοντας και επαναφέροντας φόβους. Ένα από τα πιο εντυπωσιακά παραδείγματα είναι η λεγόμενη «τεχνολογική μοναδικότητα» - αυτή δηλαδή που θα επέλθει όταν η τεχνητή υπερνοημοσύνη θα ξεπεράσει τους ανθρώπους. Ο κ. Τέγκμαρκ εκφράζει αυτόν τον φόβο λέγοντας πως έχει «ελάχιστη αμφιβολία ότι κάτι τέτοιο μπορεί να συμβεί». Ωστόσο ο μελλοντολόγος  Μπρους Στέρλινγκ δηλώνει ότι «η έκρηξη της τεχνητής νοημοσύνης δεν είναι κάτι για το οποίο θα πρέπει να ανησυχούμε περισσότερο από ό,τι ανησυχούμε για μια ενδεχόμενη προσγείωση Αρειανών με τρία πόδια» ενώ ο φιλόσοφος Άντι Κλαρκ υποστηρίζει ότι «δεν θα πρέπει να φοβόμαστε ότι η τεχνητή νοημοσύνη μας σύντομα θα φθάσει και γρήγορα θα ξεπεράσει την ανθρώπινη κατανόηση, μετατρέποντάς μας σε σκλάβους, παιχνίδια, κατοικίδια ή μαριονέτες της».

Τρία άλφα και ένα έψιλον

Στο τέλος αυτής της άσκησης επί χάρτου ο κ. Μπρόκμαν και οι συνομιλητές του μας αφήνουν με ένα καθαρό ισοζύγιο καινούργιων φόβων. Μας κάνουν όμως να γνωρίσουμε και ορισμένες μεγάλες ιδέες. Όπως το θέτει ο ψυχολόγος Ντάνιελ Γκόλμαν «η αποτελεσματική ανησυχία εστιάζει την προσοχή μας σε μια πραγματική απειλή και οδηγεί σε λύσεις για την πρόληψή της». Εκτός και αν ο βιολόγος Κρεγκ Βέντερ έχει ανακαλύψει κάτι που εμείς δεν ξέρουμε όταν γράφει, ελπίζουμε αστειευόμενος, «όντας επιστήμονας, αισιόδοξος, άθεος, άλφα αρσενικό, δεν ανησυχώ».

Πηγή: ΤΟ ΒΗΜΑ

Το λυχνάρι της Άρτεμης. The lamp of Artemis

Λύχνος, ενυπόγραφος, με ανάγλυφη παράσταση Αρτέμιδος (ρωμαϊκή περίοδος). Αρχαιολογικό Μουσείο Νικόπολης.

Στην αρχαιότητα, τα λυχνάρια αποτελούσαν δημοφιλή μέσα τεχνητού φωτισμού και απαρτίζονταν από το κυρίως σώμα, το επάνω μέρος με το διακοσμημένο χείλος, τη λαβή, την οπή για το φιτίλι και την οπή για το γέμισμα του λαδιού.

Το λάδι ή το λίπος που χρησιμοποιούνταν, έπρεπε να είναι αρκετά ρευστό ώστε να επιτρέπει σε ένα φιτίλι ικανοποιητικού βάρους να διάγει την απαραίτητη ποσότητα στο καιόμενο μέρος ώστε να τροφοδοτείται η φλόγα. Στο ελαιόλαδο, συχνά προστίθετο και αλάτι, το οποίο βοηθούσε ώστε να αποφεύγεται το πιτσίλισμα, το ιδιαίτερα κίτρινο χρώμα της φλόγας, καθώς και η υπερθέρμανση του λαδιού.

Σε ορισμένες περιπτώσεις τα λυχνάρια διέθεταν, για τα φιτίλια, περισσότερα από ένα ακροφύσια. Αναλόγως με τον αριθμό των ακροφύσιών τους, οι λύχνοι ονομάζονταν δίμυξοι, τρίμυξοι κ.λπ., από το ακροφύσιο, το οποίο αποκαλούνταν μύξος ή μύξα.

Nikopolis Museum: Terracotta oil lamps. Nikopolis, Roman-Late Roman periods. Archaeological Museum of Nikopolis, Preveza, Epirus, Greece (Ministry of Culture; Wikipedia).

Στη Νικόπολη έχει βρεθεί ποικιλία λυχναριών με παραστάσεις που σχετίζονται με τους ακτιακούς αγώνες, το θέατρο, με θέματα εμπνευσμένα από τη θάλασσα αλλά και μυθολογικές παραστάσεις. Πληθώρα λύχνων παρουσιάζουν θεότητες του ρωμαϊκού και του ελληνικού πανθέου. Όπως ο ακέραιος μονωτός λύχνος με ανάγλυφη παράσταση της Άρτεμης σε κατ’ ενώπιον στάση.

Bάση λύχνου με εγχάρακτο δακτύλιο που φέρει την υπογραφή «ΛΟΥΚΙΟΥ». Αρχαιολογικό Μουσείο Νικόπολης.

Στο αριστερό της χέρι η θεά κρατά τόξο. Στη δεξιά της πλευρά εικονίζεται σκύλος στραμμένος προς αυτήν, ενώ πίσω εικονίζεται βωμός. Η οπή πλήρωσης βρίσκεται στα πλάγια τοιχώματα του δίσκου. Το λυχνάρι έχει επίπεδη βάση που ορίζεται από εγχάρακτο δακτύλιο και στο κέντρο του φέρει την υπογραφή «ΛΟΥΚΙΟΥ», πιθανότατα του τεχνίτη που το κατασκεύασε.

Από τα αρχαία λυχνάρια ως τις σύγχρονες λάμπες εξοικονόμησης ενέργειας και από την ανακάλυψη της φωτιάς ως τη λατρεία του θεού Ήλιου, το φως πάντοτε διαδραμάτιζε εξαιρετικά σημαντικό ρόλο τόσο στην καθημερινή ζωή των ανθρώπων ανά την υφήλιο όσο και στην τέχνη, τη φιλοσοφία και τη θρησκεία.

Έκφραση συναισθημάτων σε ελληνιστικές επιτύμβιες στήλες. Emotional Expressions in Ancient Funerary Art Served as Therapy for the Bereaved

Επιτύμβιες στήλες από τη Σμύρνη και την Κύζικο (φωτ. Πανεπιστήμιο του Gothenburg). Tombstones from Smyrna and Kyzikos. Emotional expressions on Greek tombstones from the Hellenistic period -- 323-31 B.C. -- help increase our understanding of social communication and cultural values. Despite the potential of the tombstones as a source for history of emotions, this has rarely been explored by researchers. Researchers now conclude that the illustrations and inscriptions reflect people's way of relating to death, and that the tombstone was a means to deal with the grief of losing a loved one. (Photo: University of Gothenburg)

Ο τρόπος με τον οποίο εκφράζονταν τα συναισθήματα σε ελληνικές επιτύμβιες στήλες της ελληνιστικής περιόδου (323-31 π.Χ.) μας βοηθά να κατανοήσουμε καλύτερα την κοινωνική επικοινωνία και τις πολιτιστικές αξίες της εποχής. Αυτό είναι το συμπέρασμα στο οποίο καταλήγει στη διδακτορική της διατριβή η Sandra Karlsson, υποψήφια διδάκτορας στο Πανεπιστήμιο του Gothenburg. Emotional expressions on Greek tombstones from the Hellenistic period (323-31 B.C.) help increase our understanding of social communication and cultural values. This is the conclusion of a doctoral thesis in Classical Archaeology and Ancient History from the University of Gothenburg.

H Sandra Karlsson μελέτησε αρχαία ταφικά ανάγλυφα από τις αρχαίες ελληνικές πόλεις-κράτη Σμύρνη και Κύζικο, τα οποία φέρουν διάφορα εικονιστικά θέματα αλλά και επιγραφές. Doctoral student Sandra Karlsson has studied ancient grave reliefs from the Greek city-states Smyrna and Kyzikos in present Turkey. The reliefs display both figurative motifs and inscriptions.

«Από το υλικό που μελετήθηκε αντλούμε σημαντικές πληροφορίες για τα ταφικά τελετουργικά, τη δομή της οικογένειας και τις δοξασίες για τη ζωή μετά θάνατον, καθώς και δημογραφικά στοιχεία», αναφέρει η Karlsson, η οποία επέλεξε να εστιάσει την έρευνά της στους τρόπους έκφρασης των συναισθημάτων και στις αντιλήψεις περί θανάτου. ‘This source material provides important information about funerary rituals, demographics, family structures and ideas about life after death,’ says Karlsson, who chose to focus on expressions of emotions, but also conceptions of death.

Tombstone from Smyrna. The small boy to the left is sitting on a grave monument and holding a rattle in his right hand, while another curly haired boy is holding a bunch of grapes above a small dog. On the right, in front of a pillar, is a mourning a servant boy with his right hand on his chin. Credit: University of Gothenburg.

Αν και οι επιτύμβιες στήλες προσφέρονται ως πηγή για τη μελέτη της ιστορίας των συναισθημάτων, το θέμα αυτό σπάνια αποτέλεσε αντικείμενο έρευνας. Ένα από τα συμπεράσματα στα οποία καταλήγει η Karlsson είναι ότι οι παραστάσεις και οι επιγραφές σε αυτές αντανακλούν τον τρόπο με τον οποίο οι άνθρωποι αντιμετώπιζαν το θάνατο, αλλά και ότι η επιτύμβια στήλη αποτελούσε ένα μέσο αντιμετώπισης της οδύνης για την απώλεια ενός αγαπημένου προσώπου. Despite the potential of the tombstones as a source for history of emotions, this has rarely been explored by researchers. One of Karlsson’s conclusions is that the illustrations and inscriptions reflect people’s way of relating to death, and that the tombstone was a means to deal with the grief of losing a loved one.

«Οι επιτύμβιες στήλες λειτουργούσαν όχι μόνο ως σήμα αλλά και ως “οπτική θεραπεία” για τους πενθούντες. Για παράδειγμα, σε κάποιες περιπτώσεις ο νεκρός απεικονιζόταν να στέκεται δίπλα στο σήμα του. Η επιλογή της θέσης αποκαλύπτει την πεποίθηση ότι ο νεκρός βρίσκεται ευτυχής στον Κάτω Κόσμο, ενώ, την ίδια στιγμή, ο τάφος ήταν ένας τόπος αλληλεπίδρασης μεταξύ ζωντανών και νεκρών». ‘The tombstones served not only as a commemorative marker but also as ”visual therapy” for the bereaved. For example, the dead could be portrayed as standing next to their grave markers. The choice of location reveals that the deceased are believed to exist happily in the underworld, while, at the same time, the tomb site was a place of interaction between the living and the dead.’

Tombstone placed over the grave of a woman. She is pictured together with two relatives. From Smyrna. Credit : University of Gothnburg

Ένα άλλο συμπέρασμα στο οποίο οδηγήθηκε η Karlsson είναι ότι η έκφραση συναισθημάτων στις επιτύμβιες στήλες είναι ενδεικτική των κοινωνικών αξιών, καθώς τα άτομα που ανήκουν σε κατώτερη τάξη εκφράζουν τον πόνο τους συχνότερα από ό,τι τα μέλη μιας ανώτερης τάξης. Δεδομένου του υψηλού κόστους κατασκευής ενός ταφικού αναγλύφου, μπορούμε να θεωρήσουμε ότι οι νεκροί πιθανότατα ανήκαν στη μεσαία τάξη της εποχής. Οι νεκροί συχνά απεικονίζονταν με τους υπηρέτες τους και τα μέλη της οικογένειάς τους. Ενώ τα μέλη της οικογένειας βρίσκονται παραταγμένα το ένα δίπλα στο άλλο σαν αγάλματα, οι υπηρέτες κάνουν διάφορες κινήσεις που δηλώνουν θρήνο και θλίψη. Για παράδειγμα, μπορεί να κάθονται στο έδαφος ή να αγγίζουν το πηγούνι τους με το ένα χέρι. Another conclusion is that emotional expressions on the tombstones also indicate social values, where individuals with low status are more likely to express grief than people with higher status. Grave reliefs were expensive and the deceased probably belonged to the equivalent of a middle class. The dead were often portrayed with their servants and family members. While the family members are lined up next to each other like statues, the servants perform various gestures signifying mourning and grief. For example, they may sit on the ground or touch their chin with one hand.

Σε παλαιότερες έρευνες έχει αναφερθεί ότι η υψηλή παιδική θνησιμότητα κατά την αρχαιότητα συνέβαλε στην εδραίωση πολιτιστικών συμβάσεων που καταπίεζαν την έκφραση οδύνης για το θάνατο ενός παιδιού. Previous research has pointed out that the high child mortality during Antiquity contributed to cultural conventions that suppressed expressions of grief at the death of a child.

«Δεν διέκρινα κάτι τέτοιο στην έρευνά μου. Αντιθέτως, βρήκα πολύ ισχυρές εκδηλώσεις πόνου για νεκρά παιδιά και εφήβους», τονίζει η Karlsson. ‘I didn’t see that in my material, though. On the contrary, I found the strongest expressions of grief for deceased children and adolescents.’

Αυτό που έχει ενδιαφέρον, σύμφωνα με την Karlsson, είναι ότι η έκφραση συναισθημάτων στις επιτύμβιες στήλες που μελέτησε γίνεται ιδιαίτερα προφανής όταν προστίθενται μη συμβατικά στοιχεία, όπως μια συγκινητική περιγραφή ενός νεκρού, ή ένα παιδί που απεικονίζεται με τα αγαπημένα του παιχνίδια. Συχνά, μπορεί κανείς να παρατηρήσει την επιθυμία για μια πιο προσωπική έκφραση. Karlsson finally concludes that emotional expressions on the studied tombstones become particularly evident when unconventional elements were added, such as a touching description of a deceased or a child portrayed with his or her favourite toys. A desire for a more personal expression can often be noted.

«Όπως στα σύγχρονα μνήματα, όπου ο σταυρός συχνά αντικαθίσταται από πιο προσωπικά σύμβολα, όπως μια καρδιά ή μια μπάλα ποδοσφαίρου. Ή με το να τοποθετείται μια φωτογραφία του νεκρού στην επιτύμβια στήλη», καταλήγει η Karlsson. ‘Kind of like modern obituaries where the cross is often replaced with more personal symbols like a heart or a football. Or by posting a photograph of the person on the tombstone,’ says Karlsson.

Πηγή: Αρχαιολογία Online

Το μεγαλείο του Βορείου Σέλαος, 'The light show of the millenium': Stunning timelapse video reveals the finest Aurora Borealis display in Britain for more than a decade

Το βίντεο που δημιούργησε ο πολωνός φωτογράφος αποκαλύπτει το «ταξίδι» του Βορείου Σέλαος τον Φεβρουάριο, πάνω από τη Σκωτία. This time-lapse video of the Northern Lights as they travelled over Scotland in February, video grab pictured, was created using more than 2,000 pictures. It is being hailed as evidence of the best Northern Lights display the UK has seen for more than 12 years.

Εντυπωσιακές φωτογραφίες από το μαγευτικό Βόρειο Σέλας να απλώνεται πάνω από τους λόφους και τις λίμνες του Κάιθνες, στη Σκωτία, απαθανάτισε ο πολωνός φωτογράφος Μασιέγ Βινιάρτζιζκ.

Polish photographer Maciej Winiarcyzk focused on landmarks, cliffs and castles in Caithness, including the Castle Sinclair Girnigoe pictured, for his video, while tracking the night sky overhead. He said: 'It was for sure the best light show in this solar cycle, even this millennium. I've never seen anything quite as spectacular'.

Σύμφωνα με τον ίδιο, πρόκειται για το πιο θεαματικό σέλας που έχει καταγραφεί την τελευταία δεκαετία. Συνδυάζοντας ομοιόμορφα περί τις 2.000 λήψεις, ο Βινιάρτζιζκ δημιούργησε ένα βίντεο time-lapse, το οποίο αποκαλύπτει τον μαγικό «καμβά» των ουρανών.

Φαινόμενο ουράνιας «ζωγραφικής»

The 41-year-old astronomy enthusiast only took up photography two years ago, after years of putting his passion to one side. Since then he has quickly become one of the country's highest regarded time-lapse photographers. The video, grab pictured, was posted to YouTube this week and has quickly gained more than 15,000 views from stargazers around the world.

Το σέλας αποτελεί μια ηλεκτρομαγνητική καταιγίδα η οποία πλήττει την ατμόσφαιρα βόρειων ή νότιων περιοχών, σχηματίζοντας το Βόρειο ή το Νότιο Σέλας αντίστοιχα. Πρόκειται δηλαδή για έναν βομβαρδισμό των υψηλών ατμοσφαιρικών στρωμάτων από ηλεκτρόνια που προέρχονται από ρεύματα φορτισμένων σωματιδίων (κυρίως πυρήνες υδρογόνου και ηλεκτρόνια) από τον Ήλιο.

There are two types of Aurora - Aurora Borealis, which means 'dawn of the north', and Aurora Australis', also known as 'dawn of the south.' They are caused when electrically charged particles from the sun enter the Earth's atmosphere and collide with molecules. These so-called geomagnetic storms occur when a solar wind or cloud of magnetic field hits the Earth's magnetic field.

Ο λεγόμενος ηλιακός άνεμος, γνωστός και ως μαγνητική καταιγίδα, «συγκρούεται» με το μαγνητικό πεδίο της Γης, οδηγώντας στον εγκλωβισμό των ηλεκτρονίων γύρω από τους μαγνητικούς της πόλους και την εισχώρηση των πυρήνων υδρογόνου στην ατμόσφαιρα. Τα ηλεκτρόνια που διεισδύουν στα υψηλά στρώματα της ατμόσφαιρας διεγείρουν τα άτομα οξυγόνου και αζώτου που υπάρχουν στα συγκεκριμένα ύψη (100 χλμ. και άνω, πάνω από την επιφάνεια της Γης) προκαλώντας ένα φαντασμαγορικό υπερθέαμα στους αιθέρες.

Ο φωτεινός θησαυρός της Σκωτίας

Over the course of January and February, this geomagnetic storm and shock wave from the solar wind was so strong and significant, it travelled further south over the UK and could be seen in areas with little cloud cover. Auroral displays appear in many colours although pale green and pink are the most common. Shades of red, yellow, green, blue, and violet have been reported, pictured.

Το μαγευτικό Βόρειο Σέλας που κατέγραψε ο πολωνός φωτογράφος, όπως φαίνεται στο βίντεο, συνοδεύεται από μια πανδαισία χρωμάτων. Συνήθως  η χρωματική τους παλέτα ξεκινάει από μια απαλή απόχρωση πρασίνου και ροζ και διανθίζεται με κόκκινες, κίτρινες, μπλε και μοβ πινελιές. Το χρώμα του φωτεινού ουράνιου «έργου τέχνης» αποκαλύπτει πολλές φορές την απόσταση του φαινομένου από το έδαφος.

Variations in colour are due to the type of gas particles that are colliding. The common, greenish-yellow colour is caused by colliding oxygen molecules approximately 60 miles above the earth. Rare, red auroras are produced by oxygen molecules situated much higher up, at around 200 miles. Nitrogen produces blue or purplish-red aurora.

«Ήταν το καλύτερο σέλας που έχω παρακολουθήσει ποτέ. Δεν έχω ξαναδεί κάτι τόσο εντυπωσιακό» αναφέρει ο Βινιάρτζιζκ. «Εξαιτίας της χαμηλής φωτορύπανσης στη Σκωτία, το Βόρειο Σέλας φαίνεται σε όλο του το μεγαλείο».

Ο φωτογράφος εστίασε στους γραφικούς βράχους και στα κάστρα του Κέιθνες, καταγράφοντας παράλληλα τη θεαματική ουράνια δραστηριότητα ακριβώς από πάνω τους.

«Στο Κέιθνες, είχα αρχικά έρθει για δουλειά. Τότε δεν είχα ιδέα ότι η συγκεκριμένη περιοχή έκρυβε αυτόν τον ουράνιο “θησαυρό”. Πρόκειται για την ιδανική περιοχή για κάτι τέτοιο, η οποία μου επέτρεψε να δώσει ζωή στο χόμπι μου» καταλήγει ο ίδιος.