Διδακτική πρόταση στη Φιλοσοφία: Ορθολογισμός (ρασιοναλισμός). Teaching proposal in Philosophy: Rationalism

Η αυστηρή λογική που πρέσβευαν οι επιστήμες, μέχρι και τον 16ο αιώνα δεν μπορούσε να αφομοιωθεί παρά μόνο από ελάχιστους ανθρώπους. Ακόμα και οι λίγοι που αποφάσιζαν να ενταχτούν στην επιστημονική κοινότητα, δεν μπορούσαν να εκφράσουν ελεύθερα όλες τους τις ιδέες, με αποτέλεσμα οι επιστήμες να παραμένουν στάσιμες. Κατά την διάρκεια του 17ο αιώνα όμως, μια ανήσυχη ομάδα μαθηματικών με γαλλικό πυρήνα έκανε το καθοριστικό βήμα για την αναβάθμιση των επιστημών, υψώνοντας τα… λάβαρα για την «επιστημονική επανάσταση».

Η σπουδαία γενιά των Γάλλων μαθηματικών και η πρώτη ισχυρή επιστημονική κοινότητα

Testelin, Henri (1616-1695). Colbert, Minister of Finance, presents the members of the Royal Academy of Science founded in 1667 to Louis XIV. Oil on canvas, 348 x 590 cm. In the background the observatory and the Canal des Deux-Mers. Study for a tapestry based on drawings by Charles Le Brun. Oil on canvas, 348 x 590 cm. MV2074. Photo: Gérard Blot. Chateaux de Versailles et de Trianon, Versailles, France. Photo Credit : Réunion des Musées Nationaux / Art Resource, NY

Για να ξεκινήσει η οποιαδήποτε «επανάσταση», πρέπει αρχικά να βρεθούν οι κατάλληλες συνθήκες. Στην συγκεκριμένη περίπτωση αυτές βρέθηκαν στην Γαλλία, όταν στις αρχές του 17ου αιώνα εμφανίστηκε μια σπουδαία αλλά και… ανήσυχη γενιά μαθηματικών. Με διαφορά μόλις λίγων χρόνων, αναδείχθηκαν μαθηματικοί όπως ο Ρενέ Ντεκάρτ, ο Πιερ Φερμά, ο Μπλεζ Πασκάλ, Φρανσουά Βιέτ και ο Μαρίν Μερσέν. Παράλληλα, σε όλη την Ευρώπη εμφανίζονται σπουδαίοι επιστήμονες όπως ο Γκότγριντ Λάιμπνιτς στην Γερμανία και ο Ισαάκ Νεύτωνας μαζί με τον Τόμας Χομπς στην Αγγλία. Για πρώτη φορά μετά από πολλούς αιώνες δημιουργείται μια ισχυρή επιστημονική κοινότητα, η οποία φροντίζει να μην περάσει απαρατήρητη.

Η ανάγκη των επιστημόνων για επικοινωνία και ανταλλαγή ιδεών οδήγησε σε πολύ πρωτοποριακές κινήσεις. Από τα μέσα του 17ου αιώνα αρχίζουν να κυκλοφορούν στην Ευρώπη τα πρώτα περιοδικά, τα οποία περιείχαν επιστημονικές ειδήσεις. Παράλληλα, η εξέλιξη της αλληλογραφίας και οι εφημερίδες ευνοούν την προσπάθεια των διανοούμενων για μια πιο ενωμένη και ισχυρή κοινότητα.

Ο Σπινόζα, η εμφάνιση του ορθολογισμού και η κοινωνική έκφανση της μαθηματικής λογικής

Προσωπογραφία του Μπαρούχ Σπινόζα (1632-1677). Γεννήθηκε στο Άμστερνταμ και έζησε τη σχετικά σύντομη ζωή του στην Ολλανδία. Ήταν γόνος οικογένειας Εβραίων εμπόρων που κατέφυγαν από την Πορτογαλία στην Ολλανδία. Στην αρχή έλαβε κλασική εβραϊκή παιδεία, αλλά εκδιώχθηκε από τη σεφαραδιτική εβραϊκή κοινότητα του Άμστερνταμ για τις υποτιθέμενες "αιρετικές" απόψεις του. Ο ίδιος, προκειμένου να μη θυσιάσει την πνευματική του ελευθερία, αρνήθηκε την έδρα της φιλοσοφίας που του πρόσφερε το διάσημο γερμανικό Πανεπιστήμιο της Χαϊδελβέργης και έζησε σε διάφορες πόλεις και κωμοπόλεις της Ολλανδίας. Αφιερώθηκε στη συγγραφή φιλοσοφικών πραγματειών και βιοποριζόταν με το επάγγελμα του στιλβωτή φακών για ματογυάλια. Γρήγορα έγινε γνωστός στους κύκλους των Ολλανδών προοδευτικών διανοουμένων και διατηρούσε αλληλογραφία με πολλούς γνωστούς φιλοσόφους, επιστήμονες και θεολόγους της εποχής του. Ο Γερμανός φιλόσοφος Λάιμπνιτς ταξίδεψε στην Ολλανδία για να τον επισκεφθεί.

Τόσο η φιλοσοφία όσο και οι φυσικές επιστήμες αρχίζουν να γίνονται πιο προσιτές σε ένα πολύ μεγαλύτερο κύκλο ατόμων. Η αυστηρή λογική που ακολουθούν τα μαθηματικά γίνεται λίγο πιο… φιλική στα μάτια των ανθρώπων που ως τότε την αμφισβητούσαν πλήρως. Κάπου εκεί γεννιέται και η έννοια του ορθολογισμού. Ο Ρενέ Ντεκάρτ ήταν ο αρχικός και κύριος εκφραστής της μαθηματικής λογικής, η οποία για πρώτη φορά αποκτούσε… κοινωνικές αποχρώσεις και ξέφευγε από τα στενά όρια της επιστήμης.

H πρώτη σελίδα του βιβλίου που δημοσίευσε ο Σπινόζα το 1663 για τις αρχές της φιλοσοφίας του Καρτέσιου (Ρενέ Ντεκάρτ). Ο Σπινόζα θεωρείται συνεχιστής των ιδεών του Ντεκάρτ και από τους κυριότερους εκπροσώπους του φιλοσοφικού ρεύματος του ορθολογισμού (ρασιοναλισμού) στην Ευρώπη του 17ου αιώνα που προετοίμασε το δρόμο για την εμφάνιση του Διαφωτισμού.

Ο ορθολογισμός ήταν η μια φιλοσοφική κατεύθυνση με βάση τον λογικός τρόπος σκέψης. Ενάντια στον απόλυτο εμπειρισμό της εποχής, φιλόσοφοι και επιστήμονες όλων των ειδών αρχίζουν να υιοθετούν την έννοια της «λογικής». Άλλος ένας φιλόσοφος με γαλλικές ρίζες, ο Μπαρούχ Σνινόζα μελετώντας μαθηματικούς της εποχής όπως ο Γκότφριντ Λάιμπνιτς, παρουσιάζει μια σειρά συγγραμμάτων με κεντρικό θέμα τον ορθολογισμό. Μέσω αυτής της καινούργιας έννοιας, η μαθηματική λογική γίνεται γνωστή και σε άτομα που δεν έχουν άμεση επαφή με την επιστήμη.

Η αποδοχή του ορθολογισμού και η άνθιση όλων των επιστημών

Telescope, 1736-1748. Canada Science and Technology Museum. Acc. No 820351

Προς τα τέλη του 17ου αιώνα οι επιστημονική κοινότητα έχει πλέον αποκτήσει άλλη δυναμική. Μαθηματικοί, φυσικοί, βιολόγοι και επιστήμονες κάθε άλλου είδους μπορούν να δημοσιεύουν τις ιδέες τους με λιγότερη φειδώ. Ανάμεσα στις συζητήσεις της επιστημονικής κοινότητας δεσπόζουν καινοτόμες ιδέες, οι οποίες αντί να απορρίπτονται όπως παλιότερα, πυροδοτούν την επιστημονική επανάσταση.

Newton, by William Blake; here, Newton is depicted critically as a "divine geometer". This copy of the work is currently held by the Tate Collection.

Ενστερνιζόμενοι τον ορθολογισμό και την μαθηματική λογική, οι επιστήμονες «απελευθερώνονται» και αναπτύσσουν κάθε κλάδο της επιστήμης. Οι ιδέες που είχαν εκφραστεί από σπουδαίους επιστήμονες όπως ο Γαλιλαίος, ο Νεύτωνας, ο Πασκάλ και ο Κέπλερ, εξετάζονται με προσοχή και οδηγούν σε συναρπαστικά αποτελέσματα. Η εξέλιξη των μαθηματικών και της φυσικής φέρνει ως φυσικό επόμενο την άνθιση επιστημών όπως η αστρονομία, η χημεία και η ανατομία.

Το επιστημονικό έργο του Νεύτωνα “Philosophiǽ Naturalis Principiǽ Mathematica”    (Μαθηματικές Αρχές της Φυσικής Φιλοσοφίας)    υπήρξε  ένα από τα σημαντικότερα επιστημονικά έργα του αιώνα του και καθόρισε την επιστημονική σκέψη μέχρι την επαναστατική αναθεώρηση της από τον Άλμπερτ Αϊνστάιν με τη Γενική Θεωρία της Σχετικότητας (1915). Περίφημη παραμένει η φράση του Αϊνστάιν «Νεύτων συγχώρεσε με». Σε αυτό το αυστηρά δομημένο έργο ο Νεύτων βασίζεται εν μέρει στα θεωρητικά αποτελέσματα του Κέπλερ και εξάγει το γνωστό Νόμο της Παγκόσμιας Έλξης θεμελιώνοντας τη μηχανική.

Η κορύφωση της επιστημονικής επανάστασης έρχεται με την δημοσίευση της τριλογίας «Φυσική Φιλοσοφία με Μαθηματικές Αρχές» από τον Ισαάκ Νεύτωνα το 1687. Τα τρία ιστορικά βιβλία περιγράφουν την φυσική και τα μαθηματικά, ενώ ασχολούνται και με πρωτάκουστους όρους όπως η βαρύτητα και η κινηματική. Μέσα σε λιγότερα από εκατό χρόνια η επιστήμη κάνει άλματα μπροστά, έχοντας ως κινητήριο μοχλό της τον ορθολογισμό.

Από τον ορθολογισμό στην επιστημονική επανάσταση και στον… αιώνα των φώτων

Ο Ντενί Ντιντερό, από τον Βαν Λού, 1767.

Οι ιδέες που εκφράστηκαν κατά την διάρκεια του 17ου αιώνα, τόσο σε επιστημονικό όσο και σε φιλοσοφικό επίπεδο, άλλαξαν κατά πολύ τα δεδομένα της ανθρώπινης ιστορίας. Αυτό αποδεικνύεται άμεσα, καθώς από τον… «αιώνα του ορθολογισμού» περνάμε αμέσως στον «αιώνα των φώτων», γνωστότερο και ως αιώνα του Διαφωτισμού. Η βοήθεια της επιστήμης, έστω και σε θεωρητικό κομμάτι, δεν μπορεί να περάσει απαρατήρητη ανάμεσα στους πνευματικούς αγώνες της Γαλλικής επανάστασης.

Διδακτική πρόταση - Παρουσίαση με διαφάνειες του Κεφαλαίου 3: Αναζητώντας τη γνώση. ENOTHTA ΤΡΙΤΗ: ΘΕΩΡΙΕΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΠΗΓΗ ΤΗΣ ΓΝΩΣΗΣ. 1. Ορθολογισμός (ρασιοναλισμός), στο μάθημα της Φιλοσοφίας της  Β’ τάξης Ημερησίου Γενικού Λυκείου με βάση το σχολικό βιβλίο Αρχές Φιλοσοφίας των Σ. Βιρβιδάκη, Β. Καρασμάνη, Χ. Τουρνά.

Βρέθηκε το 3D σύστημα πλοήγησης των ζώων. Bat nav: Animals' 3D brain compass found

Οι ερευνητές θεωρούν ότι τα ευρήματά τους σχετικά με το εσωτερικό σύστημα πλοήγησης του εγκεφάλου των νυχτερίδων αφορούν όλο το ζωικό βασίλειο. The researchers think their findings in bats could apply throughout the animal kingdom. Credit: Yossi Yovel

Καταγράφοντας τον εγκέφαλο νυχτερίδων καθώς πετούσαν και προσγειώνονταν ερευνητές από το Ινστιτούτο Επιστημών Weizmann στο Ρεχοβότ του Ισραήλ ανακάλυψαν τη «νευρική πυξίδα» των… πετούμενων θηλαστικών η οποία τους επιτρέπει να γνωρίζουν ανά πάσα στιγμή πού ακριβώς βρίσκονται και σε ποια κατεύθυνση μέσα στον χώρο κινούνται.

Τρισδιάστατος χάρτης των κινήσεων

Για πρώτη φορά κατεγράφη η λειτουργία του εγκεφάλου νυχτερίδων καθώς εκείνες πετούσαν και προσγειώνονταν. Δείτε και το σχετικό βίντεο. High-speed video footage shows Egyptian fruit bats executing 180° pitch manoeuvres during take-off and landing. From Finkelstein, et al. (2014).

Τα εξειδικευμένα κύτταρα του εγκεφάλου χαρίζουν στις νυχτερίδες έναν τρισδιάστατο χάρτη των κινήσεών τους. Μάλιστα οι ερευνητές θεωρούν ότι ένα αντίστοιχο εσωτερικό 3D σύστημα πλοήγησης πιθανότατα μπορεί να υπάρχει στον εγκέφαλο όλων των ζώων, συμπεριλαμβανομένου του ανθρώπου.

Ο επικεφαλής της μελέτης η οποία δημοσιεύθηκε στην επιθεώρηση «Nature» Αρσενι Φινκελστάιν εξήγησε ότι είναι η πρώτη φορά που διεξάγονται μετρήσεις σε ζώα καθώς εκείνα πετούν προς διαφορετικές κατευθύνσεις μέσα σε έναν χώρο, ακόμη και τη στιγμή που κάνουν τα «ακροβατικά» τους πριν προσγειωθούν.

Ασύρματες μετρήσεις κατά το πέταγμα

«Είμαστε το μόνο εργαστήριο που είναι ικανό να διεξαγάγει ασύρματες μετρήσεις σε ζώα ενώ πετούν» ανέφερε ο δρ Φινκελστάιν στο BBC και προσέθεσε: «Μια μικροσκοπική συσκευή που είναι προσδεδεμένη στις νυχτερίδες επιτρέπει την καταγραφή της δραστηριότητας μεμονωμένων νευρώνων καθώς το ζώο κινείται ελεύθερα».

Δεκαετίες μελέτης στο εσωτερικό σύστημα πλοήγησης του εγκεφάλου χάρισαν τελικώς σε τρεις διακεκριμένους νευροεπιστήμονες το εφετινό Νομπέλ Φυσιολογίας και Ιατρικής. Οι σχετικές έρευνες του πεδίου που είχαν αρχικώς διεξαχθεί σε αρουραίους είχαν αποκαλύψει ότι στον εγκέφαλο υπάρχουν τα «κύτταρα τοποθεσίας», τα οποία ενεργοποιούνται μόνο όταν το ζώο βρίσκεται σε μια συγκεκριμένη θέση στον χώρο αλλά και τα «κύτταρα πλέγματος» που έχουν την έδρα τους στον ενδορινικό φλοιό του εγκεφάλου και ενεργοποιούνται με χαρακτηριστικά μοτίβα όταν κανείς ακολουθεί μια συγκεκριμένη διαδρομή.

Τα κύτταρα «κλίσης» και «στροφών»

Μια αιγυπτιακή νυχτερίδα που τρέφεται με φρούτα. Ο εγκέφαλος αυτών των νυχτερίδων αποδείχθηκε ότι διαθέτει  τρισδιάστατη πυξίδα. An Egyptian fruit bat. The presubiculum of these bats contains head direction neurons that form a 3D neural compass which represents spatial orientation in toroidal coordinates.

Τώρα η μελέτη του δρος Φινκελστάιν και των συνεργατών του αποκάλυψε ότι στον εγκέφαλο των νυχτερίδων υπάρχουν επίσης κύτταρα «κλίσης» και «στροφών». Τα κύτταρα αυτά «λένε» στο ζώο αν κατευθύνεται προς τα επάνω ή προς τα κάτω καθώς και αν το κεφάλι του έχει κλίση προς μια ή προς μια άλλη κατεύθυνση. «Ορισμένοι από τους νευρώνες κωδικοποιούν έναν συνδυασμό και των δύο. Έτσι είναι ευαίσθητοι σε μια συγκεκριμένη θέση του κεφαλιού όταν αυτό βρίσκεται σε μια συγκεκριμένη γωνία».

Καταγράφοντας τα κύτταρα που δείχνουν την κατεύθυνση του κεφαλιού ώστε να ανακαλύψουν πότε ακριβώς είναι ενεργά, οι ερευνητές απέδειξαν ότι οι νυχτερίδες διαθέτουν ένα τρισδιάστατο σύστημα πλοήγησης – μια αναπαράσταση εντός του εγκεφάλου τους του πού βρίσκονται και προς ποια κατεύθυνση πηγαίνουν.

Όχι μόνο στις νυχτερίδες

«Δεν πιστεύουμε μάλιστα ότι τα αποτελέσματά μας αφορούν συγκεκριμένα τις νυχτερίδες» είπε ο επικεφαλής της μελέτης. Συμπλήρωσε ότι «οι νυχτερίδες και οι αρουραίοι χωρίζονται από εκατομμύρια έτη εξέλιξης. Και όμως, αν κάποιος κοιτάξει τις ίδιες περιοχές του εγκεφάλου των δύο ειδών, θα ανακαλύψει κύτταρα τοποθεσίας, κύτταρα πλέγματος αλλά και κύτταρα κατεύθυνσης του κεφαλιού. Για τον λόγο αυτό πιστεύουμε ότι τέτοιο σύστημα πλοήγησης διαθέτει και ο άνθρωπος».

Σε σχετικό άρθρο της στο Nature η καθηγήτρια Μέι-Μπριτ Μόζερ από το Νορβηγικό Πανεπιστήμιο Επιστήμης και Τεχνολογίας στο Τρόντχαϊμ που μοιράστηκε εφέτος το Νομπέλ Ιατρικής με τον σύζυγό της Εντβαρντ Μόζερ του Ινστιτούτου Συστημικής Νευροεπιστήμης Kavli στο Τρόντχαϊμ καθώς και τον Τζον Ο’ Κιφ από το University College του Λονδίνου, χαρακτήρισε τη νέα μελέτη «πανέμορφη».

Σημαντική γνώση για την κατανόηση της μνήμης

Ο δρ Φινκελστάιν σημείωσε ότι η κατανόηση του πώς τα ζώα, συμπεριλαμβανομένου του ανθρώπου, χτίζουν την «αίσθηση του χώρου» είναι άκρως σημαντική σε ό,τι αφορά και την κατανόηση της μνήμης. «Προκειμένου να θυμόμαστε γεγονότα χρειαζόμαστε κάποιο είδος κωδικοποίησης σχετικά με το πού είμαστε. Έτσι, πολλοί πιστεύουν ότι αυτά τα κύτταρα είναι πιθανότατα το ‘καλούπι’ των αναμνήσεών μας».

Τα αρχαιότερα γνωστά σχέδια δεν δημιουργήθηκαν από σύγχρονο άνθρωπο. Etchings on a 500,000-year-old shell appear to have been made by human ancestor

Το χαραγμένο σχέδιο μόλις που διακρίνεται σε ένα κοχύλι του γλυκού νερού από την Ιάβα. A multinational group of scientists led by Prof Wil Roebroeks of Leiden University in the Netherlands has discovered the earliest known engraving on a fossilized shell from the famous Homo erectus site of Trinil, on the Indonesian island of Java. Pseudodon shell with the engraving made by Homo erectus. Image credit: Wim Lustenhouwer / VU University Amsterdam.

Μέχρι πρόσφατα, οι ανθρωπολόγοι πίστευαν ότι η αφηρημένη, συμβολική σκέψη εμφανίστηκε στον πλανήτη με τον Homo sapiens. Όμως η κρατούσα αυτή άποψη καταρρίπτεται από γεωμετρικά σχέδια που βρέθηκαν χαραγμένα σε κοχύλια ηλικίας 500.000 ετών. Όπως φαίνεται, ο πρόγονός μας Homo erectus δεν ήταν τόσο αδέξιος όσο θέλαμε να πιστεύουμε.

Μέχρι σήμερα, τα αρχαιότερα γνωστά σχέδια ήταν απλές βραχογραφίες ώχρας στη Νότιο Αφρική που χρονολογούνται στα 100.000 χρόνια, λίγο μετά μετά την εμφάνιση του σύγχρονου ανθρώπου Homo sapiens sapiens. Σαράντα χιλιάδες χρόνια πριν, βραχογραφίες άρχισαν να εμφανίζονται σε σπήλαια της Ευρώπης και της νότιας Ασίας.

Νωρίτερα φέτος, μάλιστα, ερευνητές ανακοίνωσαν πως ένα γεωμετρικό σχέδιο 39.000 ετών, το οποίο ανακαλύφθηκε σε σπηλιά των Γιβραλτάρ, είναι πιθανότατα «αριστούργημα των Νεάντερταλ».

Κανείς όμως δεν περίμενε να ανακαλυφθούν σχέδια του Homo erectus, ο οποίος εμφανίστηκε πριν από περίπου 2 εκατομμύρια χρόνια στην Αφρική και αργότερα επεκτάθηκε στην Ευρώπη και την Ασία. Οι περισσότεροι παλαιοανθρωπολόγοι πιστεύουν σήμερα ότι ο Homo erectus ήταν άμεσος πρόγονος τόσο του σύγχρονου ανθρώπου όσο και του Νεάντερταλ.

Διεθνής ερευνητική ομάδα παρουσιάζει στο κορυφαίο περιοδικό Nature τα εντυπωσιακά ευρήματα από το Τρίνιλ, μια περιοχή στο ινδονησιακό νησί της Ιάβας. Τα κοχύλια είχαν συλλεχθεί στα τέλη του 19ου αιώνα από τον Γιουτζίν Ντιμπουά, τον ολλανδό παλαιοντολόγο που ανακάλυψε εκεί το πρώτο απολίθωμα Homo erectus.

Τα νέα ευρήματα

Το προϊστορικό σχέδιο σε μεγέθυνση. Homo erectus on Java was already using shells of freshwater mussels as tools half a million years ago, and as a 'canvas' for an engraving. The discovery of an engraved geometrical pattern on one of the shells came as a total surprise. The zig zag pattern, that can only be seen with oblique lighting, is clearly older than the weathering processes on the shell arising from fossilization. Detail of the engraving. Image credit: Wim Lustenhouwer / VU University Amsterdam.

Για περισσότερο από έναν αιώνα, τα κοχύλια περίμεναν στα συρτάρια του Πανεπιστημίου του Λέιντεν στην Ολλανδία. Μέχρι που τα εντόπισε η Γιοζεφίν Γιούρντενς, η οποία μελετούσε το πώς οι Homo erectus αξιοποιούσαν τους θαλάσσιους φυσικούς πόρους της Ιάβας.

Η ερευνήτρια και οι συνεργάτες της ανακάλυψαν αρχικά μικρές τρύπες σε κοχύλια του γλυκού νερού. Οι οπές βρίσκονταν ακριβώς στο σημείο του μυ που συγκρατεί το κέλυφος κλειστό. Πρέπει να τις άνοιξαν οι πρόγονοί μας με κάποιο αιχμηρό εργαλείο, πιθανότατα δόντι καρχαρία, για να ανοίξουν το όστρακο.

Ένα από τα πολυάριθμα κοχύλια έκρυβε όμως μια μεγάλη έκπληξη: ένα σχέδιο ζιγκ-ζαγκ, τόσο αμυδρό που μπορεί κανείς να δει μόνο αν φωτίσει το όστρακο υπό γωνία.

Η φθορά στις γραμμές των σχεδίων μαρτυρά τη μεγάλη ηλικία τους -αποκλείεται επομένως να είναι δημιούργημα κάποιου βαριεστημένου ερευνητή που χάραξε το σχέδιο για πλάκα πριν από μερικές δεκαετίες.

The geometric pattern on Pseudodon shell, from left to right, top to bottom: overview (scale bar – 1 cm); schematic representation; detail of main engraving area (scale bar – 1 cm); detail of the engraving (scale bar – 1 mm). Image credit: Josephine C. A. Joordens et al.

Επιπλέον, οι ερευνητές διαπίστωσαν ότι ο χαράκτης είχε μεγάλη επιδεξιότητα: Το σχέδιο δεν είχε κενά στα σημεία όπου οι γραμμές αλλάζουν κατεύθυνση. Η εξέταση στο μικροσκόπιο έδειξε ότι ο χαράκτης πρέπει να κρατούσε σταθερό το όστρακο καθώς άλλαζε κατεύθυνση χάραξης.

Τα όστρακα χρονολογήθηκαν με δύο μεθόδους από τα ιζήματα που βρέθηκαν κολλημένα στο εσωτερικό τους. Βρέθηκαν να έχουν ηλικία από 430 έως 540 χιλιάδες χρόνια. Σύμφωνα με τους ερευνητές, στην αρχική τους μορφή τα όστρακα θα ήταν σκούρα και τα σχέδια θα φαίνονταν ως άσπρες γραμμές.

Ο Homo erectus, σύμφωνα με νέα ευρήματα, φέρει τον τίτλο του πρώτου καλλιτέχνη του πλανήτη. The shell, from a freshwater mussel, shows a hole made by a member of Homo erectus. Image credit: Henk Caspers/Naturalis

Τι είχε όμως στο μυαλό του ο προϊστορικός χαράκτης; Κανείς δεν γνωρίζει με βεβαιότητα, παραδέχεται η ερευνητική ομάδα. «Αν δεν γνωρίζεις τις προθέσεις του ανθρώπου που το έφτιαξε, είναι αδύνατο να το χαρακτηρίσεις ως τέχνη» λέει η δρ Γιούρντενς στο δικτυακό τόπο του Nature.

«Από την άλλη, όμως, είναι ένα αρχαίο σχέδιο. Είναι ένας τρόπος έκφρασης [...] Μπορεί κάποιος να το έφτιαξε για να εντυπωσιάσει το κορίτσι του, για να ζωγραφίσει για πλάκα, ή να σημαδέψει τα κοχύλια ως ιδιοκτησία του» προσθέτει η Γιούρντενς, πρώτη συγγραφέας της δημοσίευσης.

Σχολιάζοντας τη μελέτη στο δικτυακό τόπο του Science, ο Ράσελ Σίκον του Πανεπιστημίου της Αϊόβα εκφράζει ορισμένες επιφυλάξεις. Επισημαίνει ότι η τοποθεσία του Τρίνιλ στην Ιάβα δεν ήταν ποτέ οικισμός -τα οστά, τα κοχύλια και τα άλλα ευρήματα πρέπει να μεταφέρθηκαν εκεί από αρχαίες πλημμύρες.

Αυτό σημαίνει ότι τα σχέδια δεν μπορούν να αποδοθούν τόσο εύκολα στον Homo erectus. Ο ερευνητής δεν αποκλείει μάλιστα το ενδεχόμενο ο Ηomo sapiens να βρήκε στο Τρίνιλ αρχαία κοχύλια και να δημιούργησε σχέδια πάνω τους.

Το μέλλον θα δείξει αν οι παλαιοντολόγοι θα ανακαλύψουν κι άλλα σχέδια αυτής της ηλικίας. Εφόσον όμως επιβεβαιωθεί ότι ο Homo erectus είχε την ικανότητα να σχεδιάζει, οι ανθρωπολόγοι θα πρέπει να αναθεωρήσουν τις απόψεις τους για τη μοναδικότητα του είδους μας.

Το μαγνητικό «αποτύπωμα» του Γαλαξία. Milky Way’s cosmic ‘fingerprint’ revealed: Stunning images showcase hypnotic shapes making up our galaxy’s magnetic field

Το μπλε χρώμα υποδεικνύει τις κρύες περιοχές του μαγνητικού πεδίου, ενώ οι κοκκινωπές περιοχές χαρακτηρίζονται από πιο υψηλές θερμοκρασίες. Astronomers have revealed hypnotic images of swirls, loops and arches that trace the remarkable structure of our Milky Way’s magnetic field. In what could rival works by Van Gogh, Esa claims that these remarkable images are some of the first to reveal the shape of the Milky Way's magnetic field. Blue shows colder areas of the magnetic field, while red shows the hotter parts.

Το μαγνητικό αποτύπωμα του Γαλαξία μέσα από εντυπωσιακούς κυματισμούς, αποκαλύπτει η ESΑ με μια σειρά από εικόνες που κατέγραψε το διαστημικό τηλεσκόπιο Planck. Με αέρα που θα παρέπεμπε στους πίνακες του Βαν Γκογκ, οι εντυπωσιακές εικόνες βασίζονται σε παρατηρήσεις 1.500 ημερών του Planck με σκοπό την χαρτογράφηση της κατεύθυνσης του φωτός στον Γαλαξία.

Διαστρικό «ταξίδι» φωτός

Το μαγνητικό αποτύπωμα του Γαλαξία μέσα από εντυπωσιακούς κυματισμούς, αποκαλύπτει η ESΑ με μια σειρά από εικόνες που κατέγραψε το διαστημικό τηλεσκόπιο Planck. Με αέρα που θα παρέπεμπε στους πίνακες του Βαν Γκογκ, οι εντυπωσιακές εικόνες βασίζονται σε παρατηρήσεις 1.500 ημερών του Planck με σκοπό την χαρτογράφηση της κατεύθυνσης του φωτός στον Γαλαξία.

Αν και οι επιστήμονες δεν είναι σε θέση να διακρίνουν απευθείας τα μαγνητικά πεδία, μπορούν παρόλα αυτά να βλέπουν πώς αυτά επηρεάζουν το φως που ανακλάται από τη διαστρική σκόνη, το οποίο πάλλεται και «ταξιδεύει» προς διάφορες κατευθύνσεις.

Όταν το φως πάλλεται προς συγκεκριμένες κατευθύνσεις, τότε λέμε ότι υπάρχει πόλωση. Κάτι τέτοιο μπορεί να συμβεί, κατά τους ειδικούς, όταν το φως αντανακλάται από μια επιφάνεια όπως π.χ. έναν καθρέφτη ή τη θάλασσα. Για την απορρόφηση της πόλωσης του φωτός χρησιμοποιούνται ειδικά φίλτρα – παρόμοια με αυτά που χρησιμοποιούνται για παράδειγμα στα γυαλιά ηλίου μέσω των λεγόμενων πολωτικών φακών.

The fingerprint-like swirls are echoed in this separate image, released earlier this year, which shows the first all-sky observations of ‘polarised’ light emitted by interstellar dust in the Milky Way. By measuring the amount of polarisation in this light, astronomers can study the physical processes that caused the polarisation, including magnetism.

Στο Διάστημα, η ακτινοβολία που εκπέμπεται από άστρα, αέρια και κόκκους σκόνης μπορεί επίσης να εμφανίζει πόλωση προς συγκεκριμένες κατευθύνσεις. Μετρώντας τα επίπεδα της πόλωσης του φωτός, οι αστρονόμοι είναι σε θέση με τη βοήθεια της Φυσικής να μελετούν τις διαδικασίες που τη δημιουργούν. Κάτι τέτοιο μπορεί να αποκαλύψει την ύπαρξη και τις ιδιότητες του μαγνητικού πεδίου μέσα από το οποίο έχει ταξιδέψει το φως.

Planck was launched on 14 May 2009 on an Ariane 5 along with Esa's Herschel infrared observatory. The mission is designed to study the Cosmic Microwave Background (CMB), the relic radiation from the Big Bang.

«Υπάρχουν ακόμα πολλά ερωτήματα γύρω από το τι είναι το μαγνητικό πεδίο του γαλαξία μας» εξηγεί η καθηγήτρια Τζοάνα Ντάνκλει από το τμήμα Φυσικής του Πανεπιστημίου της Οξφόρδης. «Το πρόβλημα είναι ότι βρισκόμαστε μέσα στον Γαλαξία και προσπαθούμε να δημιουργήσουμε μια τρισδιάστατη εικόνα του μαγνητικού πεδίου έχοντας την άποψη που λαμβάνουμε από τη Γη. Πολλές από τις πληροφορίες που λαμβάνουμε είναι μπερδεμένες, ενώ η μετάφραση των δεδομένων που λαμβάνουμε γύρω από τον προσανατολισμό του φωτός που προέρχεται από τους διαστρικούς κόκκους σκόνης, ή τα ηλεκτρόνια, αποτελεί ιδιαίτερα δύσκολη υπόθεση».

Νίκος – Αλέξης Ασλάνογλου, Ο θάνατος του Μύρωνα

Το ξέρω, δεν αξίζει τόση επιμονή

μέσα στην εκμηδένιση. Και όμως, χρόνια

μετά, ο Μύρωνας θα γίνει μουσική και φώτα

αίμα και γέλιο ενός παιδιού, σπαρμένοι

αγροί και θάλασσες, κι όλα τα μάτια των παιδιών

θα τον θυμίζουν γέρνοντας σα στάχυα

από ψιλή βροχή στα πεζοδρόμια. Εκείνος

ανεπανάληπτη φωνή μέσα μου θα σωπαίνει

ανάβοντας την ομορφιά στο σκοτωμένο νόημα

που η ζωή περιέχει. Γιατί τον είδα πόσο

καρτερικά φυτεύτηκε για πάντα ψιθυρίζοντας

ήμουν πολύ νέος για θάνατο, θα επιστρέφω πάντα

τα καλοκαίρια, όσο υπάρχεις, κι ύστερα

θα σταματήσουν όλα

                                   Θεέ μου, ετοιμάζεις

κόσμο απατηλό, ατρικύμιστο για το χαμό μου.

Από το βιβλίο: Νίκος – Αλέξης Ασλάνογλου, «Ο δύσκολος θάνατος», Εκδόσεις Νεφέλη, Αθήνα 1985, σελ. 73.

Αμφίπολη: Στο φως νέες φωτογραφίες με παραστάσεις ζώων, ανθρώπων και φτερωτών πλασμάτων! Amphipolis architrave photos released!

Φτερωτή μορφή κατευθύνεται προς έναν τριποδικό λέβητα (φωτ. ΥΠΠΟΑ). A winged figure is depicted moving towards the cauldron.

Λίγες ημέρες μετά την μαραθώνια συνέντευξη Τύπου με την οποία ανακοινώθηκε το τέλος της πρώτης φάσης των ανασκαφών στην Αμφίπολη, το υπουργείο Πολιτισμού έδωσε στην δημοσιότητα φωτογραφίες από τον τρίτο και τον τέταρτο θάλαμο!

Στο κέντρο ενός από τα τμήματα των «επιστυλίων» διακρίνεται ζώο, πιθανόν ταύρος, και εκατέρωθεν δύο μορφές, εν κινήσει, γυναικεία και ανδρική (φωτ. ΥΠΠΟΑ). At the center of the scene, an animal –possibly bull– can be seen. Right and left of it a male and a female figure.

Πρόκειται για φωτογραφίες από τα επιστύλια που βρέθηκαν στον τρίτο χώρο του ταφικού μνημείου. Στα επιστύλια μπορεί να διακρίνει κανείς ένα ζώο στο κέντρο, πιθανόν πρόκειται για ταύρο και εκατέρωθεν δύο μορφές, εν κινήσει, μία γυναικεία και μία ανδρική.

Right of the female and left of the male are urns and winged creatures. The right winged creature is heading to a tripod boiler.

Δεξιά της γυναικείας και αριστερά της ανδρικής διακρίνονται υδρίες και φτερωτές μορφές. Η δεξιά φτερωτή μορφή κατευθύνεται προς ένα τριποδικό λέβητα.

In many areas of the depiction, like the clothes and head of the female, the clothes of the male and the winged creature and boiler, one can see color traces from red, blue and ocher. The upper part of the architrave is decorated in the Ionian style.

Σε πολλά σημεία της παράστασης, όπως στο ένδυμα και στην κεφαλή της γυναικείας μορφής, στο ένδυμα της ανδρικής και της φτερωτής μορφής και στον τρίποδα, είναι εμφανή ίχνη από χρώματα κόκκινο, μπλε και ώχρα. Το άνω μέρος του επιστυλίου φέρει διακόσμηση ιωνικού κυματίου.

As conservation works at the seven marble parts of the “epistyles” in the third, most elaborate chamber of the burial monument on the Kasta Hill go on, paintings are gradually coming to light. The marble parts belong to the entablature. Their place was above the jambs of the walls and underneath the marble beams of the ceiling, which also have painted decoration resembling coffers with inscribed rosettes. On one of the epistyle parts we see an animal –possibly a bull– in the center, with a male and a female figure right and left of the animal, both depicted moving. The scene also features a fourth winged figure heading towards a tripod cauldron. Traces of red, blue and ochre pigment are preserved on various parts of the scene, as the dress and the cauldron.

Διευκρινίζεται ότι η θέση των μαρμάρινων μελών, τα οποία αποτελούν τμήμα θριγκού, φέρουν γραπτό διάκοσμο. Ήσαν τοποθετημένα πάνω από τους ορθοστάτες των τοίχων και κάτω από τις μαρμάρινες δοκούς της οροφής, οι οποίες, όπως έχει ανακοινωθεί, φέρουν, επίσης, γραπτό διάκοσμο, ήτοι μίμηση φατνωμάτων, με εγγεγραμμένους ρόδακες.

Πηγή: Υπουργείο Πολιτισμού και Αθλητισμού (Δελτίο Τύπου).

Οι σαύρες των Κυκλάδων δικαιώνουν τον Δαρβίνο. Predators and isolation shape the evolution of ‘island tameness,’ providing conservation insights

Μελέτη της σαύρας σαλαβούτι σε 37 Κυκλαδονήσια έδειξε ότι όσο πιο απομονωμένο είναι ένα νησί, τόσο λιγότερο φοβούνται οι σαύρες. Σαλαβούτι, σαύρα του είδους Podarcis erhardii, λιάζεται στη Νάξο. An Aegean wall lizard on the island of Naxos, Greece. Image credit: Johannes Foufopoulos

Ο Κάρολος Δαρβίνος είχε παρατηρήσει ότι τα ζώα των απομονωμένων νησιών Γκαλάπαγκος περιέργως δεν φοβούνται την ανθρώπινη παρουσία -ένα φαινόμενο το οποίο απέδωσε στην απουσία θηρευτών. Έρευνα που εξετάζει τις σαύρες των Κυκλάδων επιβεβαιώνει τώρα τον μεγάλο φυσιοδίφη.

Έλληνες και αμερικανοί ερευνητές εξέτασαν 37 νησιά των Κυκλάδων και παρατήρησαν τη συμπεριφορά της μικρής σαύρας Podarcis erhardii, γνωστής ως σαλαβούτι. Διαπίστωσαν πως, όσο πιο απομονωμένο είναι ένα νησί, τόσο λιγότερο δείχνουν οι σαύρες να φοβούνται όταν κάποιος τις προσεγγίζει. Επιπλέον, διαπίστωσαν ότι ο φόβος των ερπετών μειώνεται όταν η ποικιλία των θηρευτών στο νησί είναι μικρή.

Τα αποτελέσματα αφενός επιβεβαιώνουν τη θεωρία του Δαρβίνου, αφετέρου δείχνουν ότι τα είδη που ζουν σε μικρά, απομονωμένα νησιά αντιμετωπίζουν τον μεγαλύτερο κίνδυνο από τυχόν ξενόφερτους θηρευτές. Μάλιστα η έλλειψη φόβου «έχει προκαλέσει πολυάριθμες εξαφανίσεις νησιωτικών ειδών λόγω θηρευτών και κατοικίδιων που έχει εισαγάγει ο άνθρωπος» επισημαίνει ο ελληνογερμανός Γιοχάνες Φουφόπουλος του Πανεπιστημίου του Μίσιγκαν, επικεφαλής της μελέτης στην επιθεώρηση Evolution.

Map of the study area (Naxos and surrounding islets, Cyclades Cluster, Greece). High cat density sites are indicated with dots, whereas low cat density sites are shown with triangles and islets with stars.

Σε πρώτη φάση οι ερευνητές χρησιμοποίησαν γεωλογικά δεδομένα γα να εκτιμήσουν πότε χωρίστηκε κάθε νησί από την ηπειρωτική χώρα. Όπως αναφέρουν, ορισμένα από τα παλαιότερα νησιά πρέπει να παραμένουν απομονωμένα εδώ και 450.000 χρόνια.

Στη συνέχεια, εξέτασαν την ποικιλία των ειδών που τρέφονται με σαλαβούτια σε κάθε νησί, και μέτρησαν μέχρι ποια απόσταση μπορεί κανείς να πλησιάσει μια σαύρα πριν εκείνη τραπεί σε φυγή. Επιπλέον, μέτρησαν πόσο συχνά οι σαύρες απέρριπταν τις ουρές τους -μια τακτική παραπλάνησης του θηρευτή- όταν τις πίεζαν ελαφρώς με μια λαβίδα.

Μικρή ποικιλία θηρευτών, μικρότερος φόβος

An Aegean wall lizard on the island of Makares, Greece. Image credit: Johannes Foufopoulos

Στα νησιά με μικρότερη ποικιλία θηρευτών, έδειξε η ανάλυση, τα σαλαβούτια αφήνουν τους ανθρώπους να τα πλησιάσουν σε μικρότερη απόσταση -ένδειξη μειωμένου φόβου. Επιπλέον, στα νησιά αυτά οι σαύρες δεν αποκόπτουν τις ουρές τους τόσο εύκολα.

«Θα ήταν μειονέκτημα από εξελικτική άποψη να κόψει κανείς την ουρά του σε ένα περιβάλλον χωρίς θηρευτές» επισημαίνει ο Φουφόπουλος. Η αναγέννηση της ουράς απαιτεί χρόνο και ενέργεια και μέχρι τότε η σαύρα έχει μειωμένες κινητικές ικανότητες και κινδυνεύει από μόλυνση της πληγής.

Η μελέτη έδειξε όμως ότι δεν είναι όλοι οι θηρευτές το ίδιο σημαντικοί στη διαμόρφωση της συμπεριφοράς των ερπετών. Οι θηρευτές που κινούνται με μεγάλη ταχύτητα, όπως τα τρωκτικά και τα γεράκια, βρέθηκαν να παίζουν σημαντικότερο ρόλο από τις οχιές, οι οποίες παραμονεύουν ακίνητες τα θύματά τους. Αυτό έχει νόημα, καθώς ο φόβος δεν είναι μια τόσο αποτελεσματική αντίδραση απέναντι σε θηρευτές που παραμονεύουν, εξηγεί ο Φουφόπουλος.

«Συνοψίζοντας, τα αποτελέσματά μας υποδεικνύουν ότι η απώλεια της άμυνας απέναντι στους θηρευτές είναι σημαντικό πρόβλημα για τα νησιωτικά είδη. Υποδεικνύουν επίσης ότι τα μικρά νησιά που παραμένουν απομονωμένα για πολύ καιρό αντιμετωπίζουν τον μεγαλύτερο κίνδυνο από εισβάλλοντα είδη» λέει ο ερευνητής. Από ελληνικής πλευράς, στη μελέτη συμμετείχε και ο ερπετολόγος Δημήτρης Παφίλης του Πανεπιστημίου της Αθήνας.