Χάος : Κίνηση και Αιτιοκρατία. Chaos : Mouvement et déterminisme

Χάος είναι ο τίτλος που έδωσαν στη σειρά εννέα βίντεο που ολοκλήρωσαν, πρόσφατα, με γνώση και φαντασία τρεις Γάλλοι μαθηματικοί. Πρόκειται για τους Aurélien Alvarez, Etienne Ghys και Jos Leys. Στόχος τους είναι, όπως λένε, να μοιραστούν, με όσο γίνεται  περισσότερους ανθρώπους, τις επιστημονικές τους γνώσεις. Οι δυνατότητες της νέας τεχνολογίας και η αμεσότητα των κινουμένων σχεδίων τους επέτρεψαν να είναι ακριβείς στην παρουσίαση των επιστημονικών θεμάτων και το τελικό αποτέλεσμα να είναι θεαματικό.

Το πρώτο βίντεο της σειράς έχει τίτλο «Chaos I : Motion and Determinism» (Χάος Ι Κίνηση και Αιτιοκρατία). Η ρήση του Ηράκλειτου «Πάντα Ρει», ως υπότιτλος στο πρώτο βίντεο της σειράς, δεν επελέγη τυχαία. Οι μαθηματικοί επικεντρώνονται στην ιδέα της αρχής του Χάους και στις απόψεις που τονίζουν ότι τα πλάσματα αναπτύσσονται αδιάκοπα, ότι όλα βρίσκονται, διαρκώς, σε κίνηση : όλα γίνονται τα πάντα και τα πάντα είναι όλα.

Οι ιδέες αυτές παρουσιάζονται στα πρώτα λεπτά της ταινίας, τόσο με παραδείγματα από την καθημερινή ζωή όσο και με εντυπωσιακά παραδείγματα από τον κόσμο των μαθηματικών.

«Μπορεί η επιστήμη να βοηθήσει στην πρόβλεψη του μέλλοντος ; » αναρωτιούνται, κάποια στιγμή, οι δημιουργοί των βίντεο. Και προσθέτουν : «Αυτό είναι ένα παλιό ερώτημα που διατρέχει ολόκληρη την ταινία», η οποία, να προσθέσουμε, ολοκληρώθηκε σε δύο χρόνια με την οικονομική υποστήριξη των : Centre National de la Recherche Scientifique και Ecole Normale Supérieure de Lyon.

Ας δούμε, όμως, μαζί το πρώτο βίντεο της σειράς με ελληνικούς υπότιτλους:

Τα υπόλοιπα βίντεο μπορεί να δει κανείς  εδώ: www.chaos-math.org/fr/les-chapitres

Η λατρεία των γυναικών, τελετουργία και πραγματικότητα στην κλασική Αθήνα. Worshipping Women: Ritual and Reality in Classical Athens

Το εξώφυλλο του καταλόγου της έκθεσης, όπως αυτός κυκλοφόρησε στη Νέα Υόρκη.

Στην αρχαία Αθήνα, οι γυναίκες δεν ήταν Αθηναίοι πολίτες και δεν έπαιζαν κανέναν ρόλο στην πολιτική ζωή. Δεν μπορούσαν να μιλήσουν ή να ψηφίσουν στη Βουλή ή να είναι ένορκοι στα δικαστήρια. Η ιδιωτική ζωή τους ήταν, επίσης, σχετικά περιχαρακωμένη. Δεν επέλεγαν τον σύζυγό τους ή τον χρόνο που θα παντρεύονταν, ο οποίος για τις κοπέλες της Αθήνας ήταν γενικά αμέσως μόλις μπορούσαν να τεκνοποιήσουν, στην ηλικία των δεκατεσσάρων με δεκαπέντε ετών.

A nuptial lebes with lid, 410 B.C., from Eretria. Photo: National Archaeological Museum, Athens, Greece

Αυτή η κατάσταση, που παραδίδεται σε μας από τις αρχαίες πηγές, οδήγησε πολλούς σύγχρονους ερευνητές να υποθέσουν ότι οι γυναίκες της Αθήνας ζούσαν σε σχεδόν «ανατολίτικου» τύπου απομόνωση, κυρίως περιορισμένες στον οίκο τους, χωρίς να τις βλέπουν άλλοι άνδρες, εκτός από αυτούς του άμεσου οικογενειακού τους περιβάλλοντος και υπό τον απόλυτο έλεγχο ενός αρσενικού φύλακα, του πατέρα ή του συζύγου.

«Ανδροκεντρική»

Άγαλμα της Αρτέμιδος από παριανό μάρμαρο. Περί το 100 π.Χ. Βρέθηκε στη Δήλο στην οικία που αποκαλείται του Διαδουμένου. Statue of the Goddess Artemis, Ca. 100 B.C., Parian marble. Athens, National Archaeological Museum

Όμως, όπως σημειώνει ο διευθυντής του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου, Νίκος Καλτσάς, «αυτή η ακραία άποψη βασίστηκε κυρίως στις φιλολογικές πηγές, όπως σε λόγους που εκφωνήθηκαν στα δικαστήρια κατά τον 4ο αι. π.Χ., οι οποίοι αντανακλούν περισσότερο μια «ανδροκεντρική» ιδεολογία για τον ρόλο των δύο φύλων, παρά τη ζώσα πραγματικότητα των αθηναϊκών οικογενειών. Ιδιαίτερα, η εστίαση στον αποκλεισμό των γυναικών από την πολιτική ζωή σκίασε τους σημαντικούς ρόλους που αυτές έπαιξαν στη θρησκευτική ζωή της πόλης, συχνά με πολύ δημόσιους και ορατούς τρόπους».

A three-handled skyphos, or wine cup, circa early fourth century B.C. The main one is the notion that women had a universally mute and passive role in Athenian society. It is true that they lived with restrictions that modern Westerners would find intolerable. Yet, the show argues, the assumption that women lived in a state of purdah, completely removed from public life, is contradicted by the depictions of them in art. Photo: National Archaeological Museum, Athens, Greece

Ακριβώς σε αυτή την πτυχή εστιάζει η έκθεση που επιμελήθηκε ο δρ Καλτσάς και εγκαινιάζεται στις 20 Ιουλίου στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο. Τίτλος της «Η λατρεία των γυναικών, τελετουργία και πραγματικότητα στην κλασική Αθήνα». Η έκθεση είχε φιλοξενηθεί επί αρκετούς μήνες στο Ωνάσειο Πολιτιστικό Κέντρο της Νέας Υόρκης και τώρα έρχεται στη χώρα μας εμπλουτισμένη με νέα εκθέματα.

A container, circa 400-425 B.C. The management of weddings was female turf, as was childbirth and the rearing of children. And so were the rituals surrounding death. Men were in charge of war and killing; women were in charge of washing and dressing bodies for the all-important last rites, without which souls were left to wander the earth. Birth and death — the only real democratic experiences, existentially speaking — were in women's hands. Photo: National Archaeological Museum, Athens, Greece

Στην εκτενή εισαγωγή του στον κατάλογο της έκθεσης, την οποία συνυπογράφει με τον Αλαν Σαπίρο, ο Νίκος Καλτσάς επισημαίνει πως αντίθετα από ό,τι στις μοντέρνες δυτικές κοινωνίες, η θρησκεία διείσδυε σε κάθε πτυχή της ζωής στην αρχαία ελληνική πόλη και ήταν αδιαχώριστη από τις «κοσμικές» υποθέσεις, το οποίο σημαίνει ότι η δραστηριοποίηση των γυναικών στη λατρεία, στις τελετές και στις γιορτές σηματοδοτεί μια μείζονα συνεισφορά στη δημόσια ζωή της Αθήνας.

A neck amphora, circa 460 B.C. Much of that art is religious, which is no surprise considering the commanding female deities in the Greek pantheon. The goddesses are moody, contradictory personalities, above-it-all in knowledge but quick to play personal politics and intervene in human fate. Photo: Bibliotheque Nationale de France

Η έκθεση ερευνά, λοιπόν, διαμέσου των αρχαιολογικών καταλοίπων, τους πολλαπλούς τρόπους με τους οποίους η θρησκευτική δραστηριότητα των γυναικών συνεισέφερε όχι μόνο στην προσωπική τους ολοκλήρωση, αλλά, επίσης, στη δημόσια ταυτότητα της άρχουσας πόλης του κλασικού ελληνικού κόσμου.

Άγαλμα της Αθηνάς, πρώτο μισό του δεύτερου αιώνα π.Χ., από το Αρχαιολογικό Μουσείο του Άργους.

Το πρώτο μέρος παρουσιάζει τις κύριες γυναικείες θεότητες της Αθήνας, στη λατρεία και στις γιορτές των οποίων ήταν ενεργά αναμεμειγμένες οι γυναίκες. Η εξέχουσα θέση δίνεται στην Αθηνά, την προστάτιδα θεά της πόλης (Πολιάς), στην οποία έδωσε το όνομά της. Λατρευόταν, επίσης, ως Πρόμαχος (αρχηγός στη μάχη), Νίκη (για τη νίκη που φέρνει, είτε σε πόλεμο είτε σε ειρηνικούς διαγωνισμούς), Εργάνη (προστάτιδα των τεχνών, όπως της αγγειοπλαστικής που έφερε ευημερία στην Αθήνα). Ο Ν. Καλτσάς υπενθυμίζει: «Το κύριο ιερό της, ήδη από τα μυκηναϊκά χρόνια, ήταν στον βράχο της Ακρόπολης και τα αμέτρητα αφιερώματα που προσφέρθηκαν στη θεά εκεί στη διάρκεια των αιώνων, πολλά από τα οποία φέρουν επιγραφές από μεγάλα μαρμάρινα αγάλματα έως μικρά και φθηνά πήλινα, μας δίνουν μια εύγλωττη εικόνα για το πώς οι αρχαίοι Αθηναίοι σε όλες τις στιγμές της ζωής τους προσέφεραν στη θεά τους πρώτους καρπούς των κόπων τους (απαρχή) ή τη δεκάτη από το εισόδημά τους, ή αφιερώματα απροσδιόριστης αξίας».

Η θεά Αθηνά σε αγγείο του 470-460 π.Χ., αττικού εργαστηρίου. Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο.

«Από χρονών εφτά κρατούσα (μια χαρά) μέσ’ στις γιορτές της Αθηνάς τα βάζα τα ιερά στα δέκα χρόνια μ’ έβαζαν και άλεθα [με χάριν] το ιερό κριθάρι και την αρκούδα έκανα με φούστα κροκωτή στης Βραυρωνίας τη γιορτή»

Οι στίχοι από τη «Λυσιστράτη» του Αριστοφάνη περιγράφουν εύγλωττα τα καθήκοντα κάθε παιδίσκης. Στην αρχή μετείχε στις γιορτές της Αθηνάς και λίγο μεγαλύτερη στις γιορτές της Βραυρωνίας Αρτέμιδος, ντυμένη σαν «άρκτος» (αρκουδίτσα).

Artemis was a wild-game hunter, but no sooner have we pegged her as the outdoorsy type than she changes. On a gold-hued vase from the State Hermitage Museum in Moscow she appears as Princess Diana, to use her Roman name, crowned and bejeweled in a pleated floor-length gown. Photo: The State Hermitage Museum, St. Petersburg, Russia

Ο χαρακτηριστικός τύπος αγγείου που αφιερωνόταν από τα κορίτσια στην Άρτεμη, γνωστός ως κρατηρίσκος, έχει βρεθεί σε πολλές θέσεις όπου υπήρχε λατρεία της, και η εικονογραφία αυτών των αγγείων κάνει νύξεις για τη φύση της τελετουργίας. Μερικά θα δούμε και στην έκθεση.

Άγαλμα της Αφροδίτης, πρώτος αιώνας π.Χ., από το ιερό του Απόλλωνα Μαλεάτα στην Επίδαυρο. A marble statuette of Aphrodite from the sanctuary of Apollo Maleatas at Epidauros, first-century A.D. Although you might not expect Aphrodite, paragon of physical beauty, to have a dark side, she does. As the goddess of love she was unreliable, sometimes perverse. Yes, she brings people amorously together, but when things go wrong, watch out. Photo: National Archaeological Museum, Athens, Greece

Η Αφροδίτη «θεωρούνταν ότι είχε ιδιαίτερη σχέση με τις γυναίκες, ως προστάτιδα θεά της γυναικείας ομορφιάς και της ερωτικής έλξης.

Στην πραγματικότητα, στην Αθήνα, υπήρχε και μια άλλη υπόσταση της θεάς, ως δημόσια θεά, η οποία ενσαρκωνόταν στον λατρευτικό τίτλο της Πανδήμου (για όλους τους ανθρώπους) και λατρευόταν στην καρδιά της πόλης, στην Ακρόπολη και στην Αγορά».

Παράσταση αγγείου με τη θεά Δήμητρα.

Η θεά Δήμητρα και η κόρη της Περσεφόνη (ή Κόρη) «ήταν, φυσικά, ιδιαίτερα κοντά στις γυναίκες και στα κορίτσια ως αρχέτυπο πρότυπο της σχέσης μητέρας - κόρης».

Το πιο διάσημο ιερό της Δήμητρας, στην Ελευσίνα, δεν είχε περιορισμούς για την είσοδο των γυναικών.

Ειδώλιο Νίκης, περί το 510 π.Χ., αττικού εργαστηρίου.

Τέλος, ο κύκλος των θηλυκών θεοτήτων κλείνει με τη Νύμφη, που λατρευόταν στις υπώρειες της Ακρόπολης.

Παράσταση αγγείου από τη συμμετοχή των γυναικών στη λατρεία του Διονύσου.

Άλλες πτυχές της έκθεσης είναι η λατρεία των ηρωίδων, ανάμεσα στις οποίες και οι Κόρες του Κέκροπα, ιστορικές ιέρειες της κλασικής περιόδου, αλλά και διάφορα είδη λατρευτικών πράξεων, μερικά από τα οποία ισχύουν σε όλες τις λατρείες παγκοσμίως και άλλα που ήταν ειδικά για τη λατρεία μιας ιδιαίτερης θεότητας (χορός, σπονδή, θυσία, συμμετοχή στις πομπές για την Αθηνά και στη δημιουργία του πέπλου της, συμμετοχή στις λατρείες του Διονύσου ή στα Αδώνια, για τον θάνατο του νεαρού και ωραίου Αδώνιδος).

Επιτύμβια στήλη της Πολυξένης, περί το 400 π.Χ., από τη Βοιωτία. Πουλήθηκε στο Παρίσι στις αρχές του προηγούμενου αιώνα και τώρα βρίσκεται σε Μουσείο του Βερολίνου.

Στην αρχαία Ελλάδα, οποιαδήποτε μετάβαση στη ζωή από τη γέννηση έως τον θάνατο σηματοδοτούνταν από κάποιου είδους θρησκευτική τελετουργία.

«Η τελευταία ενότητα ανιχνεύει τον κύκλο της ζωής των γυναικών της Αθήνας, υπογραμμίζοντας συγκεκριμένες καίριες στιγμές μετάβασης και τον ρόλο της τελετουργίας σε καθεμία από αυτές», καταλήγει ο Ν. Καλτσάς.

An inscribed grave stele of "Nikomache," circa 350-360 B.C. There is no more moving image in the show than that of two women, one seated and one standing, facing each other. Both may be priests, or worshipers, in an earth-goddess cult; neither looks young. An inscription identifies the woman commemorated by the stele as Nikomache. The exhibition catalog suggests that she is the seated figure, the one who has settled in and will keep her place when the other walks away. The parting is evidently in progress as the women clasp hands and meet each other's gaze. Photo: Piraeus Archaeological Museum

Τελετές μύησης των κοριτσιών, γαμήλιες τελετές, γεννητούρια και θάνατοι παρουσιάζονται μέσα από σκηνές αγγείων, αγάλματα και επιτύμβιες στήλες.

178 ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΑ

Η έκθεση θα διαρκέσει μέχρι τις 30 Νοεμβρίου. Ο κ. Καλτσάς αναφέρει πως έχουν προστεθεί 23 αντικείμενα. Από τα 155 που είχαν πάει στη Νέα Υόρκη, εδώ θα εκτεθούν 178, καθώς προστίθενται αμετακίνητα.

Ανάμεσά τους, το γνωστό άγαλμα της Αθηνάς της Βαρβακείου, «το οποίο δεν μετακινείται λόγω της σπουδαιότητάς του αλλά και της κατάστασής του».

A krater, or vase, circa 380-400 B.C. The show uses art to survey where, within a system of institutionalized restriction, areas of freedom for women lay. By doing so it makes a valuable, if by now no longer entirely novel, contribution to Classical studies. Photo: Ministero per i Beni e le Attivit Culturali della Republica Italiana

Συνοψίζοντας, λέει ότι στόχος αυτής της έκθεσης δεν είναι να υποστηρίξει πως οι γυναίκες της κλασικής Αθήνας ήταν στην πραγματικότητα απελευθερωμένες με τη σύγχρονη έννοια. «Παραμένει αληθές ότι η ζωή των γυναικών της Αθήνας ήταν ιδιαίτερα περιορισμένη ως προς την κινητικότητα στη δημόσια σφαίρα, στη συμμετοχή στις πολιτικές διαδικασίες και στον έλεγχο του ίδιου του σώματός τους.

Αλλά η ανάμειξη των γυναικών σε λατρείες και γιορτές, μαζί ή χωριστά από τους άνδρες, ήταν σημαντική για την επιτυχή λειτουργία της πόλης, όπως και για κάθε μέλος της κοινωνίας. Εάν στόχος της ελληνικής θρησκείας ήταν να δημιουργηθεί και να διατηρηθεί ένα καθεστώς αρμονίας μεταξύ θνητών και θεών, τότε ο ρόλος των Αθηναίων γυναικών ήταν τόσο ζωτικός στη διαδικασία αυτή όσο αυτός των πολλών πανίσχυρων θεαινών που λατρεύονταν εκεί, ξεκινώντας με την πολιούχο της πόλης Αθηνά».

ΠΗΓΗ: ΕΘΝΟΣ

Κωνσταντίνος Π. Καβάφης, «Καισαρίων». C.P. Cavafy, “Kaisarion”

Κολοσσιαίο πορτραίτο του Καισαρίωνα, γιου της Κλεοπάτρας και του Ιούλιου Καίσαρα, 1ος π. Χ. αιώνας, Αλεξάνδρεια.  Ανήκε σ’ ένα άγαλμα 5 μέτρων και βρέθηκε στο αρχαίο λιμάνι της Αλεξάνδρειας απέναντι από το νησί Αντίροδος. Caesarion, from the "Unravel the Mystery" Cleopatra exhibit.

Εν μέρει για να εξακριβώσω μια εποχή,

εν μέρει και την ώρα να περάσω,

την νύχτα χθες πήρα μια συλλογή

επιγραφών των Πτολεμαίων να διαβάσω.

Οι άφθονοι έπαινοι κ’ η κολακείες

εις όλους μοιάζουν. Όλοι είναι λαμπροί,

ένδοξοι, κραταιοί, αγαθοεργοί·

κάθ’ επιχείρησίς των σοφοτάτη.

Aν πεις για τες γυναίκες της γενιάς, κι αυτές,

όλες η Βερενίκες κ’ η Κλεοπάτρες θαυμαστές.

Cleopatra VII with baby Ptolemy XV Caesarion son of Julius Caesar on coin of Cyprus 47BC displayed in the British Museum.

Όταν κατόρθωσα την εποχή να εξακριβώσω

θάφινα το βιβλίο αν μια μνεία μικρή,

κι ασήμαντη, του βασιλέως Καισαρίωνος

δεν είλκυε την προσοχή μου αμέσως.....

Ανάγλυφο που αναπαριστά την Κλεοπάτρα και το γιο της Πτολεμαίο Καίσαρα, Ναός της Άθωρ στα Δένδερα. A relief of Cleopatra VII and Caesarion at the temple of Dendera, Egypt.

A, να, ήρθες συ με την αόριστη

γοητεία σου. Στην ιστορία λίγες

γραμμές μονάχα βρίσκονται για σένα,

κ’ έτσι πιο ελεύθερα σ’ έπλασα μες στον νου μου.

Σ’ έπλασα ωραίο κ’ αισθηματικό.

Η τέχνη μου στο πρόσωπό σου δίνει

μιαν ονειρώδη συμπαθητική εμορφιά.

Και τόσο πλήρως σε φαντάσθηκα,

που χθες την νύχτα αργά, σαν έσβυνεν

η λάμπα μου —άφισα επίτηδες να σβύνει—

εθάρρεψα που μπήκες μες στην κάμαρά μου,

με φάνηκε που εμπρός μου στάθηκες· ως θα ήσουν

μες στην κατακτημένην Aλεξάνδρεια,

χλωμός και κουρασμένος, ιδεώδης εν τη λύπη σου,

ελπίζοντας ακόμη να σε σπλαχνισθούν

οι φαύλοι —που ψιθύριζαν το «Πολυκαισαρίη».

(Από τα Ποιήματα 1897-1933, Ίκαρος 1984)

Κωνσταντίνος Π. Καβάφης

Kaisarion

David Hockney, Kaisarion with all his beauty

Partly to throw light on a certain period,

partly to kill an hour or two,

last night I picked up and read

a volume of inscriptions about the Ptolemies.

The lavish praise and flattery are much the same

for each of them. All are brilliant,

glorious, mighty, benevolent;

everything they undertake is full of wisdom.

As for the women of their line, the Berenices and Cleopatras,

they too, all of them, are marvelous.

2,500 years old: A statuette of a boy pharaoh dating from the 5th century BC lies among other artefacts brought to the surface from an underwater excavation of a palace and temples of Cleopatra.

When I’d verified the facts I wanted

I would have put the book away had not a brief

insignificant mention of King Kaisarion

suddenly caught my eye...

Ptolemy II Philadephus, his sister-wife Arsinoe II, and his sister Philotera. From Alexandria, Vatican Museum, Rome.

And there you were with your indefinable charm.

Because we know

so little about you from history,

I could fashion you more freely in my mind.

I made you good-looking and sensitive.

My art gives your face

a dreamy, an appealing beauty.

And so completely did I imagine you

that late last night,

as my lamp went out—I let it go out on purpose—

it seemed you came into my room,

it seemed you stood there in front of me, looking just as you would have

in conquered Alexandria,

pale and weary, ideal in your grief,

still hoping they might take pity on you,

those scum who whispered: “Too many Caesars.”

Translated by Edmund Keeley/Philip Sherrard

C.P. Cavafy

Ο μυστηριώδης Αδάμ των άστρων, The Methuselah Star: Oldest Known Star Revealed

This Digitized Sky Survey image shows the oldest star with a well-determined age in our galaxy. Called the Methuselah star, HD 140283 is 190.1 light-years away. Astronomers refined the star's age to about 14.5 billion years (which is older than the universe), plus or minus 800 million years. Image released March 7, 2013. Credit: Digitized Sky Survey (DSS), STScI/AURA, Palomar/Caltech, and UKSTU/AAO

Το HD 140283 είναι ένα άστρο που βρίσκεται σε απόσταση περίπου 190 ετών φωτός από τη Γη. Εντοπίστηκε πριν από έναν αιώνα και έκτοτε αποτελεί μόνιμο στόχο των επιστημόνων αφού κρύβει γύρω του πολλά μυστήρια που αναζητούν απαντήσεις.

Καλλιτεχνική απεικόνιση του HD 140283, του αρχαιότερου άστρου στο Σύμπαν. This is an illustration of the oldest star ever found in our solar neighborhood. The aging star, cataloged as HD 140283, lies 190.1 light-years from Earth. Astronomers refined the star's age to about 14.5 billion years (which is older than the universe), plus or minus 800 million years. Credit: NASA, ESA, and A. Feild and F. Summers (STScI)

Έχει διαπιστωθεί ότι το HD 140283 είναι το αρχαιότερο άστρο που έχουμε εντοπίσει μέχρι σήμερα. Αυτό που το κάνει πραγματικά ξεχωριστό είναι ότι οι υπολογισμοί για την ηλικία του δείχνουν πως μπορεί να είναι αρχαιότερο και από το ίδιο το Σύμπαν!

Οι μετρήσεις και το μυστήριο

This artist's view shows the oldest known star HD 140283, which is about 190.1 light-years from Earth. Astronomers say the star looks like it is up to 14.5 billion years old, which would be older than the universe, if true. Because the aging star is relatively nearby, familiar stars and constellations as seen from Earth are in the sky, but in different locations, as seen in this annotated view.  At upper left is the constellation Orion, which looks distorted from our new perspective in space. Just to the upper left of the foreground star is the Pleiades cluster. To the lower left of the cluster, our Sun has dimmed to an apparent magnitude of +7, placing it below naked-eye visibility. Credit: NASA, ESA, and A. Feild and F. Summers (STScI)

Παλαιότερες μετρήσεις και υπολογισμοί συνέκλιναν στο ότι το HD 140283 έχει ηλικία περίπου 16 δισεκατομμυρίων ετών, είναι δηλαδή δύο δισεκατομμύρια έτη μεγαλύτερο από το Σύμπαν η ηλικία του οποίου έχει υπολογιστεί στα 13,8 δισ. έτη. Όπως είναι ευνόητο, αυτές οι μετρήσεις έχουν «τρελάνει» του επιστήμονες που ψάχνουν να βρουν τι συμβαίνει με το άστρο.

Astronomers used the Hubble Space Telescope orbiting Earth to observe the Methuselah Star HD 140283 - the oldest known star in the sun's solar neighborhood. Credit: NASA

Ερευνητές του Πολιτειακού Πανεπιστημίου της Πενσυλβάνια με επικεφαλής τον Χάουαρντ Μποντ χρησιμοποίησαν το διαστημικό τηλεσκόπιο Hubble για να μελετήσουν εκ νέου το άστρο. Υποστηρίζουν ότι κατάφεραν να επανεκτιμήσουν την ηλικία του η οποία είναι σαφώς μικρότερη από εκείνη που αναφερόταν μέχρι σήμερα αλλά και πάλι όχι τόσο μικρή ώστε να λυθεί το μυστήριο. Σύμφωνα με τον νέο υπολογισμό που δημοσιεύεται στην επιθεώρηση «Astrophysical Journal Letters», το HD 140283 έχει ηλικία 14,5 δισ. έτη με απόκλιση ± 800 έτη.

This is a backyard view of the sky surrounding the ancient star, cataloged as HD 140283, which lies 190.1 light-years from Earth. The star is the oldest known to astronomers to date. Image released March 7, 2013. Credit: A. Fujii and Z. Levay (STScI)

Η κρατούσα θεωρία αναφέρει ότι η Μεγάλη Έκρηξη από την οποία προέκυψε το Σύμπαν συνέβη πριν από 13,8 δισ. έτη και στη συνέχεια μεσολάβησε ένα διάστημα μερικών εκατοντάδων εκατομμυρίων ετών ώστε να υπάρξουν οι προϋποθέσεις και οι διεργασίες που οδήγησαν στη δημιουργία των πρώτων άστρων. Έτσι ακόμη και αν δεχτούμε την μίνιμουμ ηλικία του άστρου, δηλαδή τα 13,7 δισ. έτη, το HD 140283 ακόμη και με τη νέα μέτρηση παραμένει όχι μόνο το αρχαιότερο αλλά και το πιο μυστηριώδες άστρο.

Ορισμένοι ειδικοί πάντως υποστηρίζουν ότι κάποιο λάθος γίνεται στις μεθόδους μέτρησης της ηλικίας του άστρου και ότι κάποια στιγμή θα βρεθεί η πραγματική του ηλικία που θα είναι κοσμικά συμβατή.

Περισσότερα δεδομένα για το μποζόνιο Higgs. More data for the Higgs boson

Image: Claudia Marcelloni/ATLAS/CERN

Οι φυσικοί του CERN έχουν τώρα στη διάθεσή τους τριπλάσια δεδομένα σε σχέση με αυτά που διέθεταν τον περασμένο Ιούλιο όταν ανακοινώθηκε η ανακάλυψη του μποζονίου Higgs.

Εντυπωσιακό γράφημα – animation που δείχνει την συσσώρευση δεδομένων της ομάδας ATLAS σχετικά με το μποζόνιο Higgs από την αρχή της έρευνας στον Μεγάλο Επιταχυντή Αδρονίων (LHC) του CERN. The Higgs boson – so far – in a real data animation from ATLAS.

«Το κλειδί για να μπορέσουμε να επιβεβαιώσουμε ότι το σωματίδιο είναι ένα μποζόνιο Higgs είναι η μέτρηση της ιδιοστροφορμής του δήλωσε στη «Ρεπούμπλικα» ο διευθυντής ερευνών του CERN Σέρτζιο Μπερτολούτσι.

Η τελευταία εκτίμηση της μάζας του μποζονίου Higgs σε GeV: 126.8 ± 0.2(stat) ± 0.7(syst) από την ομάδα ATLAS στο συνέδριο “Rencontres de Moriond”.

«Οι νέες μετρήσεις ενισχύουν την υπόθεση ότι το σωματίδιο έχει μηδενική ιδιοστροφορμή, όπως θα περιμέναμε να έχει το μποζόνιο του Higgs. Δεν μπορούμε, ωστόσο, ακόμη να αποκλείσουμε εντελώς την υπόθεση ότι η ιδιοστροφορμή είναι ίση με δύο» σημείωσε. Σύμφωνα με τον ιταλό επιστήμονα, εάν επιβεβαιωθεί η μέτρηση της μηδενικής ιδιοστροφορμής τότε ο ίδιος και οι συνάδελφοί του θα μπορέσουν να πουν με βεβαιότητα ότι το σωματίδιο είναι ένα σωματίδιο του Higgs. «Λέω ένα Higgs γιατί δεν έχουμε ακόμη αρκετές αποδείξεις. Γι’ αυτό θα χρειαστούν ακόμη πολλά χρόνια μελέτης».

Η εκτίμηση μάζας του μποζονίου Higgs σε GeV: 125.8 ± 0.5(stat) ±0.2(syst) από την ομάδα CMS  στο συνέδριο Moriond.

Η Προέλευση της Μάζας.

«Δεν έχω κανέναν ενδοιασμό να σας πω ότι πρόκειται για το μποζόνιο του Higgs», λέει ο Τζόε Ινκαντέλα, καθηγητής στο Πανεπιστήμιο της Καλιφόρνιας και επικεφαλής της μίας εκ των δύο πολυπληθών ομάδων επιστημόνων στο CERN – του CMS – που αφοσιώθηκαν στον εντοπισμό του. Και αν τελικά δεν είναι, προσθέτει, «δεν θα μασήσω τα λόγια μου. Μπροστά μας θα έχουμε κάτι ακόμη πιο ενδιαφέρον»….

Ο κατακλυσμός του Άρη, New 3-D radar reconstructions show buried flood channels on Mars

Η περιοχή Elysium Planitia στον Άρη πλημμύρισε πριν από 500 εκατομμύρια έτη. Τhe location of the ~ 1000 km Marte Vallis channel system on Mars. Marte Vallis is filled with young lavas obscuring the source and morphology of the channels. The dashed box highlights the area shown in Fig. 2. The background shows the global topography of Mars (MOLA colorized elevation above a MOLA hillshade image). Credit: NASA/MOLA Team/Smithsonian

Για πρώτη φορά οι επιστήμονες έχουν στα χέρια τους στοιχεία που αποδεικνύουν ότι ο άνυδρος σήμερα Άρης βίωσε στο παρελθόν τουλάχιστον έναν μεγάλο κατακλυσμό. Εντοπίστηκε μια περιοχή που φέρει εμφανή τα σημάδια πλημμύρας και οι επιστήμονες συνεχίζουν την έρευνα για να αποκαλύψουν τόσο την έκταση των πλημμυρών όσο και τον ρόλο που έπαιξαν στις κλιματικές αλλαγές που συνέβησαν στον Κόκκινο Πλανήτη.

Ο χάρτης

3D visualization of the buried Marte Vallis channels beneath the martian surface. Marte Vallis consists of multiple perched channels formed around streamlined islands. These channels feed a deeper and wider main channel. Please note the surface has been elevated, and scaled by a factor of 1/100 for clarity. The color scale represents the elevation of the buried channels relative to a martian datum (Note: the reason the values are negative is because the elevation of the surface of Mars in this region is also a negative – below average global elevation). Credit: Smithsonian/NASA/JPL-Caltech/Sapienza University of Rome/MOLA Team/USG

Τα τελευταία χρόνια έχουν εντοπιστεί στην επιφάνεια αλλά και στο υπέδαφος του Άρη πολλές γεωλογικές διαμορφώσεις που παραπέμπουν σε διαφόρων ειδών κανάλια μέσα στα οποία έρεε νερό στο μακρινό αλλά και πιο πρόσφατο παρελθόν του πλανήτη. Ομάδα επιστημόνων χρησιμοποίησε το ραντάρ του δορυφόρου MRO που βρίσκεται σε τροχιά γύρω από τον Άρη και τον εξερευνά.

Την ομάδα αποτελούν επιστήμονες της NASA, του Ινστιτούτου Smithsonian και του Ινστιτούτου Ερευνών Southwest στις ΗΠΑ. Επικέντρωσαν την προσοχή τους στην περιοχή Elysium Planitia που βρίσκεται στον ισημερινό του Άρη και στο παρελθόν είχε πληγεί από την ηφαιστειακή δραστηριότητα στον πλανήτη.

Η περιοχή έγινε πεδίο ροής και συγκέντρωσης λάβας. Στην περιοχή αυτή υπάρχει ένα μεγάλο κανάλι, το Marte Vallis που είναι θαμμένο κάτω από τη λάβα. Οι μετρήσεις που έχουν γίνει δείχνουν ότι το κανάλι αυτό έχει μήκος 185 χλμ. Με τα δεδομένα από το ραντάρ οι ερευνητές δημιούργησαν έναν τρισδιάστατο χάρτη του Marte Vallis. Ο χάρτης αποκάλυψε ότι το κανάλι έχει διπλάσιο βάθος από εκείνο που θεωρούσαμε ότι έχει.

Ο κατακλυσμός

Our interpretation of the geologic history of Eastern Elysium Planitia. (a) Before the formation of Marte Vallis, the Cerberus Fossae fracture system cuts across the volcanic plains of Elysium Planitia. We see three seperate geologic layers betheath the surfase of the plains. (b) Floods erupt form Cerberus Fossea, the first phase of erosion carves channels around streamlined islands. (c) During the second phase, flow is concentrated in a single channel that is eroded below the level of the other channels. (d) After the floods, volcanic eruptions cover the surface of eastern Elysium Planitia with lava, which bury a portion of Cerberus Fossae and infill the Marte Vallis channels. With SHARAD, we have mapped out the subsurface boundaries between the three geologic layers. From identifying where there are incisions through one or two of these boundaries, we were able to map out the shape and scale of the channels. The surface was generated from modifying the NASA Viking Merged Color Mosaic data set. Credit: Smithsonian/NASA

Σύμφωνα με τους ερευνητές τα χαρακτηριστικά του Marte Vallis παραπέμπουν σε πλημμύρα. Εκτιμούν ότι κάποια εποχή ο Άρης βίωσε γιγάντιες, όπως τις χαρακτηρίζουν, πλημμύρες που έπαιξαν κομβικό ρόλο στις δραματικές κλιματικές μεταβολές του Κόκκινου Πλανήτη. Όσον αφορά την πλημμύρα στο Marte Vallis οι ερευνητές υπολογίζουν ότι συνέβη πριν από περίπου 500 εκατομμύρια έτη.

«Τα νέα ευρήματα δείχνουν ότι το μέγεθος της διάβρωσης στο κανάλι είχε υποεκτιμηθεί και το βάθος του καναλιού είναι τουλάχιστον διπλάσιο από όσο πιστεύαμε. Η πηγή των πλημμυρών φαίνεται ότι είναι μεγάλα αποθέματα νερού που βρίσκονταν βαθιά στο υπέδαφος του Άρη. Έντονη τεκτονική και ηφαιστειακή δραστηριότητα άνοιξε δρόμους στο νερό για να ανέβει στην επιφάνεια. Η μελέτη μας εκτός των άλλων αποδεικνύει και τη χρησιμότητα των ραντάρ με τα οποία είναι εξοπλισμένοι οι δορυφόροι που βρίσκονται σε τροχιά γύρω από τον Άρη. Μπορούν να μας βοηθήσουν να εντοπίσουμε στοιχεία για την παρουσία του νερού στην επιφάνεια του Άρη και τον ρόλο που έπαιξε στη διαμόρφωση της» αναφέρει ο Γκάρεθ Μόργκαν, επιστήμονας της NASA και μέλος της ερευνητικής ομάδας. Η έρευνα δημοσιεύεται στην επιθεώρηση «Science».

Επιβεβαιώνεται ο θρύλος της «ηλιόπετρας» των Βίκινγκ, Sunstone Unearthed From Sixteenth Century Shipwreck

Ο κρύσταλλος καλσίτη βρέθηκε δίπλα στα όργανα πλοήγησης του βυθισμένου βρετανικού πλοίου. Researchers say this crystal found at the Alderney shipwreck near the Channel Islands could prove fabled Viking sunstones really did exist. CREDIT: © Alderney Museum

Πώς κατάφεραν οι Βίκινγκ να φτάσουν στην Αμερική, δεδομένου ότι δεν γνώριζαν τη χρήση της πυξίδας, και δεν έβλεπαν καν τα άστρα στο διαρκές φως του αρκτικού καλοκαιριού; Ίσως τους βοήθησε η θρυλική «ηλιόπετρα», ένας κρύσταλλος που γινόταν φωτεινός ή σκοτεινός ανάλογα με τη θέση του Ήλιου και την κατεύθυνση του πολωμένου φωτός.

Η θεωρία της ηλιόπετρας δείχνει τώρα να επιβεβαιώνεται μετά την ανακάλυψη ενός τέτοιου κρυστάλλου σε βρετανικό πλοίο που ναυάγησε στη Μάγχη το 1592.

Παρουσιάζοντας τις νέες ενδείξεις στην επιθεώρηση Proceedings of the Royal Society A, οι βρετανοί και γάλλοι ερευνητές επισημαίνουν ότι ο κρύσταλλος είχε κοπεί προσεκτικά και βρισκόταν πολύ κοντά στα όργανα πλοήγησης του σκάφους.

Χωρίς πυξίδα 

Romancing the sunstone. Physicists think Vikings could have used calcite crystals in a device like this to navigate on cloudy days. Credit: Guy Ropars

Στις περισσότερες περιοχές του κόσμου, οι αρχαίοι ναυτικοί έβρισκαν το δρόμο τους μετρώντας τις θέσεις των ουράνιων σωμάτων με αστρολάβο ή εξάντα. Οι αρχαίοι Κινέζοι, μάλιστα, είχαν εφεύρει την πυξίδα τον 3ο αιώνα π.Χ.

Στην Ευρώπη, όμως, η πυξίδα δεν ήταν γνωστή μέχρι τις αρχές του 14ου αιώνα, πολύ μετά την ακμή των Βίκινγκ, από τον 8ο έως τον 11ο αιώνα μ.Χ. Ούτως ή άλλως, η πυξίδα μάλλον θα ήταν άχρηστη τόσο κοντά στον (μαγνητικό) Βόρειο Πόλο όπου άκμασαν οι Βίκινγκ.

Οι τρομεροί Σκανδιναβοί δεν μπορούσαν καν να χρησιμοποιήσουν τη θέση των άστρων, που εξαφανίζονταν για μήνες το αρκτικό καλοκαίρι, ούτε και τη θέση του Ήλιου, συνήθως κρυμμένου από συννεφιασμένους ουρανούς.

Πώς κατάφεραν τότε να εξαπλωθούν στη Σκανδιναβία, στη Βόρεια Ευρώπη, στα βρετανικά νησιά και στη Βόρεια Αμερική;

Σύμφωνα με μια ισλανδική σάγκα που αφορά τον Βασιλιά Όλαφ και τον θρυλικό ήρωα Σίγκουρντ, οι ναυτικοί πλοηγούνταν με τη βοήθεια της ηλιόπετρας (sólarsteinn): μιας πέτρας που έδειχνε τη θέση του Ήλιου ακόμα και στη βαριά συννεφιά.

Σύμφωνα με τον θρύλο, ο Βασιλιάς Όλαφ «άρπαξε μια ηλιόπετρα, κοίταξε τον ουρανό, είδε από πού ερχόταν το φως, και από αυτό συμπέρανε τη θέση του αόρατου Ήλιου».

Το 1967, ο δανός αρχαιολόγος Τόρκιλντ Ράμσκου πρότεινε την υπόθεση ότι η θρυλική ηλιόπετρα ήταν ένας διαφανής κρύσταλλος καλσίτη, ένα πέτρωμα που υπάρχει στη Σκανδιναβία και ονομάζεται άστριος.

Ο κρύσταλλος αυτός είναι πολωμένος, και μπορεί να φαίνεται σκοτεινός ή φωτεινός ανάλογα με τον προσανατολισμό του σε σχέση με τη θέση του Ήλιου.

Πράγματι, οι αναλύσεις στον κρύσταλλο του βρετανικού ναυαγίου έδειξαν ότι είναι πράγματι καλσίτης.

Ηλεκτρομαγνητικό κύμα

Το φως είναι ηλεκτρομαγνητικά κύματα που ταλαντώνονται κάθετα στη διεύθυνση που ταξιδεύει μια φωτεινή αχτίδα.

Τα μόρια των αερίων της ατμόσφαιρας πολώνουν το φως, δηλαδή αναγκάζουν τα ηλεκτρομαγνητικά κύματα του φωτός να ταλαντώνονται όλα στο ίδιο επίπεδο.

Δεδομένου ότι οι κρύσταλλοι του άστριου είναι πολωμένοι, αφήνουν να περάσει από μέσα τους μόνο το φως που ταλαντώνεται σε μια συγκεκριμένη κατεύθυνση.

Και αυτό σημαίνει, θεωρητικά τουλάχιστον, ότι οι Βίκινγκ θα μπορούσαν να κοιτάζουν τον ουρανό μέσα από τον κρύσταλλο για να υπολογίσουν τη θέση του Ήλιου.

Οι πρώτες ενδείξεις υπέρ της θεωρίας ήρθαν το 2011, όταν η Σουζάν Άκερσον, βιολόγος από το Πανεπιστήμιο της Λουντ στη Σουηδία, η οποία διέσχισε με παγοθραυστικό τον Αρκτικό Ωκεανό, διαπίστωσε ότι ο άστριος πράγματι μπορεί να δείχνει τη θέση του Ήλιου.

Τώρα, η ανακάλυψη ενός κρυστάλλου άστριου δίπλα στα όργανα πλοήγησης ενός πλοίου του 16ου αιώνα δείχνει ότι η ηλιόπετρα παρέμεινε χρήσιμη στους ναυτικούς πολλούς αιώνες μετά τους Βίκινγκ.