Ζουμ στην έρημο Ατακάμα: «Νοσταλγώντας το φως» του Πατρίσιο Γκουσμάν. Patricio Guzmán, Nostalgia for the Light

Πανόραμα 380 μοιρών από τον Σερζ Μπρυνιέ, «φωτογράφο-πρεσβευτή» του Ευρωπαϊκού Αστεροσκοπείου του Νότου (ESO) στη Χιλή. What looks like a barren and inhospitable alien landscape in this 360-degree panorama is in fact the site for ESO’s European Extremely Large Telescope, or E-ELT for short. When construction begins the uninhabited mountaintop left of the centre will become a hive of activity as engineers, technicians and scientists work on building the world’s biggest eye on the sky. In many ways Chile’s Cerro Armazones may seem like an alien world. The environment is harsh, with low humidity and air pressure, a blazing Sun during the day, but breathtaking skies at night. Cerro Armazones is in the Atacama Desert — one of the driest places on Earth. These conditions, combined with its remoteness, are what make the region such an excellent location for telescopes. Armazones is an isolated peak, 3060 metres above sea level. It is about 20 km away from Cerro Paranal, home of ESO's famous Very Large Telescope. Both summits enjoy crisp skies far away from sources of light pollution. Among the ELT’s many science goals is a particularly hot topic in contemporary astronomy: the quest for exoplanets. The E-ELT will search for Earth-like planets orbiting other stars and could even directly image larger planets or probe their atmospheres. The E-ELT’s high-tech instruments will also study the formation of planets in protoplanetary discs around young stars. Detecting water and organic molecules will shed light on how planetary systems are produced, and could bring us one step closer to answering the question of whether we are alone in the Universe. This panorama was taken by ESO Photo Ambassador Serge Brunier. Credit: ESO/S. Brunier

Είναι η περιοχή η πιο άνυδρη και πιο άγονη στον κόσμο. Το έδαφος εκεί μοιάζει περισσότερο από οπουδήποτε αλλού με το έδαφος του πλανήτη Αρη. Δεν υπάρχει ζωή, δεν υπάρχει βλάστηση. Γι' αυτό και η NASA κάνει εκεί κάποιες δοκιμές εν όψει του ταξιδιού στον κόκκινο πλανήτη. Ενάμισι εκατοστό μέσα σε έναν χρόνο είναι ο μέσος όρος βροχής που πέφτει στο έδαφος ενώ σε κάποιες περιοχές έχουν περάσει και αιώνες χωρίς μια κανονική βροχόπτωση. Εκεί, λοιπόν, στην έρημο της Ατακάμα, στο βορειότερο άκρο της Χιλής, θα μπορούσε να πιστέψει ο καθένας πως για τον μέσο κάτοικο της Γης δεν υπάρχει το παραμικρό ενδιαφέρον. Αλλά αυτό θα ήταν μεγάλο λάθος. Η περιοχή της Ατακάμα είναι το τρίτο πιο τουριστικό σημείο της Χιλής, με κέντρο τη μικρή πόλη-όαση Σαν Πέδρο ντε Ατακάμα, κοντά στα σύνορα με Περού και Βολιβία. Εκεί επάνω έχει τοποθετηθεί ένα συγκρότημα 66 κεραιών μαζί και αστεροσκοπεία για ραδιο-αστρονομικές παρατηρήσεις ενώ πολύ κοντά, δίπλα σχεδόν, βρίσκεται και ένας τόπος μαρτυρίου.

Θεόρατο τηλεσκόπιο

Όλα όσα αναφέρθηκαν πριν, αν και φαίνεται να είναι άσχετα μεταξύ τους, βρέθηκε ένας χιλιανός κινηματογραφιστής, ο Πατρίσιο Γκουσμάν, γεννημένος Αύγουστο του 1941, από τους πιο διάσημους ντοκιμαντερίστες αυτή τη στιγμή, που τα ένωσε με θαυμαστό τρόπο. Γι' αυτό άλλωστε το «Νοσταλγώντας το φως» (Nostalgia de la luz) βραβεύτηκε στο φεστιβάλ των Καννών. Και από την Πέμπτη 22 Σεπτεμβρίου θα προβάλλεται στους κινηματογράφους.

Επειδή βρίσκεται κλεισμένη ανάμεσα σε δυο οροσειρές, δεν πέφτει βροχή, δεν δημιουργούνται σύννεφα στον ουρανό, δεν υπάρχουν πυκνοκατοικημένες περιοχές ώστε να υπάρχει φως τη νύχτα και αυξημένες ραδιο-παρεμβολές μέσα στην ημέρα ενώ το υψόμετρο είναι μεγαλύτερο από 3.000 μέτρα, θεωρήθηκε πως ήταν ένα εξαιρετικό μέρος για να στηθούν οπτικά και ραδιο-τηλεσκόπια παρατήρησης του ουρανού. Μπορείς εύκολα να φθάσεις, οργανωμένα ή όχι, ως το παρατηρητήριο ALMA στα 2.900 μέτρα, όχι όμως και στο οροπέδιο Τσαχναντόρ, στα 5.000 μέτρα, όπου έχουν στηθεί μερικές από τις κεραίες. Αυτό όμως δεν εμποδίζει, έτσι όπως έχουν συντονιστεί οι κεραίες, να έχεις στη διάθεσή σου ένα αόρατο αλλά λειτουργικό «τηλεσκόπιο» μήκους 16 χιλιομέτρων που μπορεί να δώσει λεπτομέρειες για συμβάντα όπως είναι ο σχηματισμός πλανητών και μακρινών άστρων, που έχουν συμβεί δισεκατομμύρια χρόνια πριν, με μια διακριτική ικανότητα μεγαλύτερη κατά δέκα φορές από αυτήν του Hubble!

Πόλεις-φαντάσματα και αγνοούμενοι

Ο λόγος όμως που το ντοκιμαντέρ του Γκουσμάν εντυπωσιάζει τους πάντες είναι πως δεν στάθηκε μόνο να κοιτάζει με έκπληξη ψηλά στον ουρανό ή έστω μέσα από τις οθόνες των υπολογιστών τα φάσματα των διαφόρων άστρων και τα φάσματα απορρόφησης που δείχνουν ότι το ασβέστιο υπάρχει όχι μόνον στα κόκαλά μας και στο γήινο έδαφος αλλά και σε χιλιάδες άλλα άστρα. Γύρισε τον φακό του και προς τα κάτω, μέσα στην ίδια έρημο όπου δημιουργήθηκαν από τον 19ο αιώνα περίπου 170 πόλεις-φαντάσματα μόνον εξαιτίας της ύπαρξης στην περιοχή κοιτασμάτων χαλκού και νιτρικού καλίου. Πόλεις και εγκαταστάσεις που είχαν εγκαταλειφθεί εντελώς ως το 1940 διότι βρέθηκε πιο εύκολος τρόπος παραγωγής του νίτρου στα εργοστάσια (χάρη στη μέθοδο Haber). Κάποιες από τις εγκαταλελειμμένες αυτές εγκαταστάσεις σκέφθηκε να τις χρησιμοποιήσει το καθεστώς του Πινοσέτ για στρατόπεδα συγκέντρωσης. Και έτσι βλέπουμε να εμφανίζονται στο «Νοσταλγώντας το φως» πρώην κρατούμενοι που εξηγούν πώς κάποιος καθηγητής-συγκρατούμενος τους έμαθε να φτιάχνουν αυτοσχέδια όργανα παρατήρησης του ουρανού και τις νύχτες, βλέποντας προς τον ουρανό, να ξεχνούν κάπως τον εγκλεισμό τους!

NOSTALGIA DE LA LUZ from Cinema Americana on Vimeo.

Σενάρια που έγραψε η ζωή, αλλά παρελθόν θα σκεφτεί κάποιος. Γι' αυτό και ο σκηνοθέτης στη συνέχεια βγάζει στην οθόνη και τις γυναίκες που ψάχνουν μέσα στην ίδια αυτήν έρημο τα κόκαλα των αγαπημένων τους συγγενών. Που μετά από ομαδικές εκτελέσεις στην απαίσια για τη Χιλή εκείνη εποχή, από το 1973 έως το 1990, θάβονταν ομαδικά, αλλά μέχρι σήμερα ο στρατός αρνείται να δώσει πληροφορίες για τους ακριβείς τόπους ταφής. Και όταν ακούσεις το πώς μιλούν και τι λένε μπροστά στον φακό αυτές οι γυναίκες θα καταλάβεις πόσο «house of cards» είναι όλες οι τηλεοπτικές σειρές που καταναλώνονται τα τελευταία χρόνια μπροστά σε όσα συμβαίνουν και λέγονται στη ζωή. Η Αντιγόνη, οι Πέρσες και οι Τρωάδες ζωντανεύουν μέσα στην έρημο και αυτό το καταφέρνει ο Πατρίσιο Γκουσμάν. Αξίζει να δείτε αυτό το ντοκιμαντέρ και να στηριχθεί η προσπάθεια για να έλθουν και άλλα σαν αυτό στην Ελλάδα.

Νέο είδος κορακιού χρησιμοποιεί... εργαλεία. Hawaiian Crows Show Talent for Tool Use

Το κοράκι της Χαβάης γνωστό και ως Αλάλα, χρησιμοποιεί κλαράκια για να ξετρυπώσει την τροφή του όταν δε μπορεί να την φτάσει με το ράμφος του. A team of scientists led by Dr. Christian Rutz, a researcher at the Centre for Biological Diversity at the University of St Andrews, UK, has discovered that the Hawaiian crow (Corvus hawaiiensis), a tropical crow species, is a highly skilled tool user. Captive Hawaiian crow using a stick tool to extract food from a wooden log. Image credit: Ken Bohn / San Diego Zoo Global

Το κοράκι της Χαβάης έρχεται να προστεθεί στο ξαδερφάκι του, το κοράκι της Νέας Καληδονίας, ως ένα ακόμη σπάνιο είδος πουλιού που εκ προθέσεως χρησιμοποιεί εργαλεία (συνήθως κλαράκια) για να βρει την τροφή του, όπως έντομα χωμένα μέσα σε κορμούς δέντρων και στη βλάστηση.

Οι ερευνητές, με επικεφαλής τον δρα Κρίστιαν Ρουτζ του Πανεπιστημίου Σεντ Άντριους της Σκωτίας, έκαναν τη σχετική δημοσίευση στην επιθεώρηση «Nature».

Υπάρχουν πάνω από 40 είδη κορακιών στον κόσμο, αλλά μέχρι στιγμής μόνο δύο έχουν βρεθεί να κάνουν χρήση εργαλείων. Τα κοράκια θεωρούνται πανέξυπνα από την αρχαιότητα, γι' αυτό υπάρχουν και σχετικοί μύθοι.

Πανέξυπνα πουλιά με απίστευτη επιδεξιότητα

Phylogenetic and biogeographical context of tool behavior in crows. Image credit: Christian Rutz et al.

Το εν λόγω κοράκι, γνωστό ως «Αλάλα» στη Χαβάη, είναι ένα από τα σπανιότερα κοράκια και κινδυνεύει με εξαφάνιση, καθώς ζει πια μόνο σε ζωολογικούς κήπους. Οι επιστήμονες με την έρευνά τους κάλυψαν σχεδόν όλο τον εν ζωή πληθυσμό του είδους (109 πουλιά από τα 130 που υπάρχουν συνολικά) σε διάφορους ζωολογικούς κήπους.

Όπως έδειξαν τα σχετικά πειράματα, το 93% των κορακιών κατέφυγαν σε μικρά ξύλα-εργαλεία για να φθάσουν την τροφή τους, η οποία σκοπίμως βρισκόταν σε σημείο δυσπρόσιτο για να την πιάσουν μόνο με το ράμφος τους.

«Ήσαν απίστευτα επιδέξια στο να χειρίζονται τα κλαράκια, να τα κονταίνουν αν ήσαν πολύ μακριά και να τα ξεφορτώνονται όταν δεν τους άρεσαν», δήλωσε ο Ρούτζ.

For decades the New Caledonian crow has taken the crown of top corvid tool-user. Now experiments on the rare Hawaiian crow, or Alala, suggest that they too could be natural tool-users.

Με δεδομένο ότι και τα δύο είδη κορακιών που κάνουν χρήση εργαλείων, έχουν αναπτυχθεί σε νησιά του Ειρηνικού ωκεανού (Νέα Καληδονία και Χαβάη), οι βιολόγοι ξύνουν το κεφάλι τους για να βρουν τι το ιδιαίτερο στην πορεία της εξέλιξης μπορεί να έπαιξε ρόλο, που ώθησε τα πουλιά ειδικά εκεί να γίνουν πιο έξυπνα.

Η χρήση εργαλείων είναι πολύ σπάνια στο ζωικό βασίλειο. Πριν τα κοράκια, είχε διαπιστωθεί ότι οι χιμπατζήδες στη φύση χρησιμοποιούν και εκείνοι μικροί ξύλα για να βρίσκουν έντομα ή μέλι, ενώ οι μακάκοι και οι καπουτσίνοι χρησιμοποιούν πέτρες για να σπάνε καρύδες και οστρακοειδή, κάτι που κάνουν και μερικοί γύπες. Επίσης μερικές σφήκες, καβούρια και αράχνες έχουν βρεθεί να χρησιμοποιούν ένα είδος εργαλείων.

Ο Χάροντας «έκλεψε» το μεθάνιο του Πλούτωνα. Pluto ‘Paints’ its Largest Moon Red

Η νέα εικόνα του Χάροντα με τον ερυθρό μεθάνιο στον βόρειο πόλο του. NASA's New Horizons spacecraft captured this high-resolution, enhanced color view of Pluto’s largest moon, Charon, just before closest approach on July 14, 2015. The image combines blue, red and infrared images taken by the spacecraft's Ralph/Multispectral Visual Imaging Camera (MVIC); the colors are processed to best highlight the variation of surface properties across Charon. Scientists have learned that reddish material in the north (top) polar region – informally named Mordor Macula – is chemically processed methane that escaped from Pluto’s atmosphere onto Charon. Charon is 754 miles (1,214 kilometers) across; this image resolves details as small as 1.8 miles (2.9 kilometers). Credits: NASA/JHUAPL/SwRI

Οι περισσότεροι επιστήμονες εκτιμούσαν ότι ο κοντινότερος στον Πλούτωνα δορυφόρος του, ο Χάροντας ήταν ένας… αδιάφορος μεγάλος σκοτεινός παγωμένος βράχος. Όμως η αποστολή New Horizons που το καλοκαίρι εξερεύνησε το σύστημα του Πλούτωνα φτάνοντας στον Χάροντα αποκάλυψε ένα εντυπωσιακό γεωλογικά κόσμο. Το σκάφος της αποστολής μπορεί να έχει εγκαταλείψει τον Πλούτωνα και τα φεγγάρια του αλλά συνεχίζει να στέλνει δεδομένα και εικόνες που συνέλεξε εκεί. Η NASA έδωσε στη δημοσιότητα νέες εικόνες του Χάροντα αλλά και νέα στοιχεία για αυτόν. Όπως φαίνεται το κοκκινωπό υλικό που καλύπτει το βόρειο πόλο του δορυφόρου είναι μεθάνιο που υπήρχε στον Πλούτωνα και κάποια στιγμή ξέφυγε από αυτόν αλλά το… συνέλαβε ο Χάροντας. Σύμφωνα με τα στελέχη της NASA σύνθετες χημικές διεργασίες έδωσαν τη συγκεκριμένη απόχρωση στο μεθάνιο.

Εντυπωσιακός

Pluto’s largest moon, Charon, is home to an unusual canyon system that’s far longer and deeper than the Grand Canyon. The inset above magnifies a portion of the eastern limb in the global view of Charon at left, imaged by NASA’s New Horizons spacecraft several hours before its closest approach on July 14, 2015. A deep canyon informally named Argo Chasma is seen grazing the limb. The section of it seen here measures approximately 185 miles (300 kilometers) long. As far as New Horizons scientists can tell, Argo’s total length is approximately 430 miles (700 kilometers) long – for comparison, Arizona’s Grand Canyon is 280 miles (450 kilometers) long. Credits: NASA/JHUAPL/SwRI

Ο Χάροντας διαθέτει όρη, μικρότερα και μεγαλύτερα φαράγγια, κρατήρες, κοιλάδες. Η πιο εντυπωσιακή γεωλογική δομή είναι ένα γιγάντιο φαράγγι που διατρέχει σε όλο το μήκος  του τον Χάροντα. Το φαράγγι αυτό έχει μήκος 1.600 χλμ είναι δηλαδή τρεις φορές μεγαλύτερο από τον Γκραν Κάνυον. Οι επιστήμονες κάνουν κάποιες πρώτες εικασίες για την γεωλογία του Χάροντα.

This composite of enhanced color images of Pluto (lower right) and Charon (upper left), was taken by NASA’s New Horizons spacecraft as it passed through the Pluto system on July 14, 2015. This image highlights the striking differences between Pluto and Charon. The color and brightness of both Pluto and Charon have been processed identically to allow direct comparison of their surface properties, and to highlight the similarity between Charon’s polar red terrain and Pluto’s equatorial red terrain. Pluto and Charon are shown with approximately correct relative sizes, but their true separation is not to scale. The image combines blue, red and infrared images taken by the spacecraft’s Ralph/Multispectral Visual Imaging Camera (MVIC). Credit: NASA/JHUAPL/SwRI

Όσον αφορά τα φαράγγια οι επιστήμονες πιστεύουν πώς όταν πάγωσε ο ωκεανός η επιφάνεια άρχιζε να πιέζεται, να… τεντώνεται και να «σπάει» σε διάφορα σημεία της με αποτέλεσμα να σχηματιστούν τα φαράγγια. Πιστεύουν επίσης ότι υπήρξε ένα γεωλογικό ντόμινο που οδήγησε ανάμεσα στα άλλα και σε κρυοηφαιστειακή δραστηριότητα. Υπήρξε διάνοιξη ρωγμών στην επιφάνεια του δορυφόρου μέσα από τις οποίες άρχισε να ρέει υδάτινη λάβα η οποία και έκανε ένα είδος… λίφτινγκ στην επιφάνεια του Χάροντα. Για αυτό και κάποιες περιοχές του δορυφόρου είναι απρόσμενα λείες και μοιάζουν πολύ νέες.

Κατερίνα Γώγου, «Πως με κοιτάζει έτσι»

Edward Steichen, Moonlight landscape, 1903

«Πώς με κοιτάζει έτσι

αυτό το άσπρο κομμάτι χαρτί

πώς με κοιτάζει έτσι το φεγγάρι…

Πώς θροΐζει μέσα μου

αυτό τον παγωμένο χάρτη στο βυθό

πώς με κοιτάει έτσι το φεγγάρι…

Ποιανού καιρού το λυπημένο δάχτυλο

κρυμμένο πίσω από δάση και βουνά

δείχνει παντού και πουθενά

τι θέλει το φεγγάρι…

Ποιανού αλόγου τρελαμένου το χλιμίντρισμα

κάνει τόση αντήχηση μέσα μου

μου διογκώνει το Εγώ μου…

Ποιανής σελήνης έκλειψη

ποιου φεγγαριού η χάση

μαζί σηκώνει μέσα μου

άμπωτη και παλίρροια δίδυμες αδερφές μου…

πώς με κοιτ…

Πώς σκύβει έτσι πάνω στο στόμα μου να δει

αν ανασαίνω ο Καρυωτάκης…»

Από την ποιητική συλλογή «Απόντες»

Η ξεχασμένη ουτοπία. The forgotten utopia: This ancient civilisation thrived without war

Αρχαίος πολιτισμός άνθησε εκατοντάδες χρόνια σε απόλυτη ειρήνη. Τα ερείπια του Mohenjo-Daro της σημαντικότερης πόλης του Πολιτισμού της Κοιλάδας του Ινδού στην οποία υπολογίζεται ότι υπήρχαν περίπου 80 χιλιάδες κάτοικοι. Many people believe that one mysterious, ancient society may have led a Utopian life. The Indus civilisation flourished from 2600 to 1900 BC, seems to have flourished for 700 years without armour, weapons, inequality or royalty. Here’s how to build a paradise on Earth.

Έχει διαπιστωθεί ότι πριν από περίπου πέντε χιλιάδες έτη αναπτύχθηκε ένας μεγάλος και πολύ σημαντικός πολιτισμός σε περιοχές της βορειοδυτικής Ινδίας και του σημερινού Πακιστάν.

The Indus covered more than 1,000 settlements across at least 800,000 square kilometres of what is now Pakistan, India and Afghanistan. Its remains were only discovered in the 1920s, yet it is now regarded as the beginning of Indian civilization.

Ο πολιτισμός αυτός αναπτύχθηκε σε έκταση 800 χιλιάδων τετραγωνικών χλμ. κατά μήκος κυρίως του Ινδού ποταμού για αυτό και ονομάστηκε Πολιτισμός της Κοιλάδας του Ινδού. 

Όπως φαίνεται ο πολιτισμός αυτός ήταν μοναδικός στην ανθρώπινη ιστορία αφού άκμασε για εκατοντάδες έτη απόλυτα ειρηνικά, χωρίς πολέμους και δημιουργώντας μια κοινωνία χωρίς ταξικές διαφορές.

Μοναδικός

A board game discovered from the Indus Valley Civilisation. Along with Ancient Egypt and Mesopotamia, it was one of three early civilisations of the Old World.

Ο Πολιτισμός της Κοιλάδας του Ινδού οριοθετείται περίπου από το 2.600 π.χ ως περίπου το 1.900 π.Χ και τα αρχαιολογικά ευρήματα υποδεικνύουν ότι πιθανώς επηρέασε σε σημαντικό βαθμό τον ινδουϊστικό πολιτισμό. Ξεχασμένος από την ιστορία, ως την ανακάλυψή του το 1920, αυτός ο πολιτισμός ταξινομείται μαζί με τον Μεσοποταμιακό και τον Αιγυπτιακό πολιτισμό, ως ένας από τους τρεις αρχαιότερους μεγάλους πολιτισμούς πάνω στον πλανήτη, λαμβάνοντας υπ' όψιν τα στοιχεία της εμφάνισης πόλεων, της γεωργίας, της αρχιτεκτονικής και της γραφής. Οι αρχαιολόγοι, ιστορικοί και άλλοι ειδικοί δεν έχουν ακόμη καταλήξει στην αιτία της ξαφνικής κατάρρευσης ενός τόσο μεγάλου πολιτισμού.

Andrew Robinson, author of several books about the Indus, believes the key in understanding this civilisation, is cracking their script.

O Άντριου Ρόμπινσον που ασχολείται χρόνια με την μελέτη του συγκεκριμένου πολιτισμού και έχει δημοσιεύσει μελέτες σε μεγάλες επιθεωρήσεις όπως το «Nature» έγραψε ένα βιβλίο στο οποίο ανάμεσα στα άλλα καταγράφονται όλα τα νέα ευρήματα και μελέτες για τον αρχαίο αυτό πολιτισμό. Το νέο στοιχείο που προκαλεί ήδη μεγάλη συζήτηση στην επιστημονική κοινότητα είναι ότι όπως φαίνεται αυτός ο πολιτισμός κατάφερε να ανθήσει για περίπου επτακόσια έτη σε συνθήκες απόλυτης ειρήνης. Μετά από σχεδόν ένα αιώνα ερευνών στις πόλεις του πολιτισμού έχουν ανακαλυφθεί πλήθος αντικειμένων κάθε χρήσης αλλά δεν έχει εντοπιστεί ούτε ένα όπλο, ούτε κάποιο άλλο ίχνος παρουσίας όπλων.

Mohenjo-daro - an archaeological site in the province of Sindh, Pakistan – is 400 metres long, and five metres tall, and would have required a huge amount of man power to build.

Επιπλέον η μελέτη των ερειπίων που έχουν ανασκαφεί αλλά και οι στρωματογραφίες στις πόλεις αυτού του πολιτισμού δεν εμφανίζουν κανένα απολύτως σημάδι που να συνδέεται με μάχες και γενικότερα με εκδηλώσεις βίας. Αν κάποια πόλη του πολιτισμού αυτού είχε δεχτεί εξωτερική επίθεση ή αν είχαν υπάρξει εμφυλιακές διαμάχες θα υπήρχαν σχετικά ίχνη καταστροφών τα οποία απουσιάζουν πλήρως.

The bust of king or priest found in Mohenjo-daro is shown on the left. The right image shows the lower town of the Mohenjo Daro archaeological site.

Επιπλέον τα ευρήματα δείχνουν μια κοινωνία όπου δεν υπήρχαν ανισότητες και κυρίως δεν φαίνεται να υπήρχε κάποια βασιλική οικογένεια ή κάποια άρχουσα τάξη. Για αυτό και το αφιέρωμα κάνει λόγο για μια «ξεχασμένη ουτοπία». 

Στις ανασκαφές έχουν ανακαλυφθεί κείμενα τα οποία όμως ακόμη δεν έχει γίνει εφικτό να μεταφραστούν και να μάθουμε έτσι περισσότερα πράγματα για αυτόν τον πολιτισμό.

Γαία: Χαρτογραφώντας ένα δισεκατομμύριο αστέρια του Γαλαξία. Gaia's billion-star map hints at treasures to come

To Gaia (καλλιτεχνική απεικόνιση) κινείται σε απόσταση 1,5 εκατ. χιλιομέτρων από τη Γη και σαρώνει τον ουρανό με δύο τηλεσκόπια καθώς περιστρέφεται. Η μεγαλύτερη απογραφή ουράνιων σωμάτων θα προσφέρει νέα γνώση για τη δημιουργία και εξέλιξη του Μίλκι Ουέι. Artist's impression of Gaia mapping the stars of the Milky Way. Credit: ESA/ATG medialab; background: ESO/S. Brunier

Είναι η μεγαλύτερη και ακριβέστερη απογραφή ουράνιων σωμάτων μέχρι σήμερα, ένας άθλος που θα προσφέρει νέες γνώσεις για τη δημιουργία και την εξέλιξη του Γαλαξία: οι υπεύθυνοι του ευρωπαϊκού διαστημικού τηλεσκοπίου Gaia παρουσίασαν την Τετάρτη το πρώτο τμήμα ενός τρισδιάστατου χάρτη με ένα δισεκατομμύριο άστρα.

Ο προκαταρκτικός χάρτης του Γαλαξία περιέχει κενά που θα συμπληρωθούν τα επόμενα χρόνια. An all-sky view of stars in our Galaxy – the Milky Way – and neighbouring galaxies, based on the first year of observations from ESA’s Gaia satellite, from July 2014 to September 2015. This map shows the density of stars observed by Gaia in each portion of the sky. Brighter regions indicate denser concentrations of stars, while darker regions correspond to patches of the sky where fewer stars are observed. Credit: ESA/Gaia/DPAC

«Το Gaia βρίσκεται στην αιχμή της Αστρονομίας, χαρτογραφώντας τον ουρανό σε ακρίβεια που παρέμενε ανέφικτη ως σήμερα» καμαρώνει ο Αλβάρο Χιμένεθ, διευθυντής Επιστήμης στην ευρωπαϊκή διαστημική υπηρεσία ESA.

Τα δεδομένα που δόθηκαν στη δημοσιότητα δίνουν την ακριβή θέση στον ουρανό και τη φωτεινότητα 1,142 δισεκατομμυρίων άστρων. Για περίπου δύο εκατομμύρια από τα άστρα αυτά, το διαστημικό τηλεσκόπιο προσδιόρισε επίσης την απόσταση και την φαινόμενη κίνηση στον ουρανό.

Θα χρειαστούν χρόνια μέχρι να ολοκληρωθεί η αποστολή του Gaia, ήδη όμως ο όγκος των δεδομένων είναι τόσο μεγάλος ώστε η ESA ζητά τη βοήθεια του κοινού για την ανάλυσή τους: όλες οι μετρήσεις είναι διαθέσιμες στο νέο πόρταλ Gaia Archive.
 
H παρουσίαση της πρώτης δόσης δεδομένων συνοδεύεται εξάλλου από 15 επιστημονικά άρθρα που δημοσιεύονται σε ειδικό τεύχος της επιθεώρησης Astronomy & Astrophysics.

To Gaia εκτοξεύτηκε το 2013 και κινείται σε απόσταση 1,5 εκατομμυρίων από τη Γη. Περιλαμβάνει στην πραγματικότητα δύο τηλεσκόπια που προβάλλουν την εικόνα σε μια κάμερα του ενός gigapixel.

Το animation της ESA δείχνει πώς το Gaia σαρώνει τον ουρανό. A visualisation of how Gaia scanned the sky during its first 14 months of operations, between July 2014 and September 2015. The oval represents a projection of the celestial sphere, with different portions of the sky gradually appearing, according to when and how frequently they were scanned by Gaia. Credit: ESA/Gaia/DPAC; Acknowledgement: B. Holl (University of Geneva, Switzerland), A. Moitinho & M. Barros (CENTRA – University of Lisbon), on behalf of DPAC

To ένα δισεκατομμύριο άστρα που θα χαρτογραφήσει το Gaia αντιστοιχούν μόλις στο 1% των άστρων του Μίλκι Ουέι, παρόλα αυτά η αποστολή θεωρείται τεχνικός άθλος. Για την ανάλυση του πρώτου σετ δεδομένων εργάστηκαν συνολικά 450 επιστήμονες και προγραμματιστές από 20 ευρωπαϊκές χώρες, ανάμεσά τους και η Ελλάδα.

Μέχρι σήμερα, ο ακριβέστερος τρισδιάστατος χάρτης άστρων του Γαλαξία ήταν αυτός που δημιουργήθηκε από την ευρωπαϊκή αποστολή Hipparcos τις δεκαετίες του 1980 και 1990, και περιλάμβανε μόλις 100.000 άστρα.

Για να προσδιορίσουν την απόσταση και την κίνηση των πρώτων δύο εκατομμυρίων άστρων, οι ερευνητές συνδύασαν τα νέα δεδομένα του Gaia με τα δεδομένα του Hipparcos. Μπόρεσαν έτσι να διαχωρίσουν την «ιδία κίνηση» των άστρων, δηλαδή τη μετατόπισή τους στον ουρανό αποκλειστικά λόγω της κίνησής τους σε σχέση με τον Ήλιο, από τη λεγόμενη «παράλλαξη», η οποία οφείλεται μόνο στην κίνηση της Γης γύρω από τον Ήλιο. Αυτό επέτρεψε τον υπολογισμό της πραγματικής ταχύτητας των άστρων στον Γαλαξία.

A virtual journey, from our Solar System through the Milky Way, based on data from the first release of ESA’s Gaia satellite. The journey starts by looking back at the Sun, surrounded by its eight planets. We then move away from the Sun and travel towards and around the Hyades star cluster, the closest open cluster to the Solar System, some 150 light-years away. The 3D positions of the stars shown in the animation are drawn from the Tycho-Gaia Astrometric Solution (TGAS), which combines information from Gaia’s first year of observations with the earlier Hipparcos and Tycho-2 Catalogues, both based on data from ESA’s Hipparcos mission. This new dataset contains positions on the sky, distances and proper motions of over two million stars. It is twice as precise and contains almost 20 times as many stars as the previous reference for astrometry, the Hipparcos Catalogue. The journey continues showing the full extent size of the stars contained in the Tycho-Gaia Astrometric Solution, all relatively near to the Sun, in the overall context of our Milky Way galaxy. The final Gaia catalogue will contain the most detailed 3D map ever made of the Galaxy, charting a billion stars – about 1% of the Milky Way’s stellar content – to unprecedented accuracy. Credit: ESA/Gaia/DPAC; Acknowledgement: S. Jordan & T. Sagristà Sellés (Zentrum für Astronomie der Universität Heidelberg)

Με την ολοκλήρωση της χαρτογράφησης του Gaia, οι αστρονόμοι θα έχουν μια ακριβέστερη εικόνα για τη σημερινή δομή του Γαλαξία, και θα μπορούν να υπολογίσουν τις θέσεις ενός δισεκατομμυρίου άστρων στο μακρινό παρελθόν και το μακρινό μέλλον.

Και η μελέτη της εξέλιξης του Μίλκι Ουέι θα προσφέρει νέα στοιχεία για την εξέλιξη των γαλαξιών γενικά αλλά και του ίδιου του Σύμπαντος. Η αποστολή έχει ωστόσο και μια επιπλέον χρησιμότητα, καθώς το Gaia θα χαρτογραφήσει επίσης εκατοντάδες χιλιάδες αστεροειδείς του Ηλιακού Συστήματος, οι οποίοι θα μπορούσαν δυνητικά να απειλήσουν τη Γη.

Πηγή: http://www.esa.int/Our_Activities/Space_Science/Gaia/Gaia_s_billion-star_map_hints_at_treasures_to_come

H αναγέννηση του μυστηριώδους άστρου SAO 244567. Astronomers observe star reborn in a flash

Αυτή η εικόνα του νεφελώματος Stingray, ένα πλανητικό νεφέλωμα 2.700 έτη φωτός από τη Γη, λήφθηκε το 1998. Στο κέντρο του νεφελώματος βρίσκεται το ταχέως εξελισσόμενο άστρο SAO 244567. Οι παρατηρήσεις που έγιναν κατά τα τελευταία 45 χρόνια έδειξαν ότι η θερμοκρασία της επιφάνειας του αστέρα αυξήθηκε κατά 40.000 βαθμούς Κελσίου περίπου. Τώρα οι νέες παρατηρήσεις του φάσματος του άστρου αποκαλύπτουν ότι το SAO 244567 άρχισε και πάλι να ψύχεται. This image of the Stingray nebula, a planetary nebula 2700 light-years from Earth, was taken with the Wide Field and Planetary Camera 2 (WFPC2) in 1998. In the centre of the nebula the fast evolving star SAO 244567 is located. Observations made within the last 45 years showed that the surface temperature of the star increased by almost 40,000 degrees Celsius. Now new observations of the spectra of the star have revealed that SAO 244567 has started to cool again. Credit: ESA/Hubble & NASA

Xρησιμοποιώντας το διαστημικό τηλεσκόπιο Hubble, μια διεθνής ομάδα αστρονόμων, με επικεφαλής την Nicole Reindl του Πανεπιστημίου του Leicester, κατάφερε να μελετήσει την εξέλιξη ενός άστρου σε πραγματικό χρόνο. Κατά τη διάρκεια μιας περιόδου 30 ετών παρατηρήθηκαν δραματικές αυξήσεις στη θερμοκρασία του άστρου SAO 244567. Τώρα το άστρο ψύχεται και πάλι, έχοντας «αναγεννηθεί», επιστρέφοντας σε μια προηγούμενη φάση της αστρικής του εξέλιξης. Έτσι το SAO 244567 αποτελεί το πρώτο αναγεννημένο άστρο που έχει παρατηρηθεί και στο στάδιο της ψύξης του και στο στάδιο της θέρμανσής του. Η μελέτη δημοσιεύεται στο περιοδικό Monthly Notices της Βασιλικής Αστρονομικής Εταιρείας.

Παρά το γεγονός ότι το σύμπαν αλλάζει συνεχώς, οι περισσότερες διαδικασίες είναι πολύ αργές για να παρατηρηθούν μέσα στη διάρκεια μιας ανθρώπινης ζωής. Όμως η περίπτωση του άστρου SAO 244567 αποτελεί την εξαίρεση στον κανόνα. Πρόκειται για το σπάνιο παράδειγμα ενός άστρου που μας επιτρέπει να παρακολουθήσουμε την εξέλιξή του σε πραγματικό χρόνο. Σε χρονικό διάστημα μόλις είκοσι ετών το άστρο έχει διπλασιάσει την θερμοκρασία του και ήταν δυνατή η παρατήρηση του ιονισμού της ύλης του περιβάλλοντός, που δημιουργήθηκε από παλαιότερη εκτίναξη ύλης, και σήμερα είναι γνωστό ως Νεφέλωμα Stingray.

Το άστρο SAO 244567, 2700 έτη φωτός από τη Γη, είναι το κεντρικό άστρο του νεφελώματος Stingray, και η εξέλιξή του αποκαλύπτεται στις παρατηρήσεις που έγιναν κατά τη διάρκεια των τελευταίων 45 ετών. Μεταξύ 1971 και 2002, η θερμοκρασία στην επιφάνεια του άστρου είχε εκτοξευθεί στους 40.000 βαθμούς Κελσίου. Τώρα οι νέες παρατηρήσεις που έγιναν αποκάλυψαν ότι το SAO 244567 έχει αρχίσει να ψύχεται και να διαστέλλεται.

Αυτό είναι πάρα πολύ ασυνήθιστο, και η ταχεία θέρμανση θα μπορούσε εύκολα να εξηγηθεί αν υποτεθεί ότι το SAO 244567 είχε μια αρχική μάζα τρεις με τέσσερις φορές τη μάζα του Ήλιου. Ωστόσο, τα δεδομένα δείχνουν ότι το SAO 244567 πρέπει να είχε μια αρχική μάζα περίπου όση του Ήλιου μας. Τέτοια άστρα μικρής μάζας συνήθως εξελίσσονται σε πολύ μεγαλύτερα χρονικά διαστήματα, οπότε η γρήγορη θέρμανση αποτελούσε ένα μυστήριο για δεκαετίες.

Το 2014 η ερευνητική ομάδα της Reindl πρότεινε μια θεωρία που επιλύει το πρόβλημα της γρήγορης αύξησης της θερμοκρασίας του SAO 244567 παρά την μικρή του μάζα. Πρότειναν ότι η θέρμανση οφείλεται σε αυτό που είναι γνωστό ως έκλαμψη-ηλίου: μια σύντομη ανάφλεξη των πυρήνων του ηλίου έξω από τον αστρικό πυρήνα.

Αυτή η θεωρία έχει πολύ ξεκάθαρες επιπτώσεις όσον αφορά το μέλλον το άστρου SAO 244567: αν έχει πράγματι βιώσει μια τέτοια έκλαμψη, τότε αυτή θα εξανάγκασε το κεντρικό άστρο να αρχίσει να διασταλλεί και να επαναψυχθεί – επιστρέφοντας έτσι πίσω, σε μια προηγούμενη φάση της εξέλιξής του. Αυτό είναι ακριβώς ό,τι επιβεβαίωσε τις νέες παρατηρήσεις. Όπως εξηγεί η Reindl: “Η απελευθέρωση της πυρηνικής ενέργειας από την έκλαμψη αναγκάζει το ήδη πολύ μικρό άστρο να διαστέλλεται στις διαστάσεις ενός γίγαντα – το σενάριο της αναγέννησης”.

Δεν είναι το μόνο παράδειγμα τέτοιου είδους αστέρα, αλλά είναι η πρώτη φορά που ένα άστρο έχει παρατηρηθεί να υφίσταται έναν τέτοιο μετασχηματισμό τόσο κατά το στάδιο της θέρμανσής του όσο και κατά το στάδιο της ψύξης του.

Δεν υπάρχουν ακόμη πλήρη αστρικά μοντέλα εξέλιξης που να μπορούν να εξηγήσουν πλήρως τη συμπεριφορά του SAO 244567. Όπως εξηγεί η Reindl: “Απαιτούνται λεπτομερείς υπολογισμοί για να εξηγήσουν κάποιες μυστηριώδεις ακόμα λεπτομέρειες στη συμπεριφορά του SAO 244567. Αυτό δεν θα μας βοηθούσε μόνο στην κατανόηση του ίδιου του άστρου, αλλά θα μπορούσε επίσης να μας δώσει μια βαθύτερη κατανόηση της εξέλιξης των άστρων που βρίσκονται στο κέντρο πλανητικών νεφελωμάτων” .

Βίντεο: η εξέλιξη του άστρου SAO 244567 στα τελευταία 12.000 χρόνια

This animation shows the fast evolution of SAO 244567. The animation starts in the year 10,300 BC, when the star had a radius 152 times the size of the Sun and a surface temperature of about 3,500 degrees Celsius, giving it its orange colour. At this point of its life the star had already lost half of its initial mass. After 10,000 years the star slowly shrinks to only 40 times the size of the Sun; at the same time its temperature rises to 6,800 degrees Celsius, causing its colour to change to white-yellow. As the star heats up to about 20,000 degrees Celsius helium fusion inside the star suddenly gets re-ignited — the late thermal pulse. After the flash the star heats quickly and becomes a blue-white star with a temperature of 21,000 degrees Celsius, only 4 times larger than the Sun. SAO 244567 shrinks further until it is only a third the size of the Sun and reaches a temperature of 60,000 degrees Celsius; this status was reached in the year 2002. Now new observations show that the star is still blue and hot — at about 50,000 degrees Celsius — but has started to expand again: its size is about two thirds of our Sun. Within the next few hundreds of years SAO 244567 will expand back to its giant dimensions and also change its colour to orange — as shown at the end of the animation. Credit: ESA/Hubble, L. Calçada

Στο βίντεο παρατηρούμε την γρήγορη εξέλιξη του άστρου SAO 244567. Αρχίζει από την χρονολογία 10.300 π.Χ., όταν το άστρο είχε ακτίνα 52 φορές μεγαλύτερη από την ακτίνα του Ήλιου και η θερμοκρασία στην επιφάνειά του ήταν περίπου 3.500 βαθμούς Κελσίου, που του δίνει ένα πορτοκαλί χρώμα. Σε αυτό το σημείο της ζωής του, το αστέρι είχε ήδη χάσει το μισό της αρχικής του μάζας.

Μετά από 10.000 χρόνια το άστρο συρρικνώνεται αργά μέχρι να φτάσει 40 φορές το μέγεθος του Ήλιου, ενώ η θερμοκρασία του ανεβαίνει μέχρι του 6.800 βαθμούς Κελσίου, προκαλώντας αλλαγή του χρώματος σε λευκό-κίτρινο. Καθώς το άστρο θερμαίνεται μέχρι τους 20.000 βαθμούς Κελσίου, απότομα επανεκκινείται η σύντηξη του ηλίου στο εσωτερικό του άστρου – o τελευταίος θερμικός παλμός.

Μετά την έκλαμψη εξαιτίας της σύντηξης των πυρήνων ηλίου, το άστρο θερμαίνεται γρήγορα και γίνεται ένα μπλε-λευκό άστρο σε θερμοκρασία 21.000 βαθμούς Κελσίου, μόνο 4 φορές μεγαλύτερo από τον Ήλιο. Το άστρο SAO 244567 συρρικνώθηκε κι άλλο μέχρι να φτάσει στο ένα τρίτο του μεγέθους του Ήλιου και θερμοκρασία στους 60.0000 βαθμούς Κελσίου. Σ’ αυτή την κατάσταση είχε φτάσει το 2002. Τώρα οι νέες παρατηρήσεις δείχνουν ότι το άστρο είναι ακόμα μπλε και θερμό – στους 50.000 βαθμούς Κελσίου – αλλά άρχισε να διαστέλλεται και πάλι: το μέγεθός του είναι περίπου τα δύο τρίτα του Ήλιου.

Μέσα στα επόμενα εκατοντάδες χρόνια το άστρο SAO 244567 θα επεκταθεί πάλι στις γιγάντιες διαστάσεις του και θα αλλάξει επίσης το χρώμα του σε πορτοκαλί – όπως φαίνεται στο τέλος του βίντεο.

Πηγή: http://www.ras.org.uk/news-and-press/2906-astronomers-observe-star-reborn-in-a-flash