Στις
17 Φεβρουαρίου 1600 ο Giordano Bruno καίγεται ζωντανός στο Campo Dei Fiori, στην αγορά των λουλουδιών της Ρώμης. Τον
φιμώνουν, τον δένουν στον πάσσαλο και τον στήνουν ζωντανό στην πυρά.
Η
φιλοσοφία ήταν πάντα ένας τρόπος ζωής για τους ανθρώπους που ήθελαν και θέλουν
να νικήσουν την άγνοια. Αυτό δείχνει και η ίδια η λέξη φιλο-σοφία, αγάπη στη
Σοφία, που αποδίδεται στον Πυθαγόρα. Είναι ο τιτάνιος προσωπικός αλλά και
ερωτικός πνευματικός αγώνας εκείνου που φιλοσοφεί, για να αντικρίσει το κάλλος,
την συμμετρία και την αλήθεια των όντων. Και σε έναν τέτοιου είδους αγώνα
φιλοσοφικό λίγοι άνθρωποι επιδίδονται.
Μέσω της φιλοσοφίας ο άνθρωπος μπορεί να ξεπεράσει κάθε δογματισμό,
φανατισμό και σκοταδισμό, γιατί όλα αυτά είναι παιδιά της άγνοιας, την οποία
πάντα πολεμά ο φιλόσοφος με όπλο τη γνώση. Μέσα στην πορεία του χρόνου
βρίσκουμε πολλούς φιλόσοφους και φιλοσοφικές σχολές, που με αθάνατα έργα και με
αντίστοιχο προς αυτά τρόπο ζωής - π.χ. Πυθαγόρας, Σωκράτης, Πλάτωνας, Πλωτίνος
και πολλοί άλλοι - έδωσαν απαντήσεις σε αιώνια ερωτήματα του ανθρώπου σε σχέση
με τον εαυτό του, το Θεό, το Σύμπαν.
Ποιος είμαι -πού βρίσκομαι και πού πηγαίνω, είναι ένα τριπλό ερώτημα που πάντα απασχόλησε τον άνθρωπο. Ποιοι κανόνες καθορίζουν τη σχέση μου με τους άλλους ανθρώπους; Πάντα η φιλοσοφία έδινε απαντήσεις. Ο ενδιαφερόμενος δεν έχει παρά να μελετήσει για τους φιλοσόφους και τα φιλοσοφικά ρεύματα όλων των εποχών και σε όλες τις χώρες, στην Ανατολή και τη Δύση. Όμως σ' αυτή την προσπάθεια η φιλοσοφία πάντα κυνηγήθηκε από το κατεστημένο κάθε εποχής,που στηρίζεται στην άγνοια της μάζας, την οποία ποδηγετεί και ελέγχει, και αυτή με τη σειρά της είναι ο καλύτερος φίλος και υποστηρικτής του κάθε λογής δογματισμού και κατεστημένου τρόπου σκέψης. Κι αυτό γιατί οι φιλοσοφικές γνώσεις και αξίες προϋποθέτουν (αρχικά) τον άνθρωπο - άτομο και όχι τον άνθρωπο μάζα. Ο άνθρωπος της μάζας πάντα ήταν υποχείριος της κάθε μορφής εξουσίας και κυρίως της άγνοιας και του φανατισμού του.
Έτσι
κάθε μορφή φιλοσοφικής σκέψης που απελευθέρωνε τον άνθρωπο από τα δεσμά της
άγνοιας και της μισαλλοδοξίας κυνηγήθηκε με κάθε τρόπο. Οι φανατικοί πιστοί -
κυρίως στον Μεσαίωνα - πάντα ήταν από τους πρωτοπόρους στις διώξεις κατά των
φιλοσόφων. Θα παρουσιάσουμε μερικά ξεχωριστά παραδείγματα στην ιστορία της
φιλοσοφίας του Δυτικού πολιτισμού, που δείχνουν ακριβώς ότι διώξεις και διωγμοί
δεν έγιναν μόνο κατά των Χριστιανών - που μια και έγιναν επίσημη θρησκεία
σίγουρα τους έχουν μεγαλοποιήσει - αλλά και κατά των φιλοσόφων. Ακόμη φαίνεται
ότι οι διωγμοί κατά της φιλοσοφίας δεν σταματούν, κάτι που δείχνει ότι η
φιλοσοφία ποτέ δε γίνεται κατεστημένο και πάντα ενοχλεί - σαν αλογόμυγα όπως
έλεγε ο Σωκράτης - τους κάθε λογής "βολεμένους".
Αρχαία
Ελλάδα: «Θεούς ους η πόλις νομίζει ου νομίζοντα»
Ζακ-Λουί Νταβίντ, Ο Θάνατος του Σωκράτη, 1787, λάδι σε
καμβά, διαστάσεις: 129,5 x 196,2 cm.The
Death of Socrates, by Jacques-Louis David.
Οι
φιλόσοφοι, δια των πορισμάτων των επιστημών (Μαθηματικών, Φυσικής, Αστρονομίας
κ.λπ.) προσπαθούσαν να κατανοήσουν την Φύση και να εφαρμόσουν τον «ξυνόν»
(κοινό, παγκόσμιο) Φυσικό Νόμο στην Πόλη και στους ανθρώπους, ώστε να τους
καταστήσουν έλλογους και κατά φύση ζώντες. Η φιλοσοφία, που γεννήθηκε και
άνθησε στην Ελλάδα, αποτελούσε ένα είδος υπερεπιστήμης κι όχι τη θεραπαινίδα
σκοπιμοτήτων (ιδεολογικών, θρησκευτικών, πολιτικών κ.α.), όπως συνέβη με τη
μεσαιωνική και νεώτερη ευρωπαϊκή φιλοσοφία.
H έννοια του θείου υπήρχε στην αρχαία
φιλοσοφική σκέψη, όταν όμως οι φιλόσοφοι έκαναν λόγο για θεούς, εννοούσαν πάντα
ενδοσυμπαντικές φυσικές δυνάμεις. Σε καμμία περίπτωση δεν εννοούσαν τον
προσυμπαντικό κι εξωσυμπαντικό θεό, ο οποίος αποτελεί αποκλειστικό και
μεταγενέστερο δημιούργημα της εβραϊκής Σκέψης.
Η
απρόσωπη μάζα όμως, δυσκολεύεται να κατανοεί επιστημονικές και φιλοσοφικές
έννοιες. Επί πλέον δε –αν και κατ’ αρχήν τα θαυμάζει– δεν μπορεί να ανέχεται τα
άτομα, που δεν ακολουθούν τις δικές της ιδέες και πρακτικές. Σε περιπτώσεις δε
που κάποια προσωπικότητα φθάσει στο σημείο να αποστασιοποιηθεί πλήρως από την
μάζα, λέγοντας για παράδειγμα: «Κανένας
δεν έφτειαξε αυτόν τον κόσμο, ούτε θεός ούτε άνθρωπος» (Ηράκλειτος στους
εφεσίους), τότε η μάζα αντιδρώντας φανατικά στρέφεται άμεσα εναντίον του. Έτσι
παρά το ότι στην αρχαία Ελλάδα υπήρχαν οι συνθήκες, που ευνοούσαν την ανάδειξη
της ατομικότητας, πολλές προσωπικότητες διώχθηκαν από τη μάζα.
Παρακάτω
παρατίθενται ορισμένες χαρακτηριστικές περιπτώσεις διώξεων φιλοσόφων από την
απρόσωπη μάζα της αρχαίας Ελλάδας. Οι περιγραφές αποδίδονται χωρίς τα πάθη, που
διακρίνουν ορισμένους απολογητές της αρχαιολατρίας, αντίστοιχους με τους
χριστιανούς απολογητές, βασίζονται δε σε γεγονότα βεβαιωμένα από αρχαίες πηγές
είτε σύγχρονές τους, είτε μεταγενέστερες.
ΠΡΩΤΑΓΟΡΑΣ
Ο
Πρωταγόρας στο κέντρο μαζί με τον Δημόκριτο, Μουσείο Ερμιτάζ. Salvator
Rosa, Démocrite et Protagoras.
Λόγω
του ότι στο βιβλίο του «Περί θεών» ο
Πρωταγόρας υποστήριζε, ότι δεν ήξερε εάν υπάρχουν θεοί, οι αθηναίοι τον έδιωξαν
από την πόλη, κατέκαψαν τα βιβλία του στην Αγορά κι απέστειλαν κήρυκα και τα
μάζεψαν ένα-ένα από όσους είχαν αντίτυπα. [«Δια
ταύτην δε την αρχήν του συγγράμματος εξεβλήθη προς Αθηναίων· και τα βιβλία
αυτού κατέκαυσαν εν τη αγορά, υπό κήρυκι αναλεξάμενοι παρ’ εκάστου των κεκτημένων»
(Διογένης Λαέρτιος, «Βίοι Φιλοσόφων»,
9, 52).]
ΑΝΑΞΑΓΟΡΑΣ
«Ο Περικλής κι ο Αναξαγόρας»,
πίνακας του Augustin-Louis Belle (ιθ΄ αι.). Augustin-Louis Belle (1757 –
1841), Anaxagoras and Pericles.
Ο
Αναξαγόρας είχε ιδρύσει σχολή στην Αθήνα. Μεταξύ των μαθητών του ήταν ο
Περικλής, ο δάσκαλος του Σωκράτη Αρχέλαος και ο Ευριπίδης. Επηρεασμένος από τις
θεωρίες της Σχολής της Μιλήτου ο Αναξαγόρας συγκέντρωσε τις έρευνές του στη
σπουδή των φυσικών φαινομένων, πολλά από τα οποία είχε ερμηνεύσει επιτυχώς.
Κατόπιν
μακρών αστρονομικών παρατηρήσεων διατύπωσε τη θεωρία, ότι ο Ήλιος είναι μύδρος
διάπυρος ή λίθος διάπυρος, κατά τον Πλάτωνα («Απολογία Σωκράτους», 26 d)
και τον Ξενοφώντα («Απομνημονεύματα»,
VI 7 κ.ε.). Η θεωρία
όμως αυτή ερχόταν σε αντίθεση προς τη θρησκευτική παράδοση, σύμφωνα με την
οποία ο Ήλιος ήταν θεότητα.
Έτσι, ο Αναξαγόρας μηνύθηκε για ασέβεια, ρίχτηκε στην φυλακή και καταδικάστηκε σε πρόστιμο πέντε ταλάντων και εξορία. Κατά άλλους καταδικάστηκε ερήμην σε θάνατο, αλλά με την επέμβαση του Περικλή η ποινή μετατράπηκε σε ισόβια εξορία. [«Σωτίων μεν γαρ φησιν εν τη Διαδοχή των φιλοσόφων υπό Κλέωνος αυτόν ασεβείας κριθήναι, διότι τον ήλιον μύδρον έλεγε διάπυρον· απολογησαμένου δε υπέρ αυτού Περικλέους του μαθητού, πέντε ταλάντοις ζημιωθήναι και φυγαδευθήναι. Σάτυρος δ’ εν τοις Βίοις (FHG iii. 163) υπό Θουκυδίδου φησίν εισαχθήναι την δίκην, αντιπολιτευομένου τω Περικλεί· και ου μόνον ασεβείας αλλά και μηδισμού· και απόντα καταδικασθήναι θανάτω» (Διογένης Λαέρτιος, «Βίοι Φιλοσόφων», 2, 12-13).]
Βρισκόμενος
στην φυλακή ο Αναξαγόρας ασχολούνταν με το πρόβλημα του τετραγωνισμού του
κύκλου, όπως πληροφορούμαστε από τον Πλούταρχο, που γράφει: «Αλλ’ Αναξαγόρας
μεν εν τω δεσμωτηρίω τον του κύκλου τετραγωνισμόν έγραφε» («Περί φυγής» 17, 607 F).
ΔΙΑΓΟΡΑΣ
Ο ΜΗΛΙΟΣ
Diagoras de Melos
(au centre) dans l'École d'Athènes de Raphaël.
Αποκλήθηκε
άθεος κι επειδή συκοφαντήθηκε για ασέβεια, φοβήθηκε την απόφαση του Δήμου κι
έφυγε από την Αττική. Οι αθηναίοι τον επικήρυξαν με αμοιβή ένα τάλαντο. [«Τούτων
δε πραττομένων Διαγόρας, ο κληθείς άθεος, διαβολής τυχών επ’ ασεβεία και
φοβηθείς τον δήμον, έφυγεν εκ της Αττικής, οι δ’ Αθηναίοι τω ανελόντι Διαγόραν
αργυρίου τάλαντον επεκήρυξαν.» (Διόδωρος Σικελιώτης, «Ιστορική Βιβλιοθήκη», 13, 6, 7.) «Ην αποκτείνη τις υμών Διαγόραν
τον Μήλιον, λαμβάνειν τάλαντον.» (Αριστοφάνης, «Όρνιθες», 1073-1074.)]
ΣΤΙΛΠΩΝ Ο ΜΕΓΑΡΕΥΣ
Ancient Greek
philosopher Stilpo of Megara, depicted in the Nuremberg
Chronicle, (where he is called "Silphon the Megaren
philosopher").
Καταδικάστηκε
για ασέβεια προς το άγαλμα της Αθηνάς· η ποινή του ήταν η εξορία. [«Τούτόν
φασιν περί της Αθηνάς της του Φειδίου τοιούτόν τινα λόγον ερωτήσαι· “άρά γε η
του Διος Αθηνά θεός εστι;” φήσαντος δε, “ναι,” “αύτη δε γε,” είπεν, “ουκ έστι
Διος, αλλά Φειδίου·” συγχωρουμένου δε, “ουκ άρα,” είπε, “θεός εστιν” εν ω και
εις Άρειον πάγον προσκληθέντα μη αρνήσασθαι, φάσκειν δ’ ορθώς διειλέχθαι· μη
γαρ είναι αυτήν θεόν, αλλά θεάν· θεούς δε είναι τους άρρενας. και μέντοι τους
Αρεοπαγίτας ευθέως αυτόν κελεύσαι της πόλεως εξελθείν. Ότε και Θεόδωρον τον
επίκλην θεόν επισκώπτοντα ειπείν, “πόθεν δε τούτ’ ήδει Στίλπων; η ανασύρας
αυτής τον κήπον εθεάσατο;” ην δ’ αληθώς ούτος μεν θρασύτατος· Στίλπων δε
κομψότατος.»
Δηλαδή:
«Αυτός, λένε, ρώτησε κάποτε έτσι για το άγαλμα της Αθηνάς, που είχε
κατασκευάσει ο Φειδίας: «Είναι θεός η Αθηνά, η κόρη του Δία;» Όταν του
απάντησαν «ναι», «μα αυτή δεν είναι του Δία, είναι του Φειδία», αποκρίθηκε,
οπότε συμπέρανε: «Άρα δεν είναι θεός». Επειδή μίλησε έτσι, προσάχθηκε ενώπιον
του Αρείου Πάγου, όπου δεν αρνήθηκε ότι τα είπε, αλλά υποστήριξε ότι σωστά
μίλησε: «Γιατί πράγματι δεν είναι θεός, αλλά θεά, αφού μόνον οι άρρενες είναι
θεοί». Πλην όμως οι Αρεοπαγίτες τον διέταξαν να φύγει αμέσως από την πόλη. Τότε
ο Θεόδωρος τον ρώτησε κοροϊδευτικά: «Κι από που το ξέρεις αυτό, Στίλπωνα; Μήπως
της σήκωσες το φόρεμα και είδες;» Ήταν αυτός στα αλήθεια θρασύτατος, ο Στίλπων
δε υπέροχος» (Διογένης Λαέρτιος, «Βίοι
Φιλοσόφων», 2, 116).]
ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ
O
Αριστοτέλης διδάσκει τον Αλέξανδρο. Charles Laplante, Alexander and Aristotle, 1866.
Ίδρυσε
και διηύθυνε επί 13 χρόνια φιλοσοφική σχολή στην Αθήνα, κείμενη μεταξύ
Λυκαβηττού και Ιλισσού, η οποία ονομάστηκε Λύκειο. Κατηγορήθηκε για ασέβεια. [«Ο
δ’ ουν Αριστοτέλης ελθών εις τας Αθήνας και τρία προς τοις δέκα της σχολής
αφηγησάμενος έτη υπεξήλθεν εις Χαλκίδα, Ευρυμέδοντος αυτόν του ιεροφάντου δίκην
ασεβείας γραψαμένου, η Δημοφίλου ως φησι Φαβωρίνος εν Παντοδαπή ιστορία (FHG
iii. 581), επειδήπερ τον ύμνον εποίησεν εις τον προειρημένον Ερμίαν, αλλά και
επίγραμμα επί του εν Δελφοίς ανδριάντος» (Διογένης Λαέρτιος, «Βίοι Φιλοσόφων», 5, 5).] Ο Αριστοτέλης
πρόλαβε κι έφυγε από την Αθήνα κι εγκαταστάθηκε στη Χαλκίδα, όπου πέθανε μετά
από ένα χρόνο.
ΗΡΑΚΛΕΙΤΟΣ
Bust of Heraclitus,
'The Weeping Philosopher' by Johann Christoph Ludwig Lücke ca. 1757.
Δεν
ήταν σύμφωνος με τους εφεσίους, ούτε ως προς τον τρόπο που ζούσαν («οι δε
πολλοί κεκόρηνται όκωσπερ κτήνεα», απ. 29 D-K), oύτε ως προς τον τρόπο που
πολιτεύονταν, ειδικά μετά την εκδίωξη από την Έφεσο του αρίστου άνδρα και φίλου
του, Ερμόδωρου. Οι εφέσιοι, ισχυριζόμενοι ότι δεν πρέπει κανείς μεταξύ τους να
είναι άριστος, τον εξέβαλαν από την πόλη τους, όπου τον έφαγαν τα σκυλιά («κυνόβρωτον
γενέσθαι»: Διογένης Λαέρτιος, «Βίοι
Φιλοσόφων» 9, 3-5).
ΠΥΘΑΓΟΡΑΣ
Ο
καινοτόμος της μαθηματικής σκέψης Πυθαγόρας. Bust of Pythagoras
of Samos in the Capitoline Museums, Rome.
Βρισκόμαστε
στην αυγή της Δυτικής φιλοσοφίας. Όπως αναφέραμε πιο πάνω, πρώτος ο Πυθαγόρας
χρησιμοποίησε τη λέξη φιλόσοφος για τον εαυτό του. Μετά από πολλά ταξίδια και
περιπέτειες, και αφού μυήθηκε στα άδυτα των ιερών της αρχαίας Ελλάδας, της
Αρχαίας Αιγύπτου και στα μυστηριακά κέντρα πολλών άλλων χωρών, ο Πυθαγόρας
καταλήγει στην Νότιο Ιταλία, στη λεγόμενη Μεγάλη Ελλάδα. Ιδρύει τη φιλοσοφική
σχολή του, το Ομακοείο στον Κρότωνα.
Η
μεγάλη γνώση και ακτινοβολία του προσελκύει μαθητές από παντού. Το φιλοσοφικό
του σύστημα εκπαίδευσης με μυητική πειθαρχία δημιούργησε τους ανώτερους χαρακτήρες
που μπορούσε να επιδείξει η εποχή του. Οι Πυθαγόρειοι επαινέθηκαν πάντα για την
ηθική τους, την ταπεινοφροσύνη τους και τη συνέπεια του λόγου της τιμής τους. Όμως....δύο
ρήτορες μοιράζονταν τις δημαγωγικές αγορεύσεις και έστρεφαν τον λαό-μάζα κατά
των Πυθαγορείων: ο Κύλων και ο Νίνων. Ο πρώτος δεν είχε γίνει δεκτός από τον
Πυθαγόρα στη σχολή, όταν αυτοεπαινούμενος είχε πάει στον Πυθαγόρα ζητώντας να
γίνει μαθητής του. Ήταν πλούσιος, καλής καταγωγής αλλά φορτικός, βίαιος και
τυραννικός, χρησιμοποιώντας τον κύκλο των φίλων του και τη δύναμη του πλούτου
του για να μπορεί ν' αδικεί. Θεωρούσε ότι ήταν πιο άξιος απ' όλους για να γίνει
μέτοχος και στη φιλοσοφία του Πυθαγόρα. (Πορφύριος "Πυθαγόρου βίος"54).
Ο
δε Νίνων, αναφέρει ο Ιάμβλιχος, "προσποιούμενος μεν εξητακέναι τα των
Πυθαγορείων απόρρητα, πεπλακώς δε και γεγραφώς εξ ων μάλιστα αυτούς ήμελλε
διαβαλείν, και δους τω γραμματεί βιβλίον εκέλευσεν αναγιγνώσκειν, ην δ' αυτώ
επιγραφή μεν λόγος ιερός...", δηλαδή "ισχυριζόμενος ότι είχε εξετάσει
τα μυστικά των Πυθαγορείων και αφού πλαστά σχεδίασε και συνέγραψε τέτοιες
λεπτομέρειες, οι οποίες ήταν ειδικά υπολογισμένες να ενοχοποιήσουν τους
Πυθαγορείους, έδωσε στο γραμματέα το βιβλίο και διέταξε να το διαβάσει, το
βιβλίο επιγραφόταν Ιερός Λόγος ..." (Ιαμβλίχου "Πυθαγορικός βίος" 258, σελ. 180, εκδ. Πύρινος Κόσμος.). Και
συνεχίζει παρακάτω ότι " τόσο πολύ εξαγρίωσε το πλήθος με τις συκοφαντίες
του, ώστε μετά από λίγες μέρες μεγάλο πλήθος λαού συναθροίστηκε με την πρόθεση
να επιτεθεί κατά των Πυθαγορείων".
Αν
και ο Πυθαγόρας έχαιρε άκρας εκτίμησης, όμως το πλήθος που "άγεται και
φέρεται" γρήγορα γοητεύθηκε από τους δημαγωγούς και τον "αποτυχημένο
μαθητή" Κύλωνα. Έτσι απέδιδαν στον Πυθαγόρα και τους οπαδούς του όλα τα
κακά που έπλητταν την πόλη. Σεισμός, λοιμός, κακοκαιρίες, ό,τι άσχημο και να
γινόταν οφειλόταν στις "τελετές" των Πυθαγορείων που εξόργιζαν τα
"πνεύματα". Κάποια μέρα το εξαγριωμένο πλήθος επιτέθηκε και έκαψε τη
Σχολή σκοτώνοντας τους περισσότερους μαθητές.
Πολλοί
λίγοι σώθηκαν και ανάμεσα τους και ο Πυθαγόρας, ο οποίος όμως μετά από λίγο
χρονικό διάστημα πέθανε από τη λύπη του. Σήμερα εξακολουθούμε στα σχολεία να
διδάσκουμε το "Πυθαγόρειο θεώρημα" στη γεωμετρία (Τα Μαθηματικά ήταν
κύριο μάθημα της φιλοσοφίας και μάλιστα στους Πυθαγόρειους το σημαντικότερο.)
και γίνονται συνέδρια για αυτόν, τη Σχολή και τη Διδασκαλία του. Θεωρείται ο
θεμελιωτής της ελληνικής φιλοσοφίας και από τους πρωτοπόρους του Δυτικού
πολιτισμού. Όμως πολύς κόσμος αγνοεί ότι διώχτηκε, κυνηγήθηκε, και η Σχολή του
κάηκε από το εξαγριωμένο πλήθος που οδήγησαν οι δημαγωγοί.
ΣΩΚΡΑΤΗΣ
Η επιχείρηση διάκρισης των διώξεων των φιλοσόφων σε
πολιτικές η θρησκευτικές δεν έχει νόημα. Τόσο τα πολιτικά όσο και τα
θρησκευτικά μαζικά κινήματα στρέφονται κατά του ατόμου, χρησιμοποιούνται από
τους εξουσιαστές για την χειραγώγηση της εξουσιαζόμενης μάζας, κι όσο περισσότερο
θεοκρατείται μια κοινωνία, τόσο περισσότερο ταυτίζονται. (Πίνακας: «Ο
θάνατος του Σωκράτη», Jacques-Philippe-Joseph de Saint Quentin, ιη΄ αι.). Jacques-Philip-Joseph de Saint-Quentin, The
Death of Socrates, 1762.
"Τάδε εγράψατο και αντωμόσατο Μέλητος Μελήτου
Πιτθεύς Σωκράτει Σωφρονίσκου Αλωπεκήθεν αδικεί Σωκράτης, ους μεν η πόλις
νομίζει θεούς ου νομίζων, έτερα δε καινά δαιμόνια εισηγούμενος αδικεί δε και
τους νέους διαφθείρων. Τίμημα θάνατος". Απόδοση: Ο Πιτθεύς Μέλητος του
Μελήτου κατήγγειλε και ενόρκως διαβεβαίωσε κατά του Σωκράτους του Σωφρονίσκου
εκ του δήμου Αλωπεκής τα ακόλουθα: Ο Σωκράτης είναι ένοχος αρνούμενος να
αναγνωρίσει τους θεούς που αναγνωρίζει το κράτος, και ως εισηγούμενος νέας
θεότητας είναι επιπλέον ένοχος, διότι διαφθείρει τους νέους.
Η
προτεινόμενη ποινή είναι θάνατος. (Διογ. Λαερτίου "Βίοι φιλοσόφων" Β-5.40) Αυτή ήταν η κατηγορία με την οποία οι
Αθηναίοι έστειλαν το Σωκράτη στο Δικαστήριο και καταδικάστηκε να πιεί το
κώνειο. Μάρτυρας της Φιλοσοφίας, μαζί με τον Τζορντάνο Μπρούνο, ο Σωκράτης
αποτελεί ένα από τα συγκλονιστικότερα παραδείγματα ανθρώπου που διώχτηκε και
πέθανε για την ελεύθερη σκέψη του.
Ο
Σωκράτης είχε πάρει το αριστείο της ανδρείας για τη συμμετοχή του σε μάχες.
Είχε αρνηθεί να καταδώσει στους τριάκοντα τυρράνους κάποιον πολίτη που ήθελαν
να θανατώσουν. Ακόμη, σύμφωνα με το Διογένη το Λαέρτιο, ο Σωκράτης ήταν ο μόνος
που εναντιώθηκε στην καταδίκη σε θάνατο των δέκα στρατηγών της ναυμαχίας των
Αργινουσών - οι οποίοι διώκονταν επειδή λόγω κακοκαιρίας δεν είχαν περισυλλέξει
και θάψει τους νεκρούς - και πήγε ενάντια στους εξαγριωμένους πολίτες έχοντας
την προεδρία της Βουλής (του δικαστηρίου που έκρινε την υπόθεση).
Ο
Σωκράτης, ενώ μπορούσε να δραπετεύσει από τη φυλακή, δεν το έκανε, ούτε είχε
δεχτεί να έχει δούλους ή άλλες προσφορές από πλούσιους φίλους και μαθητές του.
Παρόλα αυτά όμως διώχτηκε και καταδικάστηκε σε θάνατο, προς μεγάλη απογοήτευση
του τότε νεαρού μαθητή του και αργότερα μεγάλου φιλοσόφου, Πλάτωνα. Μέσα στην
ιστορία της φιλοσοφίας ο Σωκράτης κατέχει σήμερα μια πολύ σημαντική θέση.
Αποτελεί μάλιστα σταθμό για να χωρίζονται οι περίοδοι της φιλοσοφίας, αφού
έχουμε ως γνωστόν την προσωκρατική φιλοσοφία, τη σωκρατική και τις σωκρατικές
σχολές. Η ζωή του ήταν ένα υπόδειγμα αφοσίωσης στη φιλοσοφία και τα λόγια του
αποτελούν αιώνιες σελίδες ηθικής φιλοσοφίας μέσα στα γραπτά του Πλάτωνα. Ακόμη
και τις ημέρες και τις ώρες πριν από το θάνατό του τις αφιέρωσε σε συζητήσεις
για την αθανασία της ψυχής και τη μετενσάρκωση. Μέχρι το τέλος προέτρεπε τους
μαθητές του να συνεχίσουν να ασχολούνται με τη φιλοσοφία, όπως διηγείται ο
Πλάτωνας στο Φαίδωνα.
Ο
ίδιος ομολογούσε την άγνοιά του με το πασίγνωστο "εν οίδα ότι ουδέν
οίδα", αν και το μαντείο των Δελφών είχε πει ότι αυτός ήταν ο πιο σοφός
απ' όλους. Αυτή η μαρτυρία στάθηκε όμως και η αιτία για να τον φθονήσουν
πολλοί, όπως μας λέει ο Διογένης ο Λαέρτιος.
Ο
Σωκράτης στάθηκε σ' όλη του τη ζωή ο κυριότερος πολέμιος των σοφιστών.
Προσπάθησε με κάθε τρόπο να δείξει την υπεροχή της πραγματικής επιστήμης -
γνώσης απέναντι στη δοκησισοφία - άγνοια που αυτοί εκπροσωπούσαν. Όμως παρόλα
αυτά, και πολλά άλλα, διώχτηκε και καταδικάστηκε σε θάνατο, επειδή εισήγε
"καινά δαιμόνια"! Οι Αθηναίοι βέβαια μετάνιωσαν γρήγορα γι' αυτή τους
την απόφαση. Εξόρισαν τους κατήγορους, καταδίκασαν το Μέλητο σε θάνατο και
έφτιαξαν άγαλμα του Σωκράτη. Τον Άνυτο που κατέφυγε στην Ηράκλεια τον
καταδίωξαν οι κάτοικοί της.
Ο
Σωκράτης παραμένει ένα φωτεινό παράδειγμα στην ιστορία της φιλοσοφίας και της
ελεύθερης σκέψης. Ήταν ένας άνθρωπος που πέθανε χωρίς να προδώσει τις ιδέες του
και με το θάνατό του τις επιβεβαίωσε ακόμη περισσότερο.
ΠΛΑΤΩΝ
Plato in his
academy, drawing after a painting by Swedish painter Carl Johan Wahlbom.
Μέσα
στις διώξεις αυτές, με διάφορες προφάσεις διώχτηκε και ο Πλάτωνας, ο οποίος
ήταν ένας από τους μεγαλύτερους φιλόσοφους όλων των εποχών. Ιδιαίτερα
χαρακτηρίστηκε για το θάρρος και το ελεύθερο πνεύμα του. Είχε πάρει το αριστείο
της ανδρείας για το θάρρος του στη μάχη. Λέγεται ότι κάποτε ανέβαινε στην
Ακρόπολη μαζί με το στρατηγό Χαβρία, ο οποίος είχε καταδικαστεί σε θάνατο.
Μόνος απ' όλους τους Αθηναίους τον υπεράσπισε ο Πλάτωνας. Τότε πλησίασε τον
Πλάτωνα ένας συκοφάντης, ο Κρωβύλος, και του είπε: "Ερχεσαι άλλον να
υπερασπιστείς και δεν ξέρεις ότι και σένα σε περιμένει το κώνειο του
Σωκράτη". Τότε ο Πλάτωνας επικαλέσθηκε τη διάκρισή του στη μάχη και του
είπε: "Και όταν πολεμούσα για την πατρίδα υπέμενα τους κινδύνους, και τώρα
για το χρέος μου προς ένα φίλο θα τους υπομείνω".
Ο
Πλάτωνας διώχτηκε από τους τυράννους των Συρακουσών, όταν πήγε εκεί σε μια
προσπάθεια να ιδρύσει μια πολιτεία βασισμένη στις αρχές του ομώνυμου διαλόγου
του. Στην αρχή ο τύραννος Διονύσιος του Ερμοκράτη τον ανάγκασε να τον
συναναστρέφεται. Όμως ήρθε σε αντίθεση με το πνεύμα του Πλάτωνα, ο οποίος
εξέφραζε ελεύθερα τις ιδέες του. Σκέφτηκε μάλιστα να σκοτώσει τον Πλάτωνα και
θα το έκανε, αν δεν το συγκρατούσαν οι φίλοι του. Έτσι τον πούλησε σαν δούλο.
Τον έδωσε σε κάποιο Σπαρτιάτη, ο οποίος τον πούλησε στην Αίγινα που τότε
βρισκόταν σε θανάσιμη έχθρα με τους Αθηναίους. Τότε τον κάλεσαν αμέσως σε δίκη,
για να τον καταδικάσουν σε θάνατο. Σύμφωνα με μια παράδοση, το δικαστήριο
κράτησε απόλυτη σιωπή περιμένοντας το αποτέλεσμα. Τελικά αποφάσισαν να μην τον
σκοτώσουν, αλλά να τον πουλήσουν πάλι, σαν αιχμάλωτο πολέμου πια. Τότε βρέθηκε
ο Αννίκερις ο Κυρηναίος κατά τύχη στην Αίγινα και τον αγόρασε, για να τον
αφήσει αμέσως ελεύθερο. Μάλιστα λέγεται ότι δε δέχτηκε τα χρήματα που του
πρόσφεραν μετά οι φίλοι του Πλάτωνα.
Ο
θρύλος λέει ότι ο Λακεδαιμόνιος Πόλλις που τον πούλησε, πνίγηκε από την οργή
του θεού για τη συμπεριφορά του προς το φιλόσοφο. Ο Πλάτωνας είχε επίσης πολλές
περιπέτειες και με το Διονύσιο το Νεώτερο. Πιστεύεται ότι αυτός κράτησε στην
αρχή θετική στάση απέναντι στον Πλάτωνα, ο οποίος ήταν τότε γνωστός σ' όλη την
Ελλάδα. Γρήγορα όμως υπερίσχυσε το τυραννικό του πνεύμα και ο φιλόσοφος βρέθηκε
ξανά σε θανάσιμο κίνδυνο. Τελικά επέστρεψε στην Αθήνα χάρη στη βοήθεια των
φίλων του. Κύριο ρόλο σ' αυτές τις περιπέτειες και τις διώξεις κατά του Πλάτωνα
έπαιξε το γεγονός ότι ο Φιλόσοφος είχε το θάρρος να λέει την αλήθεια κατά
πρόσωπο.
ΥΠΑΤΙΑ
"Death of the philosopher Hypatia, in
Alexandria" from Vies des savants illustres, depuis
l'antiquité jusqu'au dix-neuvième siècle, 1866, by Louis Figuier.
Ένα
τραγικό παράδειγμα στην ιστορία της φιλοσοφίας ήταν η Υπατία, η τελευταία
φιλόσοφος της Αλεξάνδρειας, που έζησε μέσα στην ταραχή των συγκρούσεων των
Χριστιανών και των "εθνικών", κατά τις οποίες ομάδες φανατικών
χριστιανών, ανάμεσα σε άλλα, κατέστρεφαν με σφυριά τις παραστάσεις των
Αιγυπτιακών ναών, πιστεύοντας ότι εκτελούσαν "θεάρεστο" έργο. Οι
μεγάλες γνώσεις και η ευγένεια του χαρακτήρα της Υπατίας, που είχε αναλάβει τη
διεύθυνση του Μουσείου (έτσι ονομαζόταν η φιλοσοφική Νεωπλατωνική σχολή στην
Αλεξάνδρεια), προσέλκυσαν πάρα πολλούς μαθητές. Ασχολήθηκε με τα μαθηματικά και
θεωρείται σαν μια από τις εξέχουσες φυσιογνωμίες της εποχής της στο χώρο της
φιλοσοφίας. Οι σχέσεις της με όλους ήταν πολύ καλές. Όμως ο χριστιανικός
φανατισμένος όχλος - οπαδοί του επίσκοπου Κύριλλου- καιροφυλακτούσε. Λόγω των
καλών σχέσεών της με τον έπαρχο, "θεώρησαν" ότι αυτή έφταιγε για
κάποια δυσμενή απόφαση. Έτσι μια μέρα, ενώ διέσχιζε το δρόμο, όρμησαν, την
κατέβασαν από την άμαξα και την τράβηξαν μέχρι την πιο κοντινή εκκλησία.
Εκεί
την κομμάτιασαν ζωντανή σε μικρά κομμάτια με κοχύλια, την έκαψαν και σκόρπισαν
τη στάχτη. Μέσα σ' ένα πανδαιμόνιο εγκληματικής ατμόσφαιρας εξόρκιζαν το
"σατανά" που προσωποποιούσε και ενσάρκωνε η φιλοσοφία. Ο αυτοκράτορας
για "τιμωρία" απαγόρευσε στους μοναχούς να εμφανίζονται δημόσια στην
πόλη.
Η
Υπατία ήταν ο τελευταίος μάρτυρας της φιλοσοφίας στην Αλεξάνδρεια. Τα έργα της
χάθηκαν και το όνομά της παραμελήθηκε για αιώνες. Δεν παύει όμως να ανήκει
στους μάρτυρες της ελεύθερης σκέψης και στα θύματα της μισαλλοδοξίας και του
θρησκευτικού φανατισμού.
Βυζάντιο:
«Μηδένα τολμάν διδάσκειν φιλοσοφίαν»
Η
στάση έναντι της φιλοσοφίας μετά την κατάληψη της Ελλάδας από τους ρωμαίους δεν
μεταβλήθηκε σημαντικά. Η Ρώμη υπήρξε κατά κανόνα ανεκτική έναντι των φιλοσόφων,
αν και εκεί έχουν σημειωθεί κρούσματα διώξεών τους, όπως για παράδειγμα στην
περίπτωση του στωικού φιλοσόφου Αττάλου (α΄ αι. μ.Χ.), ο οποίος εξορίστηκε, ή
του Δημητρίου του Κυνικού, φιλόσοφου που έζησε και έδρασε στη Ρώμη, απ’ όπου
εξορίστηκε περί το 66 μ.Χ. για τη διδασκαλία του και την κριτική που ασκούσε
στην εξουσία κ.α..
Η
φιλοσοφία και οι φιλόσοφοι διώχθηκαν όχι σποραδικά και μεμονωμένα, όπως κατά
την αρχαιότητα, αλλά μεθοδευμένα από την επικράτηση του χριστιανισμού και
ύστερα. Ελεύθερα φιλοσοφούντες άνθρωποι δεν μπορούσαν να δεχθούν τα χριστιανικά
δόγματα (αναστάσεις, παρθενογενέσεις, θαύματα κ.λπ.), οπότε η επίθεση της
θρησκευτικοπολιτικής βυζαντινής εξουσίας εναντίον της φιλοσοφίας υπήρξε άγρια
και ολομέτωπη. Πρώτο θύμα των διώξεων υπήρξε η μαθηματικός Υπατία η
Αλεξανδρινή, μια από τις πλέον εξέχουσες φυσιογνωμίες της εποχής της (δ΄ αι.
μ.Χ.) στο χώρο της φιλοσοφίας. Ο χριστιανικός φανατισμένος όχλος –οπαδοί του
επίσκοπου Αλεξανδρείας Κύριλλου– την κατακρεούργησε. Την έγδαραν και την
κομμάτιασαν ζωντανή.
Το 529 μ.Χ. ο Ιουστινιανός κατάργησε την Φιλοσοφική Σχολή των Αθηνών, η οποία λειτουργούσε συνεχώς επί 1.000 σχεδόν χρόνια και δήμευσε την περιουσία της. Οι τελευταίοι διδάσκαλοι κυνηγημένοι βρήκαν καταφύγιο στην αυλή του λάτρη του ελληνικού πολιτισμού πέρση βασιλιά Χοσρόη. «Θεσπίσας πρόσταξιν (ο Ιουστινιανός) έπεμψεν εν Αθήναις κελεύσας μηδένα τολμάν διδάσκειν φιλοσοφίαν» (Ιωάννης Μαλάλας). «Απαγορεύουμε να ασκούν διδασκαλία αυτοί που πάσχουν απ’ την ιερόσυλη τρέλλα των Ελλήνων» (Ιουστινιάνειος Κώδικας, I, 11,10). Το 546 στην Κωνσταντινούπολη φυλακίστηκαν, βασανίστηκαν και εκτελέστηκαν γραμματικοί, ρήτορες, νομικοί και γιατροί. Το 562, όπως αναφέρει ο Μαλάλας, «Έλληνες πιάστηκαν και διαπομπεύθηκαν μέσα στην Κωνσταντινούπολη ταυτόχρονα με το κάψιμο ελληνικών βιβλίων».
Χριστιανοί
άγιοι: «Οι φιλόσοφοι, τα κυνικά καθάρματα»
Τα
κηρύγματα των Πατέρων της Εκκλησίας και των χριστιανών αγίων είναι γεμάτα
ύβρεις εναντίον των φιλοσόφων, όπως για παράδειγμα του Ιωάννη Χρυσοστόμου: «Που
νυν εισι οι τους τρίβωνας αναβεβλημένοι, και βαθύ γένειον δεικνύοντες, και
ρόπαλα τη δεξιά φέροντες, οι των έξωθεν (ελλήνων) φιλόσοφοι, τα κυνικά
καθάρματα, οι των επιτραπεζίων κυνών αθλιώτερον διακείμενοι, και γαστρός ένεκεν
πάντα ποιούντες;» («Εις τους
ανδριάντας», ΙΖ .)
«(Οι
έλληνες φιλόσοφοι) ποτέ δεν έκαμαν το σωστό, αλλά ήσαν δειλοί,
φιλόδοξοι, αλαζόνες και είχαν ασυλλόγιστα πάθη» («Εις τον μακάριον Βαβύλαν», λόγος Β , παρ. στ).
Ο
Μέγας Αθανάσιος στο έργο του «Περί Ενανθρωπήσεως» έγραψε: «Οι φιλόσοφοι των
ελλήνων έγραψαν πολλά με αληθοφάνειαν και τέχνην· επαρουσίασαν λοιπόν κάτι
τόσον μέγα όσον ο σταυρός του Χριστού; Διότι μέχρι του θανάτου των τα σοφίσματά
των είχον την αληθοφάνειαν, αλλά και όσα εθεωρούσαν, όταν ήσαν ζώντες, ότι
έχουν ισχύν, ήσαν αντικείμενα ανταγωνισμού μεταξύ των, και εφιλονείκουν μεταξύ
των δια την θεωρίαν των. Και το παραδοξότατον είναι, ότι, ενώ ο Λόγος του Θεού
εδίδαξε με πτωχοτέρας λέξεις, επεσκίασε τους περιφήμους σοφιστάς και κατήργησε
τας διδασκαλίας εκείνων και προσήλωσεν όλους πλησίον του και εγέμισε τας
εκκλησίας αυτού. Και το αξιοθαύμαστον είναι, ότι με την κάθοδόν του ως ανθρώπου
εις τον θάνατον κατήργησε τα μεγάλα λόγια των σοφών περί των ειδώλων. Ποίου
αλήθεια ο θάνατός ποτε εξεδίωξε δαίμονας;» (50, 5-15.)
Ο
Τατιανός (β΄ αι. μ.Χ.), από τους κορυφαίους απολογητές του χριστιανισμού,
έγραψε στο έργο με τίτλο «Προς Έλληνας»:
•
«(Ο Πλάτων ήταν) κοιλιόδουλος» (παρ. 2).
•
«(Ο Αριστοτέλης ήταν) κόλαξ» του Μ. Αλεξάνδρου.
•
«(Ο Ηράκλειτος ήταν) αμαθής» (παρ. 3).
•
«(Η φιλοσοφία του Ηρακλείτου ήταν) Ηρακλείτου σκότος.»
•
«(Ο Εμπεδοκλής ήταν) αλαζών.»
•
«(Ο Δημόκριτος ήταν) αβδηρολόγος» (παρ. 17).
• «Δεν ρίπτετε εις τον βόθρον τα υπομνήματα της κακίας μαζί με τον ποιήσαντα
Πυθαγόρα;» (παρ. 34α-34β).
Ο
Θεόφιλος Αντιοχείας στο τρίτομο έργο του «Προς
Αυτόλυκον» έγραψε:
• «Πλάτων δε, ο δοκών ελλήνων σοφώτερος γεγενήσθαι, εις πόσην φλυαρίαν
εχώρησεν» (βιβλ. Γ , παρ. 16).
• «(Οι έλληνες σοφοί) ουχί και περί σεμνότητος πειρώμενοι γράφειν
ασελγείας... εδίδαξαν επιτελείσθαι...;» (βιβλ. Γ , παρ. 3).
Ο
Κλήμης ο Αλεξανδρεύς έγραψε στο έργο του «Προτρεπτικός προς Έλληνας»:
•
«Ας εξετάσουμε τώρα και των φιλοσόφων τις δοξασίες περί των θεών, για τις
οποίες καυχώνται· ίσως βρούμε, ότι και η ίδια η Φιλοσοφία από κενοδοξία
ειδωλοποιεί την ύλη η ίσως μπορέσουμε να δείξουμε κατ’ ακολουθία, ότι
θεοποιώντας κάποια δαιμόνια ονειρεύεται την αλήθεια... Ο Κροτωνιάτης Αλκμαίων
θεωρούσε θεούς τους αστέρες, που ενόμιζε ότι είναι είδωλα. Δεν θα αποσιωπήσω
την αναισχυντία τους· ο Χαλκηδόνιος Ξενοκράτης δέχεται επτά αστρικούς θεούς,
τους πλανήτες, ως όγδοο δε θεό υπαινίσσεται τον κόσμο, που αποτελείται απ’ το
σύνολο των απλανών αστέρων. Ούτε θα προσπεράσω τους Στωικούς, που λέγουν ότι το
θείο διήκει δια μέσου όλης της ύλης, ακόμη και της ατιμότερης, οι οποίοι
καταισχύνουν με την αδεξιότητά τους όλη την Φιλοσοφία. Και αφού έφθασα εδώ, δεν
θεωρώ δύσκολο να μνημονεύσω και τους Περιπατητικούς. Ο αρχηγός της αιρέσεως
(Αριστοτέλης), επειδή δεν κατενόησε τον πατέρα των όλων, τον καλούμενο ύπατο,
νομίζει ότι ο λεγόμενος ύπατος είναι η ψυχή του Σύμπαντος· δηλαδή εκλαμβάνοντας
ως θεό την ψυχή του κόσμου, αντιφάσκει ο ίδιος προς τον εαυτό του. Διότι αυτός
που περιορίζει την πρόνοια έως τη Σελήνη, έπειτα εκλαμβάνοντας τον κόσμο ως
θεό, παρεκκλίνει δογματίζοντας ως θεό τον άμοιρο του Θεού. Εκείνος πάλι ο
Ερέσιος Θεόφραστος, ο μαθητής του Αριστοτέλη, θεωρεί θεόν άλλοτε τον ουρανό κι
άλλοτε το πνεύμα. Μόνο τον Επίκουρο θα παραλείψω εκουσίως, διότι νομίζει ότι ο
Θεός δεν ενδιαφέρεται για τίποτε, ασεβώντας με όλα όσα λέγει. Αλλά και ο
Ηρακλείδης ο Ποντικός; Δεν σύρεται κι αυτός μερικές φορές προς τα είδωλα του
Δημοκρίτου;» (64, 66).
• «Από που, ω Πλάτων, υπαινίσσεσαι την αλήθεια; Από που η άφθονη χορηγία των
λόγων μαντεύει την θεοσέβεια; Σοφώτερα, λέγει, είναι από αυτούς τα γένη των
βαρβάρων. Γνωρίζω τους διδασκάλους σου, έστω κι αν θέλης να τους κρύψης· έμαθες
την Γεωμετρία απ’ τους Αιγυπτίους, την Αστρονομία απ’ τους Βαβυλώνιους, έλαβες
τις σπουδαίες επωδές απ’ τους Θράκες, πολλά σε δίδαξαν οι Ασσύριοι, ενώ τους
αληθινούς νόμους και την δοξασία περί του Θεού τα χρωστάς στους Εβραίους»
(70,1).
Στο
«Συνοδικόν της Αγίας Ζ ἐν Νικαία Οικουμενικής Συνόδου υπέρ της
Ορθοδοξίας» (787 μ.Χ.). περιλαμβάνονται οι επτά αναθεματισμοί, που διαβάζονται
και σήμερα κάθε χρόνο την Κυριακή της Ορθοδοξίας στις εκκλησίες:
•
«Τοις φρονούσι και λέγουσι κτιστήν είναι πάσαν φυσικήν δύναμιν και ενέργειαν
της τρισυποστάτου θεότητος, ως κτιστήν εκ τούτου πάντως και αυτήν την θείαν
ουσίαν αναγκαζομένοις δοξάζειν· κτιστή γαρ κατά τους Αγίους ενέργεια, κτιστήν
δηλώσει και φύσιν, άκτιστον δε χαρακτηρίζει ουσίαν, καντεύθεν ήδη κινδυνεύουσι
εις αθεΐαν παντελή περιπίπτειν, και την ελληνικήν μυθολογίαν και τοις την των
κτισμάτων λατρείαν, τη καθαρά και αμώμω των χριστιανών πίστει προστριβομένοις,
μη ομολογούσι δε κατά τας αγίας θεοπνεύστους θεολογίας και το της Εκκλησίας
ευσεβές φρόνημα, άκτιστον είναι πάσαν φυσικήν δύναμιν και ενέργειαν της
τρισυποστάτου θεότητος· ανάθεμα τρις.» (Οι φιλοσοφικές απόψεις περί
«κτιστού» και «άκτιστου», που αναθεματίζονται εδώ, ανήκουν στους Ορφέα, Θαλή,
Αναξίμανδρο, Αναξιμένη, Πυθαγόρα, Ξενοφάνη, Παρμενίδη, Ζήνωνα, Εμπεδοκλή,
Ηράκλειτο, Αναξαγόρα, Δημόκριτο, Σωκράτη, Πλάτωνα κ.α.).
•
«Τοις την μωράν των έξωθεν (=ελλήνων)
φιλοσόφων λεγομένην σοφίαν προτιμώσι, και τοις καθηγηταίς αυτών επομένοις, και
τας τε μετεμψυχώσεις των ανθρωπίνων ψυχών, η και ομοίως τοις αλόγοις ζώοις
ταύτας απόλλυσθαι, και εις το μηδέν χωρείν δεχομένοις και δια τούτο ανάστασιν,
και κρίσιν, και την τελευταίαν των βεβιωμένων ανταπόδοσιν αθετούσιν· ανάθεμα
τρις.»
•
«Τοις λέγουσιν ότι οι των ελλήνων σοφοί και πρώτοι των αιρεσιαρχών, οι παρά
των επτά αγίων και καθολικών συνόδων, και παρά πάντων των εν Ορθοδοξία λαμψάντων
πατέρων αναθέματι καθυποβληθέντες, ως αλλότριοι της Καθολικής Εκκλησίας δια την
εν λόγοις αυτών κίβδηλον και ρυπαράν περιουσίαν κρείττονές εισι κατά πολύ, και
ενταύθα και εν τη μελλούση κρίσει, και των ευσεβών μεν και ορθοδόξων ανδρών,
άλλως δε κατά πάθος ανθρώπινον η αγνόημα πλημμελησάντων· ανάθεμα τρις.»
Τζορντάνο
Μπρούνο
To
μνημείο του Τζορντάνο Μπρούνο στο σημείο που κάηκε στην Ρώμη. Bronze
statue of Bruno by Ettore Ferrari at Campo de' Fiori, Rome.
Μέσα
στο Μεσαίωνα της Ευρώπης και στον τρόμο που προκαλούσε η Ιερά Εξέταση,
εμφανίζεται ένας κοσμοπολίτης φιλόσοφος, ο Τζορντάνο Μπρούνο. Γεννημένος στη
Νόλα της Νάπολης, πρωτοπόρος της ιδέας της Ενωμένης Ευρώπης, ταξιδεύει παντού.
Εκπλήττει τους πάντες με τη βαθειά γνώση του, πολλές φορές ανεξήγητη, τον
αντιδογματισμό και την ευθύτητά του. Δεν "κάνει πολιτική" αλλά
εκφράζει καθαρά και ξάστερα τις ιδέες του αντίθετα προς το κάθε λογής
κατεστημένο. Μέσα σ' ένα θρησκόληπτο όχλο που κυριαρχεί στην Ευρώπη μιλά για
άπειρους κόσμους, για την ενότητα της ζωής, για τον ολιστικό άνθρωπο, για τη
δύναμη της δημιουργικής φαντασίας και το ρόλο της, για την ολοκλήρωση καθώς και
για τη μνημοτεχνική. Θεωρείται μάλιστα ότι κατείχε ένα σύστημα μνημοτεχνικής
τόσο αποτελεσματικό, που τον ζητούσαν παντού να το διδάξει.
Ο Τζιορντάνο Μπρούνο, ιταλός φιλόσοφος της
Αναγέννησης, υποστήριζε, ότι το Σύμπαν είναι άπειρο και ομογενές. Η Ιερά
Εξέταση τον θεώρησε επικίνδυνο αιρετικό και το 1600 τον καταδίκασε σε δια πυράς
θάνατο. Στην εικόνα φαίνεται λεπτομέρεια από πίνακα του André Durand (2000),
όπου εικονίζεται ο θάνατος του Μπρούνο. André Durand, Giordano Bruno Burning.
Επίσης
έφερε στο φως διδασκαλίες των προσωκρατικών, του Πλάτωνα και ακόμη του μυθικού
Ερμή του Τρισμέγιστου, χτυπώντας την Αριστοτέλεια λογική που, μέσω μιας
εκφυλισμένης σχολαστικής μορφής της, κυβερνούσε τη βυθισμένη στο Μεσαίωνα Δύση.
Όμως η Ιερά Εξέταση καιροφυλακτεί. Ένας αποτυχημένος μαθητής τον προδίδει κι
έτσι σύντομα βρίσκεται έγκλειστος στις τρομερές φυλακές "Πιόμπι" της
Ρώμης, φυλακές υποβρύχιες όπου ο χτύπος των νερών "θρυμματίζει" το
νου κάθε φυλακισμένου. Εκεί έμεινε έγκλειστος ο Τζορντάνο Μπρούνο επτά ολόκληρα
χρόνια. Λίγες μέρες πριν από τη δίκη του κατορθώνει να ξεπεράσει όλα τα
προβλήματα της πολύχρονης φυλάκισης που τον είχε μετατρέψει σε ζωντανό τέρας
και με θάρρος κατακεραυνώνει τους δικαστές του που τον δίκαζαν "στο όνομα
του θεού" και του πάπα. Καταδικάζεται να καεί στο "Κάμπο ντι
Φιόρι" της Ρώμης, πλατεία που πουλούσαν λουλούδια... Μαζί του καίγονται
και πολλά από τα βιβλία του, τα οποία μετά τις "μάγισσες" και τους
"μάγους" θεωρούνταν από την Ιερά Εξέταση ο υπ' αριθμόν ένα εχθρός της
"πίστης".
The trial of
Giordano Bruno by the Roman Inquisition. Bronze relief by Ettore Ferrari, Campo
de' Fiori, Rome.
Λέγεται
ότι, όταν άκουσε την απόφαση, είπε στους δικαστές: "Εσείς που με δικάζετε
και λέτε την απόφαση τρέμετε περισσότερο από μένα που την ακούω". Ο
Τζορντάνο Μπρούνο υπήρξε ένας φιλόσοφος μάρτυρας των ιδεών του. Δεν υποχώρησε
όπως ο Γαλιλαίος, δε μίλησε με καλυμμένα λόγια ούτε κρύφτηκε. Ήταν ένας γνήσιος
εκφραστής της ελεύθερης σκέψης σε μια εποχή που βασίλευε ο σκοταδισμός, η
κυριαρχία του πάπα, ο φανατισμός των μοναχικών ταγμάτων και κυρίως η άγνοια.
Σαν νέος Σωκράτης πέθανε για τις ιδέες του. Σκόρπισαν τις στάχτες του στους
ανέμους και για δύο σχεδόν αιώνες το όνομά του και τα έργα του δεν αναφέρονταν
καν. Όμως ο κύκλος του σκοταδισμού έκλεισε και ένας νέος κύκλος έρευνας
ξεκίνησε μετά τις πυρές της Ιεράς Εξέτασης.
Όπως
συμβαίνει με όλους τους μάρτυρες, εκ των υστέρων ο Τζορντάνο Μπρούνο
αναγνωρίστηκε σα γνήσιος εκφραστής της ελεύθερης σκέψης και στην πλατεία που
κάηκε υψώνεται σήμερα ένα πανύψηλο μπρούντζινο άγαλμα με παραστάσεις της ζωής
και της δίκης του ανάγλυφες στο βάθρο του. Στη βάση του βρίσκονται πάντα φρέσκα
λουλούδια που τοποθετούν θαυμαστές του απ' όλο τον κόσμο γι' αυτόν που ήξερε να
ζήσει αλλά και να πεθάνει για τις ιδέες του.
Άγαλμα
του Ιουλιανού, χρλγ. 361-400, έκθεμα Μουσείου του Κλουνύ, στο Παρίσι. Statue
de Julien, réalisée en Italie entre 361 et 400, collection du Musée de Cluny.
Κάναμε
μια αναδρομή κατά μήκος της Ιστορίας και αναφέραμε ενδεικτικά τα ονόματα
μερικών μόνο φιλοσόφων. Ο κατάλογος όμως θα ήταν πολύ μακρύς, αν επιμέναμε έστω
και λίγο. Γιατί η πρωτοπορία στη σκέψη πάντα ήταν ενοχλητική για τους κάθε
λογής φανατικούς. Έτσι ονόματα όπως του Ηράκλειτου, του Εμπεδοκλή, των μεγάλων
τραγικών αλλά και του φιλόσοφου αυτοκράτορα Ιουλιανού - ο οποίος φαίνεται ότι
δολοφονήθηκε από τους χριστιανούς - ανήκουν στη λίστα αυτή. Από τη λίστα των
απαγορευμένων βιβλίων της Ιεράς Εξέτασης στη Δύση, δε γλίτωσαν παρά ελάχιστα.
Κάποια στιγμή απαγορεύτηκαν μέχρι και τα βιβλία του Καντ. Στην Ανατολή ο Γνωστικισμός
- που συνδύαζε πάρα πολλά φιλοσοφικά στοιχεία με τη θρησκεία - κυνηγήθηκε άγρια
με την ταμπέλα της "αίρεσης".
Στη
Δύση οι Καθαροί και οι Ναϊτες εξοντώθηκαν εντελώς. Πολλοί κάλυψαν τη διδασκαλία
με τις αλληγορίες τις οποίες μετά ειρωνεύονται, εξηγώντας τις κατά γράμμα οι
διάφοροι καλόγεροι. Όμως η Αναγέννηση ήταν αναπόφευκτη. Με την αραβική επίδραση
η Επιστήμη και η Φιλοσοφία ακμάζουν ξανά στην άκρη της Ευρώπης. Στην Ιταλία ο
Φιτσίνο μεταφράζει Πλάτωνα και γεννιούνται οι νέες Ακαδημίες.
Βέβαια
πολλοί νοσταλγούν το παρελθόν και ο ολιστικός τύπος ανθρώπου που ενσαρκώνει ο
Ντα Βίντσι δεν τους συγκινεί. Αλλά η πορεία προς την αλήθεια δεν μπορεί να
εμποδιστεί. Σιγά σιγά με την ολοκληρωμένη παρακμή της πολιτικής και οικονομικής
δύναμης του Βατικανού - και όχι μόνο της θρησκευτικής - θα έλθουν στο φως πολλά
εγκλήματα του καθολικισμού όχι μόνο διώξεις κατά της φιλοσοφίας αλλά και πολλά
άλλα, όπως η γενοκτονία των Ινδιάνων της Βορείου και Νοτίου Αμερικής "στο
όνομα του Χριστού", η "δουλεία" των μαύρων στο όνομα αυτού που
έλεγε ότι δεν υπάρχει δούλος και οι οπαδοί του διακήρυξαν ότι καταργήθηκε η
δουλεία και όμως η δουλεία των μαύρων στους χριστιανούς αποίκους ήταν η
χειρότερη που υπήρξε στην ιστορία και με χριστιανούς κυρίως. Και όλα αυτά γιατί
ο πολιτισμός δε χρειάζεται μόνο τη θρησκεία ή την τεχνολογία.
Πρέπει
να βασίζεται στην αρμονική συνύπαρξη Θρησκείας, Επιστήμης, Τέχνης, Φιλοσοφίας.
Portrait of
Theophilos Kairis, greek philosopher.
Τότε
δεν θα παρατηρούμε φαινόμενα "αφορισμού" όπως του Νίκου Καζαντζάκη, που
τα έργα του έχουν μεταφραστεί στις περισσότερες γλώσσες του κόσμου και παντού
στις σελίδες του "ψάχνει να βρει το θεό", ή όπως του Θεόφιλου Καϊρη,
ο οποίος δίδασκε τη "Θεοσέβεια",
με αποτέλεσμα να φυλακιστεί, να πεθάνει από τις κακουχίες και το σώμα του να το
γεμίσουν ασβέστη, να το κάψουν και να σκορπίσουν τη στάχτη του στους τέσσερις
ανέμους, γιατί ήταν "αιρετικός".
Σήμερα
όμως έχει στηθεί το άγαλμά του και η προτομή του και πολλοί δρόμοι έχουν το
όνομά του. Εκ των υστέρων αναγνώριση. Δε θα έπρεπε να μας προβληματίσουν όλα
αυτά; Η μήπως η εποχή μας είναι καλύτερη;
Οι
εθνικισμοί και οι θρησκευτικοί φανατισμοί ξαναγεννιούνται από τις στάχτες τους
και το κυνήγι μάγων και μαγισσών ξαναζωντανεύει. Η φιλοσοφία και σήμερα είναι
υπό διωγμόν. Όποιος αμφιβάλλει ας διακηρύξει ανοιχτά τις ιδέες του.
