Ο λοιμός στην Αθήνα του Περικλή ήταν… Έμπολα; Did Ebola Strike Ancient Athens?

Ο λοιμός που έπληξε την Αθήνα στην εποχή της ακμής της ίσως οφειλόταν στον ιό έμπολα. Λοιμός σε αρχαία πόλη, πίνακας του 17ου αιώνα του Μίχιελ Σουίερτς (Michiel Sweerts), ο οποίος θεωρείται πως αναφέρεται στο λοιμό των Αθηνών. The first Ebola outbreak took place around 2,400 years ago in Athens. This is according to professor of infectious diseases, Powel Kazanji, who says the symptoms displayed during the Plague of Athens were similar to that caused by Ebola.

Ο λοιμός που έπληξε την αρχαία Αθήνα στα χρόνια του Περικλή και στον οποίο αναφέρεται εκτενώς ο Θουκυδίδης κατά την εξιστόρηση του Πελοπονησιακού Πολέμου, ίσως ήταν η πρώτη καταγραφή του ιού Έμπολα στην ιστορία, υποστηρίζει Αμερικανός ερευνητής, ένας ισχυρισμός που έχει γίνει και από άλλους επιστήμονες στο παρελθόν.

Τα στοιχεία

Could the first recorded Ebola outbreak have occurred not in Africa less than 40 years ago, but rather, more than 2,400 years ago, in ancient Greece? That's what one professor of infectious diseases and history now suggests. The Parthenon is one of the buildings on the acropolis of Athens. Credit: Anastasios71/Shutterstock.com

Ο Πάουελ Καζαντζιάν, καθηγητής ιστορίας και λοιμωδών νοσημάτων του Πανεπιστημίου του Μίσιγκαν, σε μια νέα μελέτη του που δημοσιεύθηκε στην επιθεώρηση «Clinical Infectious Diseases» θεωρεί πιθανό ότι ο λοιμός που ξεκίνησε στην Αθήνα το 430 π.Χ οφειλόταν στον ιό Έμπολα.

Ο Θουκυδίδης ως αυτόπτης μάρτυρας είναι η κύρια πηγή για τα χαρακτηριστικά του λοιμού.

Αυτή την εκτίμηση τη βασίζει σε τρία στοιχεία: στην ομοιότητα των συμπτωμάτων όπως αυτά έχουν καταγραφεί από τον Θουκυδίδη (υψηλός πυρετός, συνεχείς εμετοί, πονοκέφαλοι, εξάντληση, πόνοι στο στομάχι, διάρροια, αιμορραγία από το στόμα, αφυδάτωση κ.α.), στον μεγάλο αριθμό θανάτων μεταξύ των αρρώστων (μετά από επτά έως εννέα μέρες ασθένειας), καθώς και στην προέλευση της άγνωστης νόσου από μια περιοχή νότια της Αιγύπτου, που ο Θουκυδίδης αποκάλεσε «Αιθιοπία», όρο που οι αρχαίοι Έλληνες χρησιμοποιούσαν για να αναφερθούν γενικότερα στην υποσαχάρια Αφρική, εκεί δηλαδή όπου είναι γνωστό ότι πρωτοεμφανίσθηκε ο Έμπολα στην εποχή μας.

«Ασθένειες όπως ο Έμπολα, που συνήθως κατατάσσουμε στην κατηγορία των νέων ή αναδυόμενων ασθενειών, στην πραγματικότητα μπορεί να είναι πολύ παλαιότερες από ό,τι συνειδητοποιούμε» δήλωσε ο Καζαντζιάν. Όπως εκτιμά, Αφρικανοί που είχαν έλθει στην αρχαία Αθήνα ως δούλοι (υπηρέτες, αγρότες κ.α.), μπορεί να μετέφεραν τον ιό στην πόλη μέσω του λιμανιού του Πειραιά, όπου κατέφθασαν με το πλοίο. Θεωρεί επίσης σημαντικό ότι, όπως συνέβη και στην εποχή μας, οι πρώτοι που πέθαναν από τον λοιμό, σύμφωνα με τον Θουκυδίδη, ήσαν οι ίδιοι οι γιατροί.

Πανάρχαιος

The theory contradicts the common belief that the first outbreak of Ebola happened relatively recently in 1976 in the Democratic Republic of Congo. In a research paper published in June's Clinical Infectious Diseases, University of Michigan professor of history and infectious diseases Powel Kazanjian makes a compelling case that the 430 AD Plague of Athens was an outbreak of Ebola.

Οι περισσότεροι επιστήμονες θεωρούν ότι το πρώτο ξέσπασμα του Έμπολα συνέβη το 1976 στη Δημοκρατία του Κογκό (τότε Ζαϊρ). Όμως επίσης δέχονται ότι ο ιός Έμπολα είναι πανάρχαιος και δεν αποκλείουν ότι μόλυνε ζώα ακόμη και πριν από 20 εκατομμύρια χρόνια, πολύ πριν πλήξει και τους ανθρώπους.

Κατά καιρούς, έχουν προταθεί διάφορες νόσοι ως αιτία για τον πενταετή λοιμό της αρχαίας Αθήνας, γνωστό και ως «σύνδρομο του Θουκυδίδη», που άρχισε το 430 π.Χ., όπως ο τύφος, η ευλογιά, η ιλαρά, ο άνθρακας, η βουβωνική πανώλη (πανούκλα) κ.α. Ο αμερικανός επιστήμονας υποστηρίζει ότι καμίας άλλης ασθένειας τα συμπτώματα δεν ταιριάζουν τόσο στις αρχαίες περιγραφές, όσο της νόσου Έμπολα. Ο Καζαντζιάν παραδέχθηκε πάντως ότι η εκτίμησή του δεν μπορεί να θεωρηθεί οριστική απάντηση και ότι συνεπώς το ζήτημα παραμένει ανοικτό.

Ο Ουίλιαμ Σάφνερ, καθηγητής προληπτικής ιατρικής και λοιμωδών νοσημάτων του Ιατρικού Κέντρου του Πανεπιστημίου Βάντερμπιλτ του Τενεσί, δήλωσε ότι «μάλλον ποτέ δεν θα μάθουμε τι προκάλεσε την αθηναϊκή επιδημία. Θεωρώ κάπως τραβηγμένο όμως ότι ο λοιμός της Αθήνας οφειλόταν στον Έμπολα, αν και είναι ευχάριστο ότι νέοι άνθρωποι ασχολούνται με το ζήτημα και κάνουν εικασίες».

Ανακατασκευή του προσώπου της Μύρτιδος, ενός εντεκάχρονου κοριτσιού που πέθανε κατά το λοιμό και το κρανίο της βρέθηκε στον μαζικό τάφο του Κεραμεικού κατά τις εργασίες κατασκευής του Μετρό Αθηνών - Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο Αθηνών. Α reconstructed appearance of Myrtis, an 11 year old girl who died during the plague of Athens and whose skeleton was found in the Kerameikos mass grave, National Archaeological Museum of Athens.

Σε κάθε περίπτωση, ο Καζαντζιάν επεσήμανε πως οι παρατηρήσεις του Θουκυδίδη (ο οποίος είχε ο ίδιος νοσήσει, αλλά επέζησε) προσφέρουν μαθήματα για τον σύγχρονο κόσμο. Ο Έλληνας ιστορικός παρατήρησε ότι ο φόβος των Αθηναίων επιδείνωσε το πρόβλημα, καθώς οι άνθρωποι συχνά εγκατέλειπαν τις ευθύνες τους απέναντι στους άλλους, ενώ παράλληλα συνωστίζονταν σε ορισμένους χώρους, με συνέπεια να εξαπλώνεται η νόσος πιο εύκολα. Κάτι ανάλογο, σύμφωνα με τον Αμερικανό ερευνητή, παρατηρείται και στην εποχή μας, εμποδίζοντας έτσι τις προσπάθειες ελέγχου του Έμπολα στην Αφρική. 

Ο Κριστιάνο Ρονάλντο του Σύμπαντος! Newly Discovered Distant Galaxy Named 'CR7' in Tribute to Cristiano Ronaldo

Εντοπίστηκε αρχαίος λαμπρός γαλαξίας και έλαβε το όνομα του διάσημου ποδοσφαιριστή. Astronomers say a newly-discovered batch of gigantic, super-intense stars that burned out millennia ago may have helped create life in our universe, and they’ve named the galaxy where they found them after one of the world’s most luminous soccer players.

Δύο σημαντικές αστρονομικές ανακαλύψεις ανακοινώθηκαν ταυτόχρονα. Εντοπίστηκε ένας από τους πρώτους γαλαξίες του Σύμπαντος που είναι ο λαμπρότερος γαλαξίας αυτής της ηλικίας που έχει εντοπιστεί μέχρι σήμερα. Ο γαλαξίας αυτός περιέχει την πρώτη γενιά άστρων τα οποία δεν υπάρχουν πια στο Σύμπαν. Επίσης εντοπίστηκε και «ζυγίστηκε» ο μικρότερος και πιο ελαφρύς βραχώδης εξωπλανήτης που έχει εντοπιστεί μέχρι σήμερα στον γαλαξία μας.

Αρχαίος και φωτεινός

The incredibly bright and old CR7 galaxy, captured here in an artist's impression, seems to shelter some of the universe's earliest stars. This is the first time this type of star has ever been identified. Credit: ESO/M. Kornmesser

Ομάδα ευρωπαίων αστρονόμων με επικεφαλής τον Νταβίντ Σομπράλ του Ινστιτούτου Αστροφυσικής και Διαστημικών Μελετών του Πανεπιστημίου της Λισαβώνας χρησιμοποίησαν πολύ ισχυρά επίγεια και διαστημικά τηλεσκόπια και κατάφεραν να εντοπίσουν μια ομάδα πανάρχαιων γαλαξιών. Οι ερευνητές εντόπισαν αυτούς του γαλαξίες σε απόσταση 13 δισ. ετών φωτός χρησιμοποιώντας τηλεσκόπια όπως τα VLT στη Χιλή και Keck στη Χαβάη αλλά και το διαστημικό τηλεσκόπιο Hubble. Με βάση την κρατούσα θεωρία το Σύμπαν γεννήθηκε πριν από περίπου 13.8 δισ. έτη και για ένα διάστημα περίπου 300 εκ. ετών ήταν ένας κόσμος σκοτεινός και κρύος μέχρι να κάνουν την εμφάνιση τους τα πρώτα άστρα τα οποία σχημάτισαν αρχικά αστρικά σμήνη και στη συνέχεια τους πρώτους γαλαξίες. Συνεπώς οι γαλαξίες που εντόπισαν οι ερευνητές είναι από τους πρώτους γαλαξίες που εμφανίσθηκαν στο Σύμπαν και περιείχαν την πρώτη γενιά άστρων καταγράφεται σήμερα ως μια «χαμένη γενιά». Τα άστρα αυτά ήταν γιγάντια και υπέρλαμπρα αλλά αποτελούνταν από υδρογόνο, ήλιο και ελάχιστο λίθιο. Τα άστρα μετατρέπονταν σε υπερκαινοφανείς αστέρες. Αυτές οι πρώτες εκρήξεις σουπερνόβα στο Σύμπαν παρήγαγαν τα βαρύτερα χημικά στοιχεία (οξυγόνο, άνθρακα, άζωτο, σίδηρο κ.α.) τα οποία διασκορπίστηκαν και οδήγησαν στη εμφάνιση νέων και πιο σύνθετων χημικά άστρων. Ένας από αυτούς τους γαλαξίες είναι όχι ο μόνο ο λαμπρότερος της ομάδας που εντοπίστηκε αλλά είναι τρεις φορές πιο λαμπρός από τον λαμπρότερο γαλαξία της πρώιμης εποχής του Σύμπαντος.

Το όνομα

This artist’s impression video shows CR7 a very distant galaxy discovered using ESO’s Very Large Telescope. It is by far the brightest galaxy yet found in the early Universe and there is strong evidence that examples of the first generation of stars lurk within it. These massive, brilliant, and previously purely theoretical objects were the creators of the first heavy elements in history — the elements necessary to forge the stars around us today, the planets that orbit them, and life as we know it. This newly found galaxy is three times brighter than the brightest distant galaxy known up to now. Credit: ESO/M. Kornmesser

Οι ερευνητές αποφάσισαν να δώσουν στον γαλαξία αυτό ένα όνομα που να συνδυάζει την επιστήμη της αστρονομίας αλλά και την επιστήμη του… ποδοσφαίρου. Έτσι τον ονόμασαν CR7 από τα αρχικά της μεθόδου Cosmos Redshift που χρησιμοποιείται για την χρονολόγηση μακρινών αντικειμένων του Σύμπαντος και του CR7 που είναι το επίσημο logo του διάσημου πορτογάλου ποδοσφαιριστή της Ρεάλ Μαδρίτης Κριστιάνο Ρονάλντο (Christiano Ronaldo) που φορά πάντοτε την φανέλα με το νούμερο 7. Η ανακάλυψη του γαλαξία δημοσιεύεται στην επιθεώρηση «The Astrophysical Journal».

Ένας superslim εξωπλανήτης

Καλλιτεχνική απεικόνιση του συστήματος Kepler-138 όπου ανάμεσα στους πλανήτες υπάρχει και ο ένας μικρός βραχώδης πλανήτης που βρίσκεται πολύ κοντά στο άστρο. The exoplanet Kepler-138 b, shown here in an artist's view, is the first alien planet smaller than the Earth with both its mass and size measured. The planet, found with NASA's Kepler space telescope, orbits a red dwarf star 200 light-years from Earth. Credit: Danielle Futselaar, SETI Institute

Ερευνητές με επικεφαλής τον αστρονόμο Ντάνιελ Τζόντοφ-Χάτερ του Πανεπιστημίου της Πενσιλβάνια όχι μόνο εντόπισαν ένα νέο πλανητικό σύστημα αλλά κατάφεραν να μετρήσουν και το μέγεθος ενός εκ των πλανητών του. Σε απόσταση 200 ετών φωτός από εμάς στον αστερισμό της Λύρας εντοπίστηκε ένας ερυθρός νάνος με μάζα περίπου 50% μικρότερη από αυτή του Ηλίου. Το άστρο έλαβε την ονομασία Kepler 138 και μέχρι στιγμής έχουν εντοπιστεί να κινούνται γύρω του τρεις πλανήτες.

By studying data from the Kepler probe, scientists have found a planet about the size of Mars, about 200 light-years away from Earth. See facts about the smaller-than-Earth planet Kepler-138 b in our full infographic. Credit: By Karl Tate, Infographics Artist

Ο ένας εξ αυτών παρουσιάζει το μεγαλύτερο ενδιαφέρον αφού όπως διαπιστώθηκε είναι βραχώδης, έχει μικρό μέγεθος και είναι εξαιρετικά ελαφρύς. Σύμφωνα με τους υπολογισμούς των ερευνητών ο εξωπλανήτης που έλαβε την ονομασία Kepler-138b έχει διάμετρο περίπου 6.600 χιλιόμετρα, δηλαδή έχει το μισό σχεδόν μέγεθος της Γης και σχεδόν το 7% της μάζας του πλανήτη μας.

Μέχρι σήμερα οι επιστήμονες έχουν επιβεβαιώσει την ύπαρξη άνω των 1.800 εξωπλανητών, όμως είναι δύσκολο να υπολογίσουν τις μάζες των μικρών βραχωδών πλανητών, γι' αυτό έως τώρα ελάχιστοι εξωπλανήτες με μέγεθος περίπου όσο η Γη έχουν «ζυγιστεί» και κανένας τόσο μικρός και ελαφρύς, όσο ο Kepler-138b. O πλανήτης βρίσκεται τόσο κοντά στο άστρο του, που χρειάζεται μόνο δέκα μέρες για να ολοκληρώσει μια πλήρη περιφορά, με συνέπεια η θερμοκρασία στην επιφάνειά του να είναι πολύ υψηλή, έως τους 500 βαθμούς Κελσίου. Συνεπώς δεν θεωρείται φιλόξενος για ζωή. Η ανακάλυψη δημοσιεύεται στην επιθεώρηση «Nature».

Ο Αϊνστάιν σώζει τη γάτα του Σρέντινγκερ. Einstein saves the quantum cat

Σύμφωνα με τη νέα μελέτη, η γάτα του Σρέντινγκερ δεν μπορεί να είναι ταυτόχρονα ζωντανή και νεκρή. Einstein's theory of time and space will celebrate its 100th anniversary this year. Even today it captures the imagination of scientists. Scientists have now discovered that this world-famous theory can explain yet another puzzling phenomenon: the transition from quantum behavior to our classical, everyday world. The cats represent the famous Schrödinger cat paradox, in which a quantum cat closed in a box can be dead and alive at the same time. The dark and light cat body outlines are images of an etched piece of silicon. They arise due to destructive and constructive quantum interference, respectively. In this experiment the photons that interact with the silicon are not detected, while the images are obtained by detecting only photons that never interact with the object. Credit: Gabriela Barreto Lemos

Η Γενική Σχετικότητα του Αϊνστάιν, η θεωρία που περιγράφει το χώρο και το χρόνο, γιορτάζει φέτος τα 100 χρόνια της. Πάνω στην ώρα για τον εορτασμό, διεθνής ομάδα ερευνητών διαπιστώνει ότι η σχετικότητα δείχνει να εξηγεί ένα μυστηριώδες φαινόμενο: τη μετάβαση από τα κβαντικά φαινόμενα του μικρόκοσμου στην κλασική συμπεριφορά της καθημερινής ζωής.

Το 1915, ο Αϊνστάιν εξήγησε ότι η βαρύτητα είναι μια εκδήλωση της καμπυλότητας του χωροχρόνου: τα αντικείμενα μεγάλης μάζας δημιουργούν βαθουλώματα στο χώρο και το χρόνο, σαν μια μπάλα του μπόουλινγκ πάνω σε ένα τεντωμένο σεντόνι, και αυτό που ονομάζουμε βαρύτητα είναι η τάση των αντικειμένων να πέφτουν μέσα σε αυτές τις χωροχρονικές λακκούβες.

Επιπλέον, η θεωρία προβλέπει ότι η βαρύτητα επηρεάζει το ρυθμό με τον οποίο τρέχει ο χρόνος, ένα φαινόμενο που ονομάζεται διαστολή του χρόνου. Η επίδραση είναι μικρή, όχι όμως αμελητέα: οι άνθρωποι που βρίσκονται στο ισόγειο ενός κτηρίου γερνούν πιο αργά από ό,τι οι ένοικοι του πρώτου ορόφου κατά περίπου 10 νανοδευτερόλεπτα κάθε χρόνο.

Τώρα, ερευνητές του των πανεπιστημίων του Χάρβαρντ, της Βιέννης και του Κουίνσλαντ αναφέρουν στην επιθεώρηση «Nature Physics» ότι η επιβράδυνση του χρόνου εξηγεί γιατί η παράξενη, κβαντική συμπεριφορά του μακρόκοσμου εξαφανίζεται σε μεγάλες διαστάσεις.

Η κβαντική θεωρία, μια άλλη μεγάλη ανακάλυψη του 20ού αιώνα, προβλέπει ότι τα σωματίδια από τα οποία αποτελούνται τα πάντα γύρω μας συμπεριφέρονται με τρόπο που αψηφά τη λογική. Για παράδειγμα, ένα σωματίδιο μπορεί να βρίσκεται σε πολλές θέσεις ταυτόχρονα, ένα φαινόμενο που ονομάζεται υπέρθεση.

Η θεωρητική επέκταση της κβαντικής θεωρίας στην κλίμακα της καθημερινής ζωής οδηγεί σε παράξενες καταστάσεις όπως το διάσημο νοητικό πείραμα που διατύπωσε το 1935 ο αυστριακός φυσικός Έρβιν Σρέντινγκερ: μια γάτα βρίσκεται κλειδωμένη σε έναν θάλαμο μαζί με μια φιάλη με δηλητήριο, το οποίο θα απελευθερωθεί και θα την σκοτώσει αν τύχει να διασπαστεί μια μικρή ποσότητα ραδιενεργής ουσίας.

Στην κβαντική μηχανική, η ραδιενεργή ουσία βρίσκεται σε υπέρθεση, δηλαδή διασπάται και ταυτόχρονα δεν διασπάται. Και αυτό σημαίνει ότι η γάτα του Σρέντινγκερ είναι ταυτόχρονα και ζωντανή και νεκρή.

Στην πραγματικότητα, ένα τέτοιο είδος υπέρθεσης έχει επιβεβαιωθεί πειραματικά μόνο με μικρά σωματίδια και όχι με μεγάλα αντικείμενα όπως οι γάτες. Γιατί αυτή η διαφορά;

Η νέα μελέτη

Από την κβαντομηχανική στη σχετικότητα, υπάρχει μια μυστηριώδης σύνδεση υποστηρίζει διεθνής ομάδα ερευνητών. Illustration of a molecule in the presence of gravitational time dilation. The molecule is in a quantum superposition of being in several places at the same time, but time dilation destroys this quantum phenomenon. Credit: Igor Pikovski, Harvard-Smithsonian Center for Astrophysics

Σύμφωνα με τη νέα μελέτη, τα κβαντικά φαινόμενα εξαφανίζονται στα μεγάλα αντικείμενα επειδή η διαστολή του χρόνου καταστέλλει την κβαντική συμπεριφορά των σωματιδίων από τα οποία αποτελούνται τα αντικείμενα αυτά.

Οι μικροσκοπικοί δομικοί λίθοι μπορούν να βρίσκονται σε υπέρθεση, ωστόσο η τάση τους αυτή καταστέλλεται όσο ο χρόνος διαστέλλεται. Με άλλα λόγια, οι κβαντικές παραξενιές των σωματιδίων είναι λιγότερες στο ισόγειο από ό,τι στο ρετιρέ.

Σύμφωνα με τους ερευνητές, αυτό εξηγεί γιατί τα μεγάλα αντικείμενα όπως οι γάτες συμπεριφέρονται όπως τα ξέρουμε στην καθημερινή ζωή, και δεν βρίσκονται ταυτόχρονα εδώ κι εκεί.

Επομένως, η γάτα του Σρέντινγκερ δεν μπορεί να είναι και ζωντανή και νεκρή, αλλά μόνο το ένα από τα δύο.

Η μελέτη διαπιστώνει μια αλληλεπίδραση ανάμεσα στη σχετικότητα και την κβαντομηχανική, δύο θεωρίες που μέχρι σήμερα παραμένουν εντελώς ασύμβατες (η ενοποίησή τους αποτελεί σήμερα το Ιερό Δισκοπότηρο της Φυσικής).

«Προκαλεί έκπληξη το γεγονός ότι η βαρύτητα μπορεί να παίξει ρόλο στην κβαντική μηχανική» επισημαίνει ο Ιγκόρ Πικόφσκι του Χάρβαρντ, πρώτος συγγραφέας της δημοσίευσης. «Η βαρύτητα μελετάται συνήθως σε αστρονομικές κλίμακες, φαίνεται όμως ότι επηρεάζει την κβαντική φύση των μικρότερων σωματιδίων στη Γη» λέει.

Σύμφωνα με τον ίδιο και την ομάδα του, το φαινόμενο που περιγράφει η μελέτη θα είναι δυνατόν να επιβεβαιωθεί ή να διαψευστεί πειραματικά «στο προσεχές μέλλον».

Αν αποδειχθεί αληθινό, ίσως φέρει ένα βήμα πιο κοντά δύο μεγάλες αλλά ασυμβίβαστες θεωρίες του 20ού αιώνα.

Αρειανοί μετεωρίτες υποδεικνύουν ζωή στον πλανήτη. Scientists Discover Evidence of Methane in Martian Meteorites

Οι μετεωρίτες που έφθασαν στη Γη από τον Άρη περιέχουν μεθάνιο, γεγονός που δημιουργεί βάσιμες υπόνοιες για την παρουσία κάποιων μορφών ζωής στον Κόκκινο Πλανήτη. A newly published study details the discovery of methane in Martian meteorites, a possible clue in the search for life on the Red Planet. Credit: Yale University

Διεθνής ομάδα επιστημόνων ανακάλυψε ίχνη μεθανίου σε αρειανούς μετεωρίτες που βρέθηκαν στη Γη, γεγονός που αποτελεί μια ακόμη ένδειξη ότι κάποτε ο γειτονικός πλανήτης ίσως διέθετε -ή και διαθέτει ακόμη- κατάλληλες συνθήκες για την ανάπτυξη ζωής.

Η ανακάλυψη

Meteorites from Mars (seen in this image from the Mars Express orbiter) contain copious amounts of methane, which could nourish subsurface microbial life. Credit: ESA

Οι ερευνητές από τη Βρετανία, τις ΗΠΑ και τον Καναδά, εξέτασαν δείγματα έξι μετεωριτών από ηφαιστειακά πετρώματα αρειανής προέλευσης. Οι μετεωρίτες βρίσκονται σε συλλογές μουσείων και κατέληξαν στον πλανήτη μας, αφότου εκτοξεύθηκαν στο Διάστημα μετά από την πρόσκρουση αστεροειδών στον Άρη στο παρελθόν.

Οι μετεωρίτες περιέχουν αέρια που έχουν την ίδια σύνθεση και αναλογία ισοτόπων με την ατμόσφαιρα του  Άρη. Και οι έξι περιέχουν μεθάνιο, το οποίο μπορεί κάποτε να αποτελούσε «τροφή» για μικροοργανισμούς, που ζούσαν κάτω από την επιφάνεια του πλανήτη. Από την άλλη πλευρά υπάρχουν μικροοργανισμοί που παράγουν μεθάνιο, αντί να το καταναλώνουν, οπότε η παρουσία του αερίου στον Άρη μπορεί να οφείλεται είτε στο σύνολό του είτε εν μέρει σε αυτούς τους οργανισμούς. Οι αστροβιολόγοι δεν αποκλείουν ότι κάτι από τα δύο -ή και τα δύο- μπορεί να συμβαίνει ακόμη και σήμερα. Η ανακάλυψη δημοσιεύεται στην επιθεώρηση «Nature Communications».

Ζητούνται απαντήσεις

The surface of Mars is extremely hostile to life. But based on methane detected by Nasa’s Curiosity rover and found in meteorite samples it seems that the subsurface might be more favourable. Photograph: Alamy

Οι τρέχουσες αποστολές της NASA και του Ευρωπαϊκού Οργανισμού Διαστήματος (ESA), καθώς και αυτές που θα ακολουθήσουν, δίνουν προτεραιότητα στην εξήγηση της προέλευσης και της σημασίας του μεθανίου. Παραμένει πάντως ασαφές ακόμη κατά πόσο το μεθάνιο συνεχίζει να παράγεται στον Άρη και από ποιες πηγές. Η νέα μελέτη ενισχύει την πιθανότητα ότι τα υπόγεια πετρώματα του Άρη περιέχουν μεγάλα αποθέματα μεθανίου και άρα κάπου εκεί γύρω μπορεί να ζουν και αρειανά μικρόβια, αποτελώντας μια αφανή βιόσφαιρα, όπως συμβαίνει και στη Γη.

Η επιφάνεια του Κόκκινου Πλανήτη βομβαρδίζεται από έντονη ηλιακή ακτινοβολία, ενώ η θερμοκρασία πέφτει στους μείον 90 βαθμούς Κελσίου, οπότε τυχόν μικροοργανισμοί, όπως τα βακτήρια, μάλλον θα έχουν καταφύγει στο υπέδαφος για προστασία. Η μελλοντική αποστολή ExoMars του Ευρωπαϊκού Οργανισμού Διαστήματος, που προγραμματίζεται να φθάσει στον Άρη το 2019, θα δώσει ίσως απαντήσεις, καθώς πρόκειται να σκάψει σε βάθος έως δύο μέτρων κάτω από την αρειανή επιφάνεια.

Διάστημα, ο γνωστός μας άγνωστος

Δεν διδάσκεται το μάθημα της Αστρονομίας στα σχολεία; Ένας αστέρας σε σχηματική μορφή στο Μέγα Νέφος του Μαγγελάνου και ένας Ακανόνιστος γαλαξίας. LH 95 stellar nursery in the Large Magellanic Cloud. Image Credit: NASA, ESA, and the Hubble Heritage Team (STScI/AURA)

Στις απέραντες ανεξερεύνητες εκτάσεις του Διαστήματος κρύβονται οι απαντήσεις για το μακρινό παρελθόν του Σύμπαντος και, γιατί όχι, ίσως το μέλλον της ανθρωπότητας. Δεδομένης της γοητείας που ασκεί ο νυχτερινός ουρανός στον άνθρωπο, η εισαγωγή στην αστρονομία θα μπορούσε κάλλιστα να αποτελεί όχι μόνο αναπόσπαστο κομμάτι της διδακτέας ύλης στα σχολεία, αλλά και ένα από τα πιο δημοφιλή μαθήματα, ικανό να εμπνεύσει γενιές ολόκληρες εκκολαπτόμενων αστροφυσικών και αστρονόμων.

Ωστόσο, μια αναζήτηση στο Google με λέξη-κλειδί τα «άστρα», οδηγεί κυρίως σε ιστοσελίδες αστρολόγων και μέντιουμ, ενώ τα τελευταία χρόνια οι Έλληνες μαθητές δεν διδάσκονται αστρονομία ούτε καν ως μάθημα επιλογής.

Αυτό δεν σημαίνει ότι ως κοινωνία δεν ενδιαφερόμαστε για τα ουράνια σώματα – ακριβώς το αντίθετο αποδεικνύει η ανάπτυξη των συλλόγων ερασιτεχνών αστρονόμων, που σήμερα ξεπερνούν τους 30, αλλά και η αύξηση του αριθμού των αυτοδίδακτων αστροφωτογράφων, αρκετοί εκ των οποίων διαπρέπουν σε διεθνείς διαγωνισμούς. Το πρόβλημα είναι πως η αστρονομική γνώση απουσιάζει από τη συστηματική εκπαίδευση. Το κενό επιχειρούν να καλύψουν ερευνητικοί οργανισμοί όπως το Εθνικό Αστεροσκοπείο, τα κατά τόπους πλανητάρια καθώς και, συχνά με εξαιρετικά αποτελέσματα, οι εθελοντές των ερασιτεχνικών συλλόγων.

Το Ευγενίδειο Πλανητάριο. 

«Βλέπουμε παιδιά που τελειώνουν το λύκειο και δεν ξέρουν τη διαφορά του άστρου από τον πλανήτη», υπογραμμίζει ο διακεκριμένος αστρονόμος και φυσικός Διονύσης Σιμόπουλος, επίτιμος διευθυντής του Ευγενίδειου Πλανηταρίου και βραβευμένος για τη σημαντική συνεισφορά του στην αστρονομική εκπαίδευση. Εκφράζοντας την αγανάκτηση και την απορία του, για την «υποβάθμιση της αστρονομίας», διευκρινίζει ότι υπαίτιοι δεν είναι μόνο οι εκάστοτε υπουργοί, αλλά και οι σύμβουλοί τους, οι οποίοι προέρχονται από την εκπαιδευτική κοινότητα. 

Η αστρονομία έγινε μάθημα επιλογής στη Β΄ Λυκείου τη δεκαετία του ’90, επί υπουργίας Αρσένη. Μολονότι οι περισσότεροι μαθητές «προτιμούσαν την πληροφορική, που δεν απαιτούσε εξετάσεις», το μάθημα επιλογής έδινε την ευκαιρία σε ορισμένους «φωτισμένους δάσκαλους» να δημιουργούν ομάδες αστρονομίας. Τη σχολική χρονιά 2014-15 καταργήθηκε ακόμα και αυτό, με αποτέλεσμα στα σχολεία σήμερα να διδάσκονται «δώδεκα χρόνια θρησκευτικά και κανένα αστρονομία!».

Άγνοια και δεισιδαιμονία

Λόφος Πνύκας: Κοινό στα τηλεσκόπια του ΕΑΑ. Βραδιά του Ερευνητή 2014.

Την άποψη ότι η εξαίρεση του μαθήματος της αστρονομίας από τη διδακτική ύλη είναι «απαράδεκτη» συμμερίζεται ο αστρονόμος Νίκος Ματσόπουλος, που από το 1995 και μέχρι τη συνταξιοδότησή του, το 2014, ήταν υπεύθυνος για την ανάπτυξη και λειτουργία του Κέντρου Επισκεπτών του Εθνικού Αστεροσκοπείου Αθηνών. «Δεν είναι δυνατόν να ζούμε στη Διαστημική Εποχή και ο μέσος άνθρωπος να μη διδάσκεται τίποτα για το Διάστημα» υπογραμμίζει, επισημαίνοντας ότι «η άγνοια παραχωρεί έδαφος στην άγνοια και τη δεισιδαιμονία». Μιλώντας για μια γενικότερη υποβάθμιση της παιδείας στη χώρα μας, την οποία αποδίδει στην «ανεπάρκεια των ιθυνόντων και τις πιέσεις των συντεχνιών», υποστηρίζει ότι τα παιδιά βομβαρδίζονται με υπερβολικά εξειδικευμένες και συνήθως ελάχιστα χρήσιμες στη μετέπειτα ζωή τους γνώσεις.

Τζωρτζ Γκρος, «Έκλειψη ηλίου», 1926. Το έργο είναι αλληγορία για τη δημοκρατία της Βαϊμάρης. Καπιταλιστές και στρατιωτικοί υπαγορεύουν στους ακέφαλους πολιτικούς τι να πράξουν, ενώ ο λαός (που τον συμβολίζει ο γάιδαρος με τις παρωπίδες) τρώει απλώς ό,τι του βάζουν μπροστά του.

Αναφέρεται, μάλιστα, στην πρόσφατη απόφαση του υπουργείου Παιδείας να μην επιτρέψει στους μαθητές να βγουν στα προαύλια των σχολείων στη διάρκεια της τελευταίας έκλειψης ηλίου, με το πρόσχημα την προστασία τους από την «ακτινοβολία» – η οποία, φυσικά, είναι μικρότερη στη διάρκεια μας έκλειψης. Η απόφαση ελήφθη χωρίς κανένας από τους συμβούλους του υπουργού να επικοινωνήσει, για παράδειγμα, με τους επιστήμονες του Αστεροσκοπείου, προκειμένου να διαπιστώσει αν όντως κινδύνευαν τα παιδιά. Δυστυχώς, τα ΜΜΕ έσπευσαν να αναπαράγουν τις εσφαλμένες πληροφορίες, ενώ η επιστημονική κοινότητα παρέμεινε αμέτοχη.

Γνωρίστε το σύμπαν με τη βοήθεια του αστρονόμου Ν. Ματσόπουλου και απολαύστε το νυχτερινό έναστρο ουρανό από το τηλεσκόπιο του Εθνικού Αστεροσκοπείου.Για τους φαν της Αστρονομίας και όχι μόνο! Για τους σκοπούς της επιμόρφωσης και εκλαΐκευσης σε θέματα αστρονομίας, στα πλαίσια του Προγράμματος "Ανοιχτές Θύρες" της Γενικής Γραμματείας Έρευνας και Τεχνολογίας, δημιουργήθηκε στο Ινστιτούτο Αστρονομίας και Αστροφυσικής το Κέντρο Επισκεπτών με βασικό μέλημά του την διάχυση των αστρονομικών γνώσεων προς το ευρύ κοινό. Ο σκοπός αυτός επιτυγχάνεται με την οργάνωση σεμιναρίων, διαλέξεων και με νυχτερινές παρατηρήσεις στο εντυπωσιακό κτίριο του τηλεσκοπίου Newall στη Πεντέλη, περίπου 15 χλμ. από το κέντρο της Αθήνας. Από τα εγκαίνια του τον Σεπτέμβριο το 1995 έως το 2012 έχουν ξεναγηθεί στο Κέντρο πάνω από 300.000 επισκέπτες από όλη την Ελλάδα και πολλοί ξένοι, ενώ το ειδικό εκπαιδευτικό του πρόγραμμα έχουν παρακολουθήσει μαθητές από περίπου 4.000 σχολεία της Ελλάδας.

Χάρη στην καθοριστική συμβολή του κ. Ματσόπουλου και την προθυμία του υπόλοιπου προσωπικού του Αστεροσκοπείου να στηρίξει τις προσπάθειές του χωρίς προσωπικό όφελος, το κτίριο της Πεντέλης είναι σήμερα ένας χώρος ανοιχτός στο κοινό, όπου πραγματοποιούνται ξεναγήσεις μία στις τρεις νύχτες του χρόνου, προσελκύοντας κατά μέσο όρο από 15 έως 20 χιλιάδες άτομα. Τα πρωινά είναι αφιερωμένα στα σχολεία: πάνω από 250.000 μαθητές υπολογίζεται ότι έχουν περιηγηθεί στο Αστεροσκοπείο Πεντέλης στα 20 χρόνια λειτουργίας του προγράμματος. Επιπλέον, το Ινστιτούτο Αστρονομίας, Αστροφυσικής, Διαστημικών Εφαρμογών και Τηλεπισκόπησης διοργανώνει σεμινάρια για καθηγητές δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης, ενώ προσφέρει και τη δυνατότητα εγκατάστασης ενός φορητού πλανηταρίου εντός των σχολικών εγκαταστάσεων.

Αναζητώντας την Βερενίκη, αποσπάσματα από τα επεισόδια "Παράθυρα στο Σύμπαν" και "Το Άστρο της Ημέρας" στο Αστεροσκοπείο Πεντέλης.

Μία μεμονωμένη επίσκεψη στο Αστεροσκοπείο, μία ταινία θόλου στο Πλανητάριο ή η συμμετοχή σε ένα από τα θεματικά εκπαιδευτικά προγράμματα, που κατά καιρούς διοργανώνονται από διάφορους φορείς, δεν είναι δυνατόν να υποκαταστήσουν τη συστηματική παιδεία. Μπορούν όμως να εμφυσήσουν σε ορισμένα παιδιά την αγάπη για την αστρονομία ή να δώσουν στους εκπαιδευτικούς το έναυσμα για να τολμήσουν κάτι περισσότερο, με όλους τους περιορισμούς που αντιμετωπίζουν – όπως οι καθηγητές που, σύμφωνα με τον κ. Ματσόπουλο, έπαιρναν το ρίσκο να οργανώσουν «παρανόμως» μία βραδινή επίσκεψη στο Αστεροσκοπείο. Από εκεί και πέρα, η πιο εγγυημένη επιλογή για τους μαθητές και τους γονείς τους είναι να απευθυνθούν στον κοντινότερο ερασιτεχνικό σύλλογο, όπου θα ανακαλύψουν ανθρώπους με πάθος για το αντικείμενό τους και, στην πλειονότητα των περιπτώσεων, τη διάθεση να μοιραστούν τις γνώσεις τους. Η ερασιτεχνική αστρονομική κοινότητα είναι σήμερα πολυμελής και ιδιαίτερα εξελιγμένη, ενώ «συμβάλλει ουσιαστικά στη διάδοση της γνώσης», υπογραμμίζει ο κ. Ματσόπουλος.

Κάποιοι σύλλογοι, βέβαια, έχουν θέσει υψηλότερους στόχους: Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί η Εταιρεία Αστρονομίας και Διαστήματος με έδρα τον Βόλο, η οποία δραστηριοποιείται από το 1990 και έχει δημιουργήσει μία μοναδική για τα ελληνικά δεδομένα σχολή αστρονομίας. Στις δράσεις της συγκαταλέγoνται, επίσης, η διοργάνωση του Πανελλήνιου Μαθητικού Διαγωνισμού Αστρονομίας και η έκδοση του περιοδικού «Ουρανός». Ιδρυτής και πρόεδρός της είναι ο συνταξιούχος, σήμερα, καθηγητής μαθηματικών στη δευτεροβάθμια εκπαίδευση Κωνσταντίνος Μαυρομμάτης, ο οποίος υπηρέτησε επί χρόνια ως γυμνασιάρχης και λυκειάρχης σε σχολεία του Βόλου.

Υποχρεωτικό δίωρο

Simon Vouet (1590 - 1649), Οι Μούσες Ουρανία και Καλλιόπη (1634). National Gallery of Art, USA.

«Τη δεκαετία του ’60, στην αρχή της Διαστημικής Εποχής, η αστρονομία διδασκόταν υποχρεωτικά ένα δίωρο την εβδομάδα» στα ελληνικά σχολεία, γεγονός που καθιστούσε τη χώρα μας πρωτοπόρο σε αυτόν τον τομέα, θυμάται ο κ. Μαυρομμάτης. Επί Επταετίας, το δίωρο έγινε μονόωρο και παρέμεινε έτσι ως τη δεκαετία του ’90, όταν έγινε μάθημα επιλογής, για να καταργηθεί τελικά επί υπουργίας Διαμαντοπούλου. Κατά συνέπεια, η Σχολή Αστρονομίας γεννήθηκε μέσα από μία αναγκαιότητα.

Από το 2011, περίπου 80 με 100 μαθητές- από ΣΤ΄ Δημοτικού έως τις πρώτες τάξεις του Λυκείου, αλλά οι ενήλικες δεν αποκλείονται- γράφονται κάθε χρόνο στην τρίμηνη χειμερινή σχολή της Εταιρείας. Η φοίτηση διαρκεί τρία χρόνια, το κόστος είναι μόλις 20 ευρώ τον μήνα και συμπεριλαμβάνει τα εξαιρετικά βοηθητικά βιβλία της σχολής, ενώ το πρόγραμμα είναι αρκετά απαιτητικό, με εβδομαδιαία μαθήματα και εξετάσεις στο τέλος του έτους. Ιδιαίτερα δημοφιλή είναι και τα θερινά μαθήματα, που λαμβάνουν χώρα κάθε χρόνο μία εβδομάδα του Ιουλίου, ενώ φέτος λειτούργησε για πρώτη φορά η «Σχολή Αστρονομίας εξ αποστάσεως», την οποία ολοκλήρωσαν περίπου 100 άτομα από όλη την Ελλάδα. Μεταξύ άλλων, «είχαμε μία ολόκληρη οικογένεια από την Κρήτη» αναφέρει ο κ. Μαυρομμάτης.

Απουσιάζει ως μάθημα από το Λύκειο

Ένα γιγάντιο μωσαϊκό από το Νεφέλωμα του Καρκίνου, ως απομεινάρι υπεροκαινοφανούς αστέρα. Φωτογραφία του διαστημικού τηλεσκοπίου Χαμπλ. This is a mosaic image, one of the largest ever taken by NASA's Hubble Space Telescope of the Crab Nebula, a six-light-year-wide expanding remnant of a star's supernova explosion. Japanese and Chinese astronomers recorded this violent event nearly 1,000 years ago in 1054, as did, almost certainly, Native Americans. The orange filaments are the tattered remains of the star and consist mostly of hydrogen. The rapidly spinning neutron star embedded in the center of the nebula is the dynamo powering the nebula's eerie interior bluish glow. The blue light comes from electrons whirling at nearly the speed of light around magnetic field lines from the neutron star. The neutron star, like a lighthouse, ejects twin beams of radiation that appear to pulse 30 times a second due to the neutron star's rotation. A neutron star is the crushed ultra-dense core of the exploded star. The Crab Nebula derived its name from its appearance in a drawing made by Irish astronomer Lord Rosse in 1844, using a 36-inch telescope. When viewed by Hubble, as well as by large ground-based telescopes such as the European Southern Observatory's Very Large Telescope, the Crab Nebula takes on a more detailed appearance that yields clues into the spectacular demise of a star, 6,500 light-years away. Image Credit: NASA, ESA, J. Hester and A. Loll (Arizona State University)

Προ ημερών η Εταιρεία Αστρονομίας και Διαστήματος υπέβαλε στο υπουργείο Παιδείας πολυσέλιδο υπόμνημα, στο οποίο αναλύονται διεξοδικά οι λόγοι για τους οποίους, κατά τη γνώμη των μελών της, η αστρονομία «θα πρέπει να παραμείνει ως ένα από υποχρεωτικά μαθήματα του Λυκείου, με τον κατάλληλο βέβαια εμπλουτισμό και την ανανέωση, που επιβάλλει η καθημερινή εξέλιξη της θαυμάσιας αυτής επιστήμης».

Μια πιο πραγματιστική στάση έχει υιοθετήσει η Ένωση Ελλήνων Φυσικών: «Η αστρονομία είναι ένα εξειδικευμένο μάθημα, που πρέπει να έχει τους αντίστοιχους καθηγητές», τονίζει ο πρόεδρός της και ομότιμος καθηγητής του Πανεπιστημίου Αθηνών, Στράτος Θεοδοσιου. Αίτημα της Ένωσης είναι η αστρονομία να επανέλθει μόνο ως προαιρετικό μάθημα στο Λύκειο, έτσι ώστε να μπορούν να τη διδάσκουν καθηγητές που πραγματικά την αγαπούν. Επί του παρόντος, πάντως, το υπουργείο δεν σχεδιάζει κάποια τροποποίηση του σχολικού προγράμματος- τουλάχιστον όχι για την επόμενη σχολική χρονιά, καθώς εκκρεμούν πιο επιτακτικά ζητήματα.

Το τηλεσκόπιο του Εθνικού Αστεροσκοπείου Αθηνών με το όνομα «Αρίσταρχος» είναι το μεγαλύτερο τηλεσκόπιο των Βαλκανίων και το δεύτερο μεγαλύτερο της Ηπειρωτικής Ευρώπης, το οποίο βρίσκεται στην κορυφή «Νεραϊδόραχη» του Χελμού σε υψόμετρο 2.340 μ. Ονομάστηκε Αρίσταρχος προς τιμή του αρχαίου Έλληνα αστρονόμου Αρίσταρχου.

Αρχικά, το υπουργείο Παιδείας είχε ανακοινώσει ότι, παρά την κατάργηση του μαθήματος επιλογής, οι μαθητές των Λυκείων θα είχαν την ευκαιρία να εμπλουτίσουν τις αστρονομικές γνώσεις τους, επιλέγοντας σχετικά θέματα για τις ερευνητικές τους εργασίες, τα λεγόμενα πρότζεκτ. Εξαιτίας όμως των ελλείψεων προσωπικού, από τη διδασκαλία των πρότζεκτ της Α΄ και Β΄ Λυκείου έχουν εξαιρεθεί οι φυσικοί, οι μαθηματικοί και οι χημικοί, δηλαδή ακριβώς οι καθηγητές που είναι πλέον αρμόδιοι για να επιβλέψουν μια εργασία σε θέματα αστρονομίας.

Μία προσωρινή, αλλά άμεσα εφαρμοστέα λύση θα μπορούσε να είναι η κατάρτιση καθηγητών από άλλους κλάδους, έτσι ώστε να μπορούν να καθοδηγήσουν τους μαθητές τους. Ενα τέτοιο σχέδιο επεξεργάζεται αυτή τη στιγμή η διοίκηση του Πλανηταρίου του Ιδρύματος Ευγενίδου. «Φέτος, δύο τρία σχολεία ζήτησαν να τα υποστηρίξουμε, γιατί υλοποιούσαν πρότζεκτ που σχετίζονταν με την αστρονομία», αναφέρει ο διευθυντής του Πλανηταρίου, Μάνος Κιτσώνας. Με αυτή την αφορμή, «διερευνούμε πιθανούς τρόπους, με τους οποίους θα μπορούσαμε να υποστηρίξουμε τα σχολεία της περιοχής μας», εφόσον επιθυμούν να ασχοληθούν με συναφή θέματα.

Πληροφορίες

Ο θόλος του τηλεσκοπίου Newall στο Εθνικό Αστεροσκοπείο Αθηνών. Το κτίριο της Πεντέλης είναι σήμερα ένας χώρος ανοιχτός στο κοινό, όπου πραγματοποιούνται ξεναγήσεις μία στις τρεις νύχτες του χρόνου προσελκύοντας κατά μέσο όρο από 15 έως 20 χιλιάδες άτομα. Φωτογραφία του Θεοφάνη Ματσόπουλου.

Τα στοιχεία επικοινωνίας των ερασιτεχνικών αστρονομικών συλλόγων ανά την Ελλάδα είναι διαθέσιμα εδώ: http://www.astrovox.gr/clubs.html. Το θερινό σχολείο της Εταιρείας Αστρονομίας και Διαστήματος, στον Βόλο, αρχίζει φέτος στις 6 Ιουλίου (www.astronomos.gr). Και για όσους δεν έχουν τον χρόνο να επισκεφθούν ένα σύλλογο, άφθονο εκπαιδευτικό υλικό για παιδιά κάθε ηλικίας προσφέρεται, μεταξύ άλλων, στις ιστοσελίδες του Κέντρου NOESIS (www.noesis.edu.gr/), του Ιδρύματος Ευγενίδου (www.eugenfound.edu.gr) και της European Space Agency (www.esa.int). Επίσης, ο ειδικά διαμορφωμένος για παιδιά, γονείς και εκπαιδευτικούς ιστότοπος της NΑSA (http://spaceplace.nasa.gov/) παρέχει ψηφιακά παιχνίδια, διαδραστικές εφαρμογές για δράσεις μακριά από την οθόνη, όπως χάρτινα μοντέλα διαστημοπλοίων και συνταγές για την παρασκευή εδώδιμων… μετεωριτών. Tέλος, το αξιόλογο περιεχόμενο της εκπαιδευτικής ιστοσελίδας «Windows to the Universe» ανανεώνεται διαρκώς (www.windows2universe.org).

Πηγή: kathimerini.gr