Μελανόμορφος
αμφορέας με παράσταση του Αχιλλέα και του Αίαντα που παίζουν επιτραπέζιο
παιχνίδι. Περ. 540 π.Χ. Vulci. Βασιλεία, Antikenmuseum
Basel und Sammlung Ludwig. Black-figure amphora with scene of Achilles and Ajax
playing a board game. ca. 540 BC. Vulci.
Basel, Antikenmuseum Basel und Sammlung Ludwig.
Ο
Μενέλαος έχει αποφασίσει να σκοτώσει τη γυναίκα του τιμωρώντας την για την
προδοσία της. Αντικρίζοντας, ωστόσο, ξανά την ομορφιά της, πετάει το σπαθί του
και τρέχει να την αγκαλιάσει. Η δύναμη του εξωτερικού κάλλους είναι τέτοια που
λειτουργεί ως αντίδοτο στο θυμό του και ως σπόρος για το πάθος του. Ο Αίας, από
την άλλη, αντιμετωπίζει τον Αχιλλέα σε ένα επιτραπέζιο παιχνίδι και
εξοργίζεται. Για ακόμη μία φορά έρχεται αντιμέτωπος με την ήττα. Εκνευρισμένος,
χειρονομεί προς τον συμπαίκτη του σαν να προσπαθεί να συζητήσει μαζί του. Είναι
καταδικασμένος να βρίσκεται πάντα στη σκιά του σπουδαίου φίλου του – από την
επική μάχη μέχρι το επιτραπέζιο παιχνίδι.
Funerary Stele for
a Lovable Pig, Victim of a Traffic Accident, from Edessa, second-third century
A.D.: ‘Here lies “the Pig”, beloved by all, a young quadruped. I left the land
of Dalmatia, when I was given as a gift. I reached Dyrrhachion and yearned for
Apollonia. I crossed every land with my own feet, alone, undefeated. But now I
have left the light because of the violence of the wheels. I wished to see
Emathie and the wagon of the phallus, but now here I rest, although I was too
young to pay my tribute to death.’ Pella,
Ephorate of Antiquities, ΑΚΑ 1674.
Δεν
έχουν, όμως, μόνο οι επιφανείς «ήρωες» της αρχαίας μυθολογίας ιστορίες
συναισθημάτων να «διηγηθούν». Έχουν και οι «κοινοί θνητοί», όπως ο ιδιοκτήτης
ενός χοίρου, ο οποίος θρηνεί το χαμό του αγαπημένου του ζώου, καθώς αυτό βρήκε
τραγικό τέλος κάτω από τις ρόδες της άμαξας του κυρίου του. Μια επιτύμβια
στήλη, που απεικονίζει την τετράτροχη άμαξα να παρασύρει το χοίρο, είναι ο
φόρος τιμής που αποτίνει ο θλιμμένος άνδρας στο αδικοχαμένο ζώο.
Άποψη
της έκθεσης «εmotions, ένας κόσμος συναισθημάτων», την οποία συνδιοργανώνουν το
Μουσείο της Ακρόπολης με το Ίδρυμα Ωνάση (φωτ.: Γιώργος Βιτσαρόπουλος). View of
the exhibition ‘εmotions’,
co-organized by the Acropolis Museum and the Onassis Foundation. Photographed by Giorgos Vitsaropoulos.
Αγάπη,
έρωτας, πόθος, μίσος, θλίψη, οργή· η έκθεση «εmotions, ένας κόσμος
συναισθημάτων» μας φέρνει κοντά στην παρουσία των συναισθημάτων στον αρχαίο
ελληνικό πολιτισμό και βίο και στη σημασία που έχουν αυτά για την κατανόηση της
αρχαίας ελληνικής τέχνης, λογοτεχνίας, ιστορίας, πολιτικής ζωής, κοινωνίας και
θρησκείας. Αποκαλύπτει, επίσης, ότι τα συναισθήματα βιώνονται, εκφράζονται και
διεγείρονται, ελέγχονται ή ελέγχουν, χειραγωγούνται ή αξιολογούνται.
Μαρμάρινο
άγαλμα του Έρωτα που τεντώνει το τόξο του. 2ος αι. μ.Χ. Ρώμη, Παλατίνος Λόφος.
Παρίσι, Musée du Louvre. Marble statue of Eros stringing his bow. 2nd century
AD. Rome, from the Palatine
Hill. Paris, Musée du Louvre.
129
αριστουργήματα, από τα σπουδαιότερα Μουσεία του κόσμου, φωτίζουν τον αθέατο
κόσμο των συναισθημάτων στην αρχαία τέχνη, μέσα από μία έκθεση την οποία
συνδιοργανώνουν το κορυφαίο μουσείο της χώρας, το Μουσείο της Ακρόπολης, και το
Ίδρυμα Ωνάση, που μετρά 42 χρόνια προσφοράς στον Πολιτισμό και την Παιδεία.
Λεπτομέρειες
της έκθεσης, που εγκαινιάστηκε τη Δευτέρα 17 Ιουλίου, παρουσιάστηκαν σε
προγραμματισμένη συνέντευξη Τύπου, στο αμφιθέατρο του Μουσείου της Ακρόπολης.
Άποψη
της έκθεσης «εmotions, ένας κόσμος συναισθημάτων», την οποία συνδιοργανώνουν το
Μουσείο της Ακρόπολης με το Ίδρυμα Ωνάση (φωτ.: Γιώργος Βιτσαρόπουλος). View of
the exhibition ‘εmotions’,
co-organized by the Acropolis Museum and the Onassis Foundation. Photographed by Giorgos Vitsaropoulos.
Οικοδεσπότης
και πρώτος ομιλητής στη συνέντευξη Τύπου ήταν ο πρόεδρος του Μουσείου της
Ακρόπολης, Δημήτρης Παντερμαλής, o οποίος έχει αναλάβει τη γενική εποπτεία της
νέας παρουσίασης της έκθεσης: «Η έκθεση για τον “Κόσμο των συναισθημάτων” στην
ελληνική αρχαιότητα ακολούθησε παρόμοια διάταξη και διαδοχή των έργων με την
έκθεση που προηγήθηκε στο Πολιτιστικό Κέντρο του Ιδρύματος Ωνάση στη Νέα Υόρκη.
Στήθηκε, όμως, σε ένα διαφορετικό σκηνικό, όπου την πορεία του επισκέπτη
υποδεικνύει μια τεράστια σπείρα με κατακόρυφα “λάβαρα” από βινύλιο σε πολλές
αποχρώσεις του κόκκινου χρώματος –από το ρόδινο ανοιχτό έως το βαθύ και
σκοτεινό κόκκινο–, που αντιστοιχούν συμβολικά στην ποικιλία και την ένταση των
συναισθημάτων. Παράλληλα, η σπείρα αυτή αγκαλιάζει τα δύο κεντρικά εκθέματα, τα
λαμπρά αγάλματα του Έρωτα και του Πόθου που αναδύονται μέσα από άφθονο φως, ενώ
απέναντι, μέσα σε μια σκοτεινή εσοχή, παρουσιάζεται υποφωτισμένη η τοιχογραφία
με τη θυσία της Ιφιγένειας, στην οποία καταγράφονται δυνατά συναισθήματα
ενοχής, απελπισίας και προσμονής. Τα άλλα 126 εκθέματα τοποθετήθηκαν ανάμεσα
στην κόκκινη σπείρα και σε ένα σπονδυλωτό περίβλημα σε χρώμα γκρι, που
μετριάζει σε μεγάλο βαθμό την ένταση του κόκκινου και αντιστοιχεί συμβολικά στο
λογικό κόσμο της ψυχής».
Funerary Stele with
Greeting Scene from Thera (Santorini), early third century B.C.E. Alexibola, a
deceased woman, bids the final farewell to an older seated man, probably her
father. The tender touch between the two figures expresses their affection. Archaeological Museum of Thera, 321.
Οι
κύριες εκθεσιακές ενότητες είναι πέντε: Η πρώτη έχει τίτλο «Η τέχνη των
συναισθημάτων – τα συναισθήματα στην τέχνη». Η δεύτερη ενότητα, με τίτλο «Οι
χώροι των συναισθημάτων», διαρθρώνεται σε πέντε υποενότητες: «Ο ιδιωτικός
χώρος», «Το πεδίο της μάχης», «Ο δημόσιος χώρος», «Οι ιεροί χώροι», «Το νεκροταφείο».
Οι υπόλοιπες τρεις κύριες ενότητες είναι: «Τα αλληλοσυγκρουόμενα συναισθήματα»,
«Τα ανεξέλεγκτα συναισθήματα» και «Μήδεια». Η έκθεση εμπλουτίστηκε με 11
βίντεο, τα οποία στήθηκαν δίπλα σε πρωτότυπα έργα και αφηγούνται, με εικόνα και
σύντομο κείμενο, τους δραματικούς μύθους στις πολυπρόσωπες παραστάσεις των
αγγείων, βοηθώντας έτσι τον επισκέπτη στην πλοήγησή του.
Three Copper Alloy
Figurines of Bound Prisoners from Delos, second-first century B.C.E. These
ithyphallic figures have been crudely formed. In one case, the mouth is opened
and the tongue is out. The legs are bound and the arms are tied behind the
backs. The figures wear restraining collars around their necks. According to
the practices of “sympathetic magic” the cursers expected that the victim of
the curse would suffer in the same way as the lead figurines that they made. Delos, Archaeological Museum, Α 2158 (B
11373), A 2157, Α 2159 (B 18916).
«Η
περιήγηση στην έκθεση είναι ένας θορυβώδης περίπατος στην ψυχή του ανθρώπου, τα
πάθη της οποίας εκφράζονται μέσα από το φίλτρο της αρχαίας τέχνης. Πολλά από τα
εκθέματα είναι μοναδικά καλλιτεχνήματα, τα οποία για πρώτη φορά παρουσιάζονται
στη χώρα μας, αλλά πολλά είναι και εκείνα από ελληνικά μουσεία που για πρώτη
φορά επικεντρώνεται επάνω τους το διεθνές ενδιαφέρον», επισήμανε ο κ. Παντερμαλής.
Figurine of a
Mourning Woman, Heraklion Archaeological Museum, Π 7995. © Hellenic Ministry of Culture and
Sports–Archaeological Receipts Fund. Photography Kostas Xenikakis.
Από
τη μεριά του, ο πρόεδρος του Ιδρύματος Ωνάση, Αντώνης Παπαδημητρίου,
εκφράζοντας τη χαρά του για την ευόδωση της μεταφοράς της σπουδαίας έκθεσης
στην Ελλάδα, δήλωσε: «Όταν η έκθεση ξεκίνησε το ταξίδι της τον περασμένο
Μάρτιο, στο Ωνάσειο Πολιτιστικό Κέντρο της Νέας Υόρκης, ήμασταν ιδιαίτερα
περήφανοι, καθώς συνδεόταν με την εξωστρέφεια του ελληνικού πολιτισμού. Το ίδιο
περήφανοι πρέπει να νιώθουμε όλοι στο Ίδρυμα Ωνάση και σήμερα, καθώς η έκθεση
αυτή ξεπέρασε τα σύνορα και κατέφτασε στην Αθήνα. Ο νέος σταθμός της έκθεσης
και πάλι υπηρετεί την εξωστρέφεια και την προβολή του ελληνικού πολιτισμού:
αυτούς τους σκοπούς δηλαδή που θεραπεύει και το Μουσείο Ακρόπολης, το οποίο
γιορτάζει οχτώ χρόνια λειτουργίας υπό την καθοδήγηση του προέδρου του, καθηγητή
Δημήτρη Παντερμαλή, που αποτελεί και έναν πραγματικό φίλο του Ιδρύματος. Στόχος
της έκθεσης: να ξυπνήσει την ενσυναίσθησή μας για τον αρχαίο κόσμο ακολουθώντας
την κατεύθυνση της ιστορικής έρευνας: όχι ως φορέα έτοιμων διδαγμάτων για τη
σύγχρονη κοινωνία, αλλά ως οχήματος που μεταφέρει τον επισκέπτη στο παρελθόν
για να του αποκαλύψει τις κυρίαρχες ιδέες κάθε εποχής».
Τοιχογραφία
με σκηνή από τη θυσία της Ιφιγένειας. 62–79 μ.Χ. Πομπηία, Οικία του Τραγικού
Ποιητή. Νάπολη, Museo Archeologico Nazionale. Wall painting with
scene from the sacrifice of Iphigeneia. ca. 62–79 AD. Pompeii, Casa del Poeta Tragico. Napoli,
Museo Archeologico Nazionale.
Στη
συνέντευξη Τύπου έδωσαν το «παρών» και οι τρεις επιμελητές της έκθεσης, ο
Άγγελος Χανιώτης, καθηγητής Αρχαίας Ιστορίας και Κλασικών Σπουδών του
Ινστιτούτου Ανώτατων Σπουδών (Πρίνστον) και μέλος του ΔΣ του Θυγατρικού
Ιδρύματος Ωνάση στις ΗΠΑ, ο Νικόλαος Καλτσάς, επίτιμος διευθυντής στο Εθνικό
Αρχαιολογικό Μουσείο, και ο Ιωάννης Μυλωνόπουλος, αναπληρωτής καθηγητής Αρχαίας
Ελληνικής Τέχνης και Αρχαιολογίας (Κολούμπια).
Marble Heads of
Achilles and Penthesileia from Italy, second century A.D. The amazon
Penthesileia was fatally hit by Achilles. While holding Penthesilea’s dying
body, Achilles lifted the helmet to see the adversary and upon discovering her
beauty, youth, and valor, he fell in love with her. The sculptor has captured
the moment of Penthesileia’s death, with her eyes turned upward and her mouth
is open in pain, and Achilles’ recognition of his love. Basel, Antikenmuseum und Sammlung Ludwig,
BS 298, BS 214.
Ο
Άγγελος Χανιώτης, μιλώντας για την έκθεση, τόνισε: «Σε κάθε πολιτισμό, οι
άνθρωποι δημιουργούν λογοτεχνία και παράγουν τέχνη για να εκφράσουν ή να
διεγείρουν συναισθήματα. Η σχέση των αρχαίων Ελλήνων με το συναίσθημα έχει όμως
ιδιαιτερότητες. Οι αρχαίοι Έλληνες θεοποίησαν συναισθήματα, όπως τον Έρωτα, τον
Πόθο και τον Φόβο και, το σημαντικότερο, δημιούργησαν λογοτεχνία, μύθους και
τέχνη για εκφράσουν, για πρώτη φορά στο Δυτικό πολιτισμό, βαθύ προβληματισμό
για την υφή του συναισθήματος και τις συνέπειες των ανεξέλεγκτων συναισθημάτων.
Με τρόπο κατανοητό για το ευρύ κοινό, η έκθεση αυτή εξηγεί τη σημασία των
συναισθημάτων για την πληρέστερη κατανόηση της ιστορίας, της τέχνης, της
λογοτεχνίας και της θρησκείας στην αρχαία Ελλάδα. Τα εκθέματα μας δείχνουν
θεούς, ήρωες και θνητούς, άνδρες και γυναίκες, ενήλικες και παιδιά, με ένα
πρόσωπο άλλοτε χαρούμενο και άλλοτε οργισμένο, άλλοτε φθονερό και άλλοτε
λυπημένο, πάντοτε όμως βαθύτατα ανθρώπινο και για αυτό με διαχρονική σημασία».
Copper Alloy Hydria
with inlaid silver, Representing Boreas Abducting Oreithya – ca 370 BC,
Pharsalos, Thessaly. Athens, National Archaeological Museum X18775. Photography
Kostas Xenikakis.
«Καμιά
προκατάληψη, κανένα ταμπού δεν περιόρισε a priori την επιλογή των προς έκθεση
αντικειμένων» επισήμανε ο Νίκος Καλτσάς. «Όλα τα συναισθήματα, από τα πιο υψηλά
και θετικά έως τα πιο ταπεινά και αρνητικά, παρουσιάστηκαν με ειλικρίνεια,
χωρίς τάσεις εξωραϊσμού και εξιδανίκευσης, στο βαθμό που αυτό ήταν εφικτό να
γίνει με το διαθέσιμο υλικό, τόσο στα ελληνικά όσο και στα ξένα μουσεία. Τα
πρόσωπα του μύθου, θεοί και ήρωες πλασμένοι κατ’ εικόνα και ομοίωση του
ανθρώπου, ξεδιπλώνουν τα συναισθήματά τους ή προκαλούν συναισθήματα πάνω στη
στιλπνή επιφάνεια των μελανόμορφων και ερυθρόμορφων αγγείων και δίνουν πνοή στο
εκτυφλωτικό λευκό των ελληνικών μαρμάρων. Κάπως ταπεινότερα είναι τα τέχνεργα
που έφτασαν σε μας από τον κόσμο των θνητών –με εξαίρεση τα επιβλητικά αττικά
επιτύμβια μνημεία–, αλλά γεμάτα έντονα συναισθήματα, ακόμα και τα μικρά και
ευτελή από την άποψη του υλικού και της τέχνης μολύβδινα ελάσματα με τις
κατάρες των αδικημένων. Η μουσειολογική προσέγγιση, με την κατάλληλη
ομαδοποίηση των εκθεμάτων και τις επεξηγήσεις, κατευθύνει τον επισκέπτη να
διεισδύσει στο χώρο των συναισθημάτων, εκπλήσσοντάς τον με τον τρόπο που αυτά
αποκαλύπτονται στα μάτια του».
Marble Relief with
the Amorous Embrace of Leda and the Swan (Zeus) from Knossos (Crete),
first-second century A.D. The artist captured a moment of erotic desire as
Zeus, transformed into a swan, approaches Leda. The naked Leda is leaning in,
with her knees bent to receive the advances of the swan. A winged Eros assists
in the coupling by pushing the swan from behind with his hands and right
leg. Heraklion Archaeological Museum, Γ367.
Ο
Ιωάννης Μυλωνόπουλος ανέφερε: «Υπάρχουν πάρα πολλές πτυχές της αρχαίας
ελληνικής τέχνης που την καθιστούν μοναδική σε σύγκριση με τις καλλιτεχνικές
εκφράσεις άλλων σημαντικών πολιτισμών της Μεσογείου. Η έμφαση στην απόδοση
συναισθημάτων είναι όμως η πτυχή εκείνη που, αν και δεν έχει μελετηθεί σε
βάθος, τη μετατρέπει πραγματικά σε πρόδρομο της Δυτικής καλλιτεχνικής
δημιουργίας. Αγγειογράφοι όπως ο Εξηκίας, ήδη στον 6o, ή ο Ζωγράφος της
Πενθεσίλειας στον 5ο αιώνα π.Χ. και γλύπτες όπως ο Σκόπας στον 4ο ή οι
δημιουργοί της περίφημης ζωφόρου της Περγάμου στο 2ο αιώνα π.Χ. δεν
ενδιαφέρονταν απλώς να απεικονίσουν αφηγηματικά τα έργα και τις πράξεις μυθικών
ηρώων και θεών, αλλά να τους εξανθρωπίσουν μέσα από καθαρώς οπτικά
ψυχογραφήματα. Η εκδικητική έξαρση της Μήδειας, η οργή του Αχιλλέα, η ερωτική
έξαψη του Δία ή η σεξουαλική ορμητικότητα ενός Σάτυρου διεγείρουν τη φαντασία
αρχαίων Ελλήνων καλλιτεχνών και αποδίδονται αρχικά, κατά κύριο λόγο, μέσω
χειρονομιών και αργότερα με τη βοήθεια εκφράσεων –συχνά υπερβολικών– του
προσώπου.
Fragmentary Vase
with a Mourning Youth from Athens, ca. 500–475 B.C.E. A young man sits alone in
a wrestling ground. His back is bent, his body wrapped in a himation. His hands
cover his face, a visual symbol of grief. We do not know the cause of his
grief: sorrow at the loss of a lover or a fellow athlete, or humiliation at
defeat in a contest? Museum of
the Ancient Agora, Athens, Ρ 34808.
Και
όμως, η αληθινή μεγαλουργία της αρχαίας ελληνικής τέχνης και του ενδιαφέροντός της
στην απεικόνιση συναισθημάτων έγκειται στο γεγονός ότι δεν αποκλείει το
ανθρώπινο στοιχείο. Η αγάπη της ανώνυμης μητέρας για το παιδί της, η απέραντη
θλίψη ενός πατέρα για το χαμό του γιου του, η χαρά ενός παιδιού που τρέχει
παίζοντας στους δρόμους, η υπερηφάνεια ενός αθλητή για τις νίκες του,
αντιμετωπίζονται από τους αρχαίους Έλληνες δημιουργούς με την ίδια καλλιτεχνική
σοβαρότητα και οξύνοια που επιδεικνύουν όταν προσπαθούν να απεικονίσουν τον
εξίσου πολύπλοκο συναισθηματικό κόσμο των θεών και των ηρώων».
Marble Statue of a
Kore from the Acropolis in Athens, ca. 520–510 B.C.E. The young woman gathers
up her long garment as she approaches the goddess to whom she will offer a
fruit, a bird, or a flower, in expression of gratitude and piety. Colors and metal ornaments contributed to the
girls’ grace. Athens, Acropolis Museum, Acr. 670.
Τέλος,
η Υπουργός Πολιτισμού και Αθλητισμού, Λυδία Κονιόρδου, η οποία δεν μπόρεσε να
παρευρεθεί στη συνέντευξη Τύπου λόγω ανειλημμένων υποχρεώσεων, μετέφερε το δικό
της μήνυμα για την έκθεση: «Στην έκθεση “εmotions, ένας κόσμος συναισθημάτων”,
το Υπουργείο Πολιτισμού συμμετέχει με έργα από 20 ελληνικά μουσεία. Μπορούμε
λοιπόν να θαυμάσουμε αγάλματα και ανάγλυφα μοναδικής ομορφιάς που αιχμαλωτίζουν
τα συναισθήματα σε σώματα και πρόσωπα. Από την αινιγματική Κόρη από το Μουσείο
της Ακρόπολης, μέχρι την κεφαλή ενός γελαστού παιδιού από το μουσείο της
Βραυρώνας. Από έναν Κούρο του Πτώου που προέρχεται από το Εθνικό Αρχαιολογικό
Μουσείο της Αθήνας, μέχρι την παράσταση ενός ζευγαριού που αγκαλιάζεται από το
Μουσείο της Δήλου… Όταν κοιτώ αυτούς τους θησαυρούς που αιχμαλωτίζουν τα
συναισθήματα μέσα από το διάλογο στο σώμα και την κατασκευή τους, δεν μπορώ ως
ένας σύγχρονος “επισκέπτης” παρά να νιώσω τα χέρια που έδωσαν σχήμα σε ένα
κομμάτι μάρμαρου, σε μια φούχτα πηλού, νιώθω τα συναισθήματα να εκπέμπονται από
την πυρετώδη προσπάθεια του καλλιτέχνη να μεταμορφώσει και να υπερβεί την ύλη.
Η ελληνική πολιτιστική κληρονομιά είναι ένα σπουδαίο δώρο που οι σύγχρονοι
Έλληνες πολίτες έχουν το προνόμιο και την υποχρέωση να ανακαλύψουν, να
συντηρήσουν, να διατηρήσουν και να μοιραστούν με τον κόσμο, καθώς αποτελεί ένα
θεμελιώδες κομμάτι της κοινής μας παγκόσμιας κληρονομιάς».
Vase with Satyr
Feeding a Baby Satyr, of unknown provenance, late fifth-early fourth century
B.C.E. A satyr, a mixture of man and animal, is cradling a baby satyr in his
arms and feeding it from a bottle. The infant, with its bald head, has the
features of an elderly man. This rare scene of affection, reminds that all
living creatures have feelings of tenderness towards their young ones. Thessaloniki, The George Tsolozidis Collection,
ST 433.
Η
έκθεση παρουσιάζεται στην Αίθουσα Περιοδικών Εκθέσεων, στο ισόγειο του Μουσείου
Ακρόπολης, και θα διαρκέσει έως τις 19 Νοεμβρίου 2017.
