Μεσαιωνικά βιτρό στον Άρη! How medieval stained-glass is creating the ultimate SPACE camera: Nanoparticles used in church windows will help scientists see Mars' true colours under extreme UV light

British space scientists are using medieval stained-glass to build a 'state of the art' camera bound for Mars.

Αιώνες πριν από την έλευση των υπερσύγχρονων ηλεκτρονικών μικροσκοπίων και της νανοτεχνολογίας οι άνθρωποι ήξεραν να αναπτύσσουν νανοϋλικά. Βεβαίως δεν διέθεταν τα μέσα για να γνωρίζουν τις «μικροσκοπικές» ιδιότητες των δημιουργημάτων τους, είχαν όμως αυτό που λέμε «μάτι»: ήξεραν να ξεχωρίζουν την υψηλή ποιότητα και διέθεταν - ή φρόντιζαν να αποκτήσουν - την απαραίτητη τεχνογνωσία ώστε να την εξασφαλίσουν. Αυτό το μαρτυρούν τα υλικά που μας έχουν κληροδοτήσει και τα οποία παραμένουν αξεπέραστα. Ορισμένα από αυτά είναι αδύνατον να τα μιμηθούμε ακόμη και με τις σημερινές προωθημένες γνώσεις μας, ενώ άλλα χρησιμοποιούνται από τους ειδικούς ως πηγή έμπνευσης για την ανάπτυξη υλικών και μηχανημάτων της τελευταίας λέξης της τεχνολογίας.

Τι χρώμα έχει ο Κόκκινος Πλανήτης;

Η PanCam του ExoMars Rover του Ευρωπαϊκού Οργανισμού Διαστήματος θα απαθανατίσει τα φυσικά χρώματα του Άρη με τη βοήθεια της τεχνολογίας των μεσαιωνικών βιτρό. Researchers have taken divine inspiration from medieval stained-glass - because their colours haven't faded after hundreds of years being bombarded by UV radiation.

Το πιο πρόσφατο τέτοιο παράδειγμα είναι τα μεσαιωνικά βιτρό, τα οποία χρησιμοποιούνται ως βάση για την ανάπτυξη μιας κάμερας που θα πάει στον Άρη.

The 3D PanCam will be the science 'eyes' for Esa's Mars rover mission in 2019 and will feature a novel colour correction system to ensure that images sent back to earth truly represent the colours on Mars.

Η Πανοραμική Κάμερα (Panoramic Camera ή PanCam), όπως ονομάζεται, θα αποτελέσει βασικό «όπλο» στον εξοπλισμό του ExoMars Rover, του ρομποτικού εξερευνητή του Ευρωπαϊκού Οργανισμού Διαστήματος (ESA) που θα αναχωρήσει για τον Κόκκινο Πλανήτη το 2018 με αποστολή να αναζητήσει ίχνη παρούσης ή παρελθούσης ζωής σε αυτόν.

The small stained-glass coloured chips measure just 50 mm W 50 mm, are 18 mm high and weigh no more than 25 grams. Space scientists are using medieval stained-glass inside a camera being sent on a mission to Mars. Pictured here is the glass which is to be used in the camera.

Η PanCam έχει και αυτή μια αποστολή, να απαθανατίσει τα αρειανά τοπία με τα πραγματικά χρώματά τους. Αυτό όμως δεν είναι απλό, αφού η ατμόσφαιρα του Άρη έχει ελάχιστο ως καθόλου όζον και η υψηλή υπεριώδης ακτινοβολία μπορεί να ξεθωριάζει τα χρώματα των πλάνων.

Pictured here is (left) Dave Barnes holding the stained glass with Dr Stephen Pugh who is out testing the camera in the background.

Για να αποφύγουν αυτό το ενδεχόμενο, ερευνητές με επικεφαλής τον καθηγητή Ντέιβ Μπαρνς από το Πανεπιστήμιο του Αμπερέστγουιθ της Ουαλλίας αναπτύσσουν το PanCam Calibration Target (PCT), ένα σύστημα το οποίο θα «ρυθμίζει» τα χρώματα χρησιμοποιώντας εννέα χρωματιστά γυάλινα τσιπάκια εμπνευσμένα από τη νανοτεχνολογία που κρύβουν μέσα τους τα χρωματιστά τζάμια των παλιών εκκλησιών.

Νανοχρώματα στο γυαλί

Detail of a medieval window at Troyes Cathedral, France (1300s). Vitrail de la cathédrale Saint-Pierre-et-Saint-Paul de Troyes, bas-Cote Sud, 13ème siècle. Partie nettoyée.

Τα μεσαιωνικά βιτρό με τα λαμπερά, ανεξίτηλα χρώματά τους που δεν ξεθωριάζουν με το φως αλλά ούτε και με τον χρόνο είναι ένα από τα πλέον μελετημένα «αρχαία» νανοϋλικά και οι επιστήμονες γνωρίζουν σήμερα καλά τα μυστικά της κατασκευής τους. Παραδοσιακά το γυαλί φτιάχνεται από άμμο (δηλαδή διοξείδιο του πυριτίου), η οποία θερμαίνεται ώσπου να λιώσει σε πολύ υψηλές θερμοκρασίες (περίπου στους 1.350 βαθμούς Κελσίου). Με το πέρασμα του χρόνου οι τεχνίτες ανακάλυψαν ότι προσθέτοντας στην άμμο διάφορα συστατικά αυτή έλιωνε σε χαμηλότερες θερμοκρασίες. Οι υαλουργοί του Μεσαίωνα χρησιμοποιούσαν ένα μείγμα από άμμο, ανθρακικό νάτριο (σήμερα γνωστό ως σόδα πλυντηρίου), ασβέστη, ποτάσιο και οξείδιο του μολύβδου, το οποίο έλιωνε γύρω στους 800 βαθμούς Κελσίου.

Όταν ο χρυσός λάμπει... κόκκινα

Νανοσωματίδια του χρυσού και του αργύρου «παγιδεύουν» αντίστοιχα το κόκκινο και το κίτρινο χρώμα μέσα στο γυαλί των μεσαιωνικών βιτρό. Detail of a panel from Chartres Cathedral.

Για να χρωματίσουν το γυαλί, πρόσθεταν τις χρωστικές τους ενώ το μείγμα ήταν λιωμένο, έτσι ώστε να «παγιδεύσουν το χρώμα στη μήτρα του γυαλιού» όπως λέγεται στη σχετική ορολογία. Ανάλογα με την απόχρωση που ήθελαν να επιτύχουν, χρησιμοποιούσαν διαφορετικό χημικό ως χρωστική: το πράσινο και το καφέ, π.χ., φτιάχνονταν με οξείδια του σιδήρου, το βαθύ μπλε και το βιολετί με οξείδιο του κοβαλτίου, το «φωσφοριζέ» πρασινοκίτρινο που λαμπυρίζει τη νύχτα με οξείδιο του ουρανίου, το κόκκινο του ρουμπινιού με χλωριούχο χρυσό και το λαμπερό κίτρινο με νιτρικό άργυρο. 

Όπως ίσως θα παρατηρήσατε, οι πρώτες χρωστικές έχουν μια «συνέπεια» ως προς τις χημικές «χρωματικές» ιδιότητές τους, ο χρυσός και το ασήμι όμως όχι: αντί να δώσουν στο γυαλί χρυσό και ασημένιο χρώμα, όπως θα περίμενε κάποιος μη σχετικός με τις συγκεκριμένες τεχνικές, το κάνουν αντίστοιχα κόκκινο ή κίτρινο. Η αιτία, όπως έχουν διαπιστώσει σήμερα οι ειδικοί, είναι ότι οι αλληλεπιδράσεις μέσα στο λιωμένο μείγμα της άμμου στην περίπτωση των δύο αυτών ευγενών μετάλλων δημιουργούν νανοσωματίδια και τα υλικά στη νανοκλίμακα αποκτούν διαφορετικές ιδιότητες - εξ ου και τα «απρόσμενα» χρώματα. Σήμερα μάλιστα οι επιστήμονες έχουν ανακαλύψει ότι η τελική απόχρωση είναι ζήτημα μεγέθους και σχήματος των νανοσωματιδίων. Τα νανοσωματίδια χρυσού παράγουν κόκκινο χρώμα όταν είναι σφαιρικά και έχουν διάμετρο 25 νανομέτρων, ενώ με διάμετρο 50 νανομέτρων δίνουν πράσινο και με διάμετρο 100 νανομέτρων κίτρινο. Αντίστοιχα τα νανοσωματίδια του αργύρου όταν έχουν σφαιρικό σχήμα και διάμετρο 100 νανομέτρων παράγουν κίτρινο, όταν έχουν διάμετρο 40 νανομέτρων δίνουν μπλε, ενώ όταν έχουν τριγωνικό σχήμα και πλευρά 100 νανομέτρων παράγουν κόκκινο.

Το μαγικό κύπελλο του Λυκούργου

Το Κύπελλο του Λυκούργου - αριστερά στη σκιά και δεξιά κοντά σε φως. The stunning Lycurgus cup reveals a brilliant red when light passes through its sections of glass containing gold-silver alloyed nanoparticles. Photograph: British Museum Images

Μια υψηλού επιπέδου «γυάλινη» νανοτεχνολογία επιδεικνύει επίσης ένα αρχαιότερο αντικείμενο, το θαυμαστό ρωμαϊκό «κύπελλο του Λυκούργου». Το γυάλινο κύπελλο, το οποίο κατασκευάστηκε τον 4ο αι. μ.Χ., εκτός από την περίτεχνη διακόσμηση που αναπαριστά τον μυθικό βασιλιά της Θράκης Λυκούργο αιχμάλωτο της μαινάδας του Διονύσου Αμβροσίας, η οποία έχει μεταμορφωθεί σε άμπελο, έχει μια «μαγική» ιδιότητα: όταν το κοιτάζει κάποιος σε φυσικό φως, με το φως να πέφτει επάνω του, είναι πράσινο και αδιαφανές, όταν όμως το φως έρχεται από πίσω του γίνεται κόκκινο και ημιδιάφανο. Μόλις τη δεκαετία του 1990 οι επιστήμονες ανακάλυψαν ότι το κύπελλο αυτό, το οποίο αποτελεί περίοπτο έκθεμα του Βρετανικού Μουσείου, είναι ένα δείγμα της τελευταίας λέξης της ρωμαϊκής... νανοτεχνολογίας. Το οπτικό «εφέ», όπως διαπίστωσαν, προκαλείται επειδή οι ρωμαίοι τεχνίτες είχαν αναμείξει στο λιωμένο γυαλί ένα κολλοειδές αιώρημα με νανοσωματίδια χρυσού, δηλαδή ένα υγρό στο οποίο πρόσθεταν χρυσό τριμμένο σε υπερβολικά λεπτούς κόκκους (οι ερευνητές υποθέτουν ότι έτριβαν το μέταλλο τόσο ώστε να προκύψουν σωματίδια με μέγεθος του ενός χιλιοστού ενός κόκκου άμμου).

Το γεγονός αυτό, σε συνδυασμό με το ότι το κύπελλο είναι σκαλισμένο από ένα «μασίφ» κομμάτι γυαλιού (το πάχος του γυαλιού παίζει ρόλο στο οπτικό φαινόμενο) υποδηλώνει για τους ειδικούς πως, παρά το γεγονός ότι δεν μπορούσαν να γνωρίζουν τη νανοτεχνολογία, οι ρωμαίοι τεχνίτες ήξεραν πολύ καλά τι έκαναν - είχαν βρει δηλαδή μια τεχνική την οποία και ακολουθούσαν συνειδητά για να δημιουργήσουν εκπληκτικά αντικείμενα (άλλες έρευνες, όχι στο ίδιο το κύπελλο, αφού κάτι τέτοιο μπορεί να προκαλέσει φθορές, αλλά στο εργαστήριο, έχουν δείξει ότι αλλάζει επίσης χρώματα όταν γεμίζει με υγρό). Το κύπελλο του Λυκούργου είναι το μόνο «αρτιμελές» δείγμα διχροϊκού, όπως λέγεται, γυαλιού που έχει σωθεί ως τις μέρες μας, όμως θραύσματα που έχουν βρεθεί δείχνουν ότι η τεχνολογία αυτή εφαρμοζόταν σχετικά ευρέως.

Νανοκεραμικά στα αρχαιοελληνικά αγγεία

Το μαύρο-μπλε χρώμα στο μελανό υάλωμα των αρχαίων αττικών αγγείων προκύπτει από νανοκρυστάλλους μαγνητίτη. Heracles and Athena. Side A (red-figure) of an Attic bilingual amphora, 520–510 BC. From Vulci. Bilingual (black-figure ceramic and red-figure ceramic) amphora by the Andokides Painter, (Munich).

Ακόμη αρχαιότεροι «εμπειρικοί» γνώστες της νανοτεχνολογίας ήταν οι κεραμείς της αρχαίας Αθήνας. Το περίφημο μελανό υάλωμα των μελανόμορφων και ερυθρόμορφων αττικών αγγείων, που μεσουράνησαν στον αρχαίο κόσμο από τον 7ο ως τον 4ο αι. π.Χ., αποτελεί επίσης ένα νανοϋλικό το οποίο δημιουργούνταν με μια συνειδητή και άκρως συνεπή τεχνική. Η βαφή των αγγείων ήταν και αυτή ένα κολλοειδές αιώρημα από άργιλο, η οποία ήταν «διαλεγμένη» έτσι ώστε να έχει συγκεκριμένη χημική σύσταση. Μια επίσης πολύ συγκεκριμένη τεχνική όπτησης των αγγείων σε τρία στάδια με συγκεκριμένες θερμοκρασίες έκανε τη βαφή αυτή να υαλοποιείται «κλείνοντας» μέσα της νανοκρυστάλλους μαγνητίτη, οι οποίοι τής έδιναν το χαρακτηριστικό μαύρο-μπλε χρώμα. Το μελανό υάλωμα των αττικών αγγείων έχει αποτελέσει επί χιλιετίες αντικείμενο ατυχών προσπαθειών μίμησης και επισταμένων μελετών. Η «νανοδιάστασή» του ανακαλύφθηκε τη δεκαετία του 1990 από έλληνες ερευνητές, ενώ πρόσφατα προκάλεσε το ενδιαφέρον μιας θυγατρικής της NASA, η οποία προσπαθεί να αντλήσει από αυτό έμπνευση για την ανάπτυξη βελτιωμένων κεραμικών επενδύσεων για τα διαστημόπλοια της αμερικανικής διαστημικής υπηρεσίας.

Umbrian Pottery.

«Νανοκεραμικά» έχουν επίσης δημιουργήσει πριν από περισσότερο από μία χιλιετία οι κινέζοι κεραμείς, οι οποίοι χρησιμοποιούσαν νανοσωματίδια χρυσού σε μια βαφή η οποία έδινε κόκκινο χρώμα στην πορσελάνη τους. Πολύ αργότερα, λίγο πριν από την Αναγέννηση, οι κεραμείς της Ούμπρια στην Ιταλία ανέπτυξαν μια άλλη «νανοπροσέγγιση», δίνοντας στα κεραμικά τους ιριδίζον υάλωμα με νανοσωματίδια χαλκού και αργύρου, τα οποία ανακλούν το φως σε διαφορετικά μήκη κύματος.

Kepler-91b: ένας πλανήτης στο τέλος της ζωής του. Kepler-91b: a planet at the end of its life

Kepler-91b, shown in this artist's impression, will be swallowed by its parent star in 55 million years, which is relatively soon on an astronomical time scale.

Έναν καυτό πλανήτη που κινείται γύρω από έναν κόκκινο γίγαντα με τη μικρότερη τροχιά που έχει παρατηρηθεί ποτέ ανακάλυψαν αστρονόμοι αναλύοντας τα δεδομένα από το διαστημικό τηλεσκόπιο Κέπλερ. Με αστρονομική χρονική κλίμακα δεν περισσεύει πολύς χρόνος για τον πλανήτη αφού το άστρο του μεγαλώνει καταπίνοντας γύρω του τα πάντα, ένα μέλλον που περιμένει και τη Γη σε περίπου 5 δισεκατομμύρια χρόνια.

Ο πλανήτης Kepler 91b βρίσκεται 3.360 έτη φωτός μακριά μας, στην περιοχή του αστερισμού Λύρα. Έχει μέγεθος ανάλογο με αυτό του Δία και μάζα 14% μικρότερη, συντηρεί μία αραιή ατμόσφαιρα, ενώ κινείται σε τροχιά 11 εκατομμυρίων χιλιομέτρων γύρω από το άστρο του εκτελώντας μία πλήρη περιφορά σε έξι μέρες. Συγκριτικά ο Ερμής, ο κοντινότερος στον Ήλιο πλανήτης, κινείται σε μία τροχιά 46 εκατομμυρίων χιλιομέτρων, και το έτος του διαρκεί 88 ημέρες.

The Kepler lightcurve of Kepler-91b showing the transits and the “ellipsoidal modulation” caused by the planet distorting the star’s outer layers.

Οι προσομοιώσεις σε υπολογιστή έδειξαν πως το άστρο K3 γύρω από το οποίο περιφέρεται ο εξωπλανήτης μεγεθύνεται, και σε 55 εκατομμύρια χρόνια θα έχει καταλάβει το χώρο στον οποίο κινείται σήμερα ο πλανήτης. Με το μέγεθος που έχει σήμερα το άστρο, καταλαμβάνει το 36% του ουρανού του Kepler 91b.

An artist’s conception of a disintegrating planet – creating a trail of dust – around its star. Image Credit: NASA.

Άστρα με μέγεθος παρόμοιο με τον Ήλιο (από 0.3 έως 8 ηλιακές μάζες) μετατρέπονται σε κόκκινους γίγαντες όταν εξαντληθεί στον πυρήνα τους το υδρογόνο που χρησιμοποιούν στις πυρηνικές τους αντιδράσεις. Καθώς τότε δεν υπάρχουν πυρηνικές δυνάμεις να αντισταθούν στις δυνάμεις της βαρύτητας, ο πυρήνας αρχίζει να συστέλλεται, ενώ οι θερμοκρασίες ανεβαίνουν λόγω της πίεσης, επιτρέποντας στις περιοχές που περιβάλλουν τον πυρήνα να αρχίσουν να καταναλώνουν το υδρογόνο που βρίσκεται εκεί. Οι υψηλότερες θερμοκρασίες σε συνδυασμό με τον αυξημένο ρυθμό αντιδράσεων οδηγεί σε μία αύξηση της φωτεινότητας του άστρου έως και 10.000 φορές. Τα εξωτερικά στρώματα του άστρου αρχίζουν τότε να διαστέλλονται, και το άστρο εισέρχεται στη φάση του κόκκινου γίγαντα, γίνεται δηλαδή μια καυτή διαστελλόμενη σφαίρα που καταπίνει τα πάντα στο διάβα της.

Ο Ήλιος στα τελικά στάδια ως κόκκινος γίγαντας αναμένεται να φτάσει έως και την τροχιά της Γης πριν αποβάλλει όλα του τα εξωτερικά στρώματα δημιουργώντας ένα πλανητικό νεφέλωμα και αφήνοντας στο κέντρο ένα λευκό νάνο.

Η συγκεκριμένη έρευνα η οποία δημοσιεύεται στο δικτυακό τόπο arXiv.org, αποτελεί μία από τις σπάνιες περιπτώσεις όπου έχουν παρατηρηθεί πλανήτες γύρω από κόκκινους γίγαντες και είναι σίγουρα η πιο ενδιαφέρουσα καθώς ο πλανήτης βρίσκεται κοντά στο επίκεντρο κοσμογονικών για εκείνον εξελίξεων.

Ρώμη - «Αιώνια Πόλη». Rome - "Eternal City"

Ο Πικάσο τη χαρακτήρισε «μητρόπολη με τις τρεις αιωνιότητες – της ηλιοφάνειας, της ουράνιας αύρας και της μουσικής των αιθέρων». Ο μύθος και η ιστορία είναι αλληλένδετα στη Ρώμη, μια πρωτεύουσα διχασμένη ανάμεσα στο παρόν, το πρόσφατο παρελθόν και τα τρεις χιλιάδες χρόνια ιστορίας που είναι πανταχού παρόντα.

Όταν ιδρύθηκε η Ρώμη ήταν ένα χωριό με καλύβες. Έκτοτε παρέλασαν από εκεί ετρούσκοι βασιλείς, ρωμαίοι αυτοκράτορες και στρατηγοί, χριστιανοί μάρτυρες και μονομάχοι, καθολικοί πάπες και ιερείς, φασίστες δικτάτορες και μετρ της υψηλής ραπτικής, αφήνοντας ο καθένας το δικό του στίγμα στην αιωνιότητα.

Τον 1ο π.Χ. αιώνα εξελίχθηκε σε ηγετική δύναμη μιας απέραντης αυτοκρατορίας που κυβερνούσε την Ισπανία, τη Βόρεια Αφρική και την Ελλάδα μέχρι που ήρθε η κατάρρευση της δημοκρατίας. Για ένα διάστημα κυβέρνησε ο Ιούλιος Καίσαρας, ως δικτάτορας. Ο ανιψιός του Οκταβιανός έγινε ο πρώτος αυτοκράτορας της Ρώμης με τον τίτλο «Αύγουστος» και κυβέρνησε 27 χρόνια. Το Μεσαίωνα άρχισε η παρακμή και η πόλη ανέκαμψε στα μέσα του 15ου αιώνα, όταν για περισσότερα από 200 χρόνια εργάσθηκαν κοντά της οι σημαντικότεροι καλλιτέχνες της Αναγέννησης και του Μπαρόκ.

Τι να πρωτοθυμηθεί κανείς από την πλούσια ιστορία της. Το θρύλο της λύκαινας, τον Κικέρωνα, τον στρατηγό Σκιπίωνα, τον ποιητή Βιργίλιο, τους αγώνες στην αρένα, τα έκτροπα του Νέρωνα…

Οι τίτλοι που τη συνόδευαν στην πορεία της εξέφραζαν και το μεγαλειώδες ύφος της. Την είπαν Κεφαλή του Κόσμου (κάπουτ μούντι), Αιώνια Πόλη, πανάρχαια, επιβλητική, μουσειακή, Ρώμη των Αυτοκρατόρων και των Λεγεώνων, των Μονομάχων και των Θριάμβων, του Πάπα και του Βατικανού, της Πιέτα και της Καπέλα Σιξτίνα και Επτάλοφη (από τους 7 λόφους της: Παλατίνος, Καπιτωλίνος, Αβεντίνος, Καίλιος, Εσκυλίνος, Ουιμινάλιος, Κυρινάλιος).

Μαζί με την Αθήνα αποτελούν το τεράστιο πολιτιστικό δίδυμο του διαιώνιου ελληνορωμαϊκού πολιτισμού, που σηματοδότησε την πορεία του παγκόσμιου γίγνεσθαι. Στην ομορφιά της πόλης συμβάλλει ο ποταμός Τίβερης, που διασχίζει το ιστορικό κέντρο ενώ αψιδωτές γέφυρες ενώνουν τα δύο μέρη. Τα αμέτρητα μνημεία της πόλης, ο μεσαιωνικός χαρακτήρας της, το αναγεννησιακό μπαρόκ και η σύγχρονη αρχιτεκτονική συνθέτουν μια πόλη-κόσμημα, ελκυστική για τον οποιοδήποτε επισκέπτη. Αμέτρητες οι πλατείες με υδάτινους πίδακες, ενώ όπου κι αν γυρίσεις το βλέμμα υπάρχουν αρχαία αγάλματα.

Η Ρώμη, μεγαλύτερη πόλη της Ιταλίας, έχει πληθυσμό περίπου τρία εκατομμύρια κατοίκους και καλύπτει μια περιοχή 1.500 τετρ. χλμ. Είναι ταυτοχρόνως το πολιτικό, διοικητικό, ιστορικό και καλλιτεχνικό κέντρο της χώρας, έδρα του κράτους του Βατικανού και παγκόσμιο κέντρο του καθολικισμού. Πρωτεύουσα του σύγχρονου ιταλικού κράτους από το 1870, απέχει από τη θάλασσα 28 χιλιόμ. Διαθέτει άρτιο σιδηροδρομικό και οδικό δίκτυο. Βρίσκεται στο ίδιο γεωγραφικό πλάτος με τη Ν. Υόρκη.

Η ιταλική πρωτεύουσα δεν είναι σαν κάποια άλλη, απλώς ωραία, άνετη η και εκκεντρική μεγαλούπολη. Είναι το «σταυροδρόμι των ηδονιστών» του Φλόμπερ, είναι η «μητρόπολη με τις τρεις αιωνιότητες – της ηλιοφάνειας, της ουράνιας αύρας και της μουσικής των αιθέρων», όπως τη χαρακτήρισε ο Πικάσο. 

Δέχεται κάθε χρόνο είκοσι εκατομμύρια επισκέπτες από κάθε γωνιά της γης για να τους βάζει σε διλήμματα του τύπου: Βόλτα στα αξιοθέατα η ακατάπαυστο σόπιγκ; Βαλεντίνο η Αρμάνι; Πιάτσα ντι Σπάνια η Φοντάντα ντι Τρέβι;, Καπουτσίνο η εσπρέσσο;

Ρώτησαν τον Κάρι Γκράντ, τον μεγάλο αστέρα του Χόλιγουντ, γιατί κάποτε ζήτησε να μείνει στη Ρώμη και απάντησε πως είναι η μοναδική πόλη που «έχει όμορφες γυναίκες και τη νύχτα και την ημέρα».

Η πόλη βήμα προς βήμα

Ξεκινήστε από το λόφο του Καπιτώλιου (καμπιντόλιο στα ιταλικά) και τα ομώνυμα μουσεία με τις περίφημες συλλογές.

Ευθεία μπροστά σας, σε μήκος ενός χιλιομέτρου, η Ρωμαϊκή Αγορά, εμπορικό, θρησκευτικό και πολιτικό κέντρο της αρχαίας Ρώμης. Από το ναό του Κρόνου σώζονται ιωνικά κιονόκρανα και από το ναό του Κάστορα και του Πολυδεύκη απέμειναν τρεις λεπτοί κορινθιακοί κίονες.

Αμέσως μετά θα δείτε το μεγαλύτερο σωζόμενο αρχαίο ρωμαϊκό κτίσμα του κόσμου, το Κολοσσαίο. Η ονομασία του (από τον 8ο αιώνα) προέρχεται από τον επιχρυσωμένο Κολοσσό του Νέρωνα, γιγαντιαίο άγαλμα του αυτοκράτορα που παριστάνονταν σαν θεός ήλιος και ορθωνόταν δίπλα στο αμφιθέατρο. Οι διαστάσεις του σε εκμηδενίζουν. Έχει 57μ. ύψος και 527μ. περίμετρο, με 80 αψιδωτές εισόδους και 55.000 χωρητικότητα. Το ίδρυσε ο αυτοκράτορας Βεσπασιανός και το ολοκλήρωσε ο γιος του Τίτος . Χτίστηκε σε οκτώ χρόνια (72-80 μ.Χ.) και έγινε σύμβολο δύναμης και αγριότητας. Εκεί οι μονομάχοι έλεγαν το περίφημο αντίο: «Χαίρε αυτοκράτορα, οι μελλοθάνατοι σε χαιρετούν».

Γνωστό στους Ρωμαίους και ως Αμφιθέατρο του Φλάβιο είναι σήμα κατατεθέν της πόλης. Το διασημότερο σύμβολο υπήρξε στην αρχαιότητα δεξαμενή ναυτικών μονομαχιών, αλλά και χώρος όπου μαρτύρησαν χιλιάδες οπαδοί μιας νέας, τότε, θρησκείας, της χριστιανικής. Για την τύχη των μονομάχων που τραυματίζονταν σοβαρά αποφάσιζε το πλήθος. Αν ο αυτοκράτορας σήκωνε τον αντίχειρα σήμαινε πως ο τραυματισμένος μπορούσε να ζήσει, διαφορετικά έπρεπε να παλέψει με τα άγρια ζώα μέχρι θανάτου. Εκτός από τους ανθρώπους σκοτώνονταν και ζώα. Τα πιο πολλά σκοτώθηκαν στους αγώνες που έγιναν το 248 για τα 1.000 χρόνια από την ίδρυση της Ρώμης. Εκεί ο ρωμαϊκός όχλος απέσπασε το χλευαστικό σχόλιο «Δεν χρειάζονται παρά άρτο και θεάματα».

Απέναντι από το Κολοσσαίο, στη βόρεια πλευρά, θα δείτε την Αψίδα του Κωνσταντίνου, αφιέρωμα στη νίκη που πέτυχε ο Κωνσταντίνος επί του Τραϊανού. 

Ακριβώς δίπλα, βρίσκεται ο Παλατινός Λόφος. Ήταν ο τόπος ίδρυσης της πόλης και το μέρος όπου ανατράφηκαν ο Ρωμύλος και ο Ρώμος. 

Λίγο μακρύτερα ο πιο παράξενος τρούλος της πόλης, το Πάνθεον. Είναι αρχαίος ρωμαϊκός ναός πού στέκει μεγαλόπρεπος στην καρδιά της Ρώμης εδώ και 2.000 περίπου χρόνια. Όλοι συμφωνούν πως είναι μαζί με το Κολοσσαίο το πιο εντυπωσιακό της πόλης. 

Ήταν αφιερωμένο σε όλους τους Θεούς. Ωστόσο μερικοί το θεωρούν σαν το ναό των Αγρίππα (27 π.Χ.). Στο Πάνθεον είναι θαμμένοι Ιταλοί βασιλείς και ο καλλιτέχνης Ραφαήλ. Πλάϊ στις Θέρμες του ήταν ορθογώνιος ναός αφιερωμένος στη θεότητα του ιουλιανού γένους. 

Το Φόρουμ του Τραϊανού, χτισμένο το 111-114 από τον αυτοκρατορικό αρχιτέκτονα Απολλόδωρο της Δαμασκού, είναι το μεγαλύτερο και πολυτελέστερο αυτοκρατορικό φόρουμ. Αν και ακρωτηριασμένο, δείχνει ακόμη, μαζί με τη γειτονική αγορά τη ρωμαϊκή τεχνική και δύναμη που έφτασαν εκείνη την εποχή στο απόγειό τους. 

Η Πιάτσα Ναβόνα είναι τοπίο από τα χαρακτηριστικότερα της Ρώμης των παπών. Πάντοτε προσήλκυε τα πλήθη αυτή η μπαρόκ οβάλ πλατεία. Τεχνητή δεξαμενή μέχρι το 500, ήταν το μέρος όπου γινόντουσαν λαμπρές εκδηλώσεις, από υπαίθριους αγώνες μέχρι ναυτικές εορτές (άγκονες). 

Στο κέντρο της πλατείας, από τα τρία σιντριβάνια, ξεχωρίζει η Κρήνη των τεσσάρων Ποταμών (Φοντάνα ντέι Κουάτρο Φιούμι), ένα τολμηρό έργο του Μπερνίνι (1651) που έγινε με έσοδα από σκληρούς φόρους που μπήκαν στο ψωμί και άλλα είδη πρώτης ανάγκης. Πάνω σ ένα σπήλαιο σε βράχο όπου προβάλλουν ένας λέοντας κι ένας θαλάσσιος ίππος, ο καλλιτέχνης τοποθέτησε έναν οβελίσκο, ρωμαϊκό έργο της εποχής του Δομιτιανού, εμπνευσμένο από την αιγυπτιακή τέχνη. Τα μεγάλα αλληγορικά αγάλματα Δούναβις, Γάγγης, Νείλος και Ρίο ντε λα Πλάτα, συμβολίζουν αντίστοιχα την Ευρώπη, την Ασία, την Αφρική και την Αμερική. Η μορφή που συμβολίζει τον Νείλο είναι καλυμμένη και σύμφωνα με την παράδοση παραπέμπει στην αποδοκιμασία και αηδία του Μπερίνι για τη γειτονική Αγία Αγνή που έχει σχεδιάσει ο ανταγωνιστής του Μπορομίνι. Για την αποκατάσταση της αλήθειας να πούμε ότι πρόκειται περί φήμης κακής, αφού ο Μπερνίνι αποπεράτωσε το σιντριβάνι δύο χρόνια προτού ο άσπονδος φίλος του αρχίσει να δουλεύει την πρόσοψη.

Τα βράδια στην πλατεία γίνεται ένα μικρό πανηγύρι από τους πλανόδιους ζογκλέρ και μουσικούς. Αν σας έμειναν αντοχές χαθείτε στα δρομάκια με τα καλοδιατηρημένα κτίρια, διαφορετικά χαλαρώστε δοκιμάζοντας ένα παγωτό η μια πίτσα σ ένα από τα πολλά στέκια της περιοχής. 

Πολλές οι εκκλησίες και σ αυτή την περιοχή, όμως πρέπει να επισκεφθείτε τη Σαν Λοίτζι ντε Φραντέζι, γιατί διάσημοι Γάλλοι αναπαύονται εδώ και για τα τρία έργα του Καραβάτζιο, που κοσμούν το παρεκκλήσιο του Αγίου Ματθαίου.

Γνωστότερη απ όλες τις κρήνες της πόλης είναι η Φοντάνα ντι Τρέβι με το πιο εντυπωσιακό μαρμάρινο σύμπλεγμα. Στηριγμένη στον τοίχο του ανακτόρου Πόλι, τροφοδοτείται (όπως οι κρήνες των πλατειών ντι Σπάνια, Ναβόνα και Φαρνέζε) από το «Άκουα Βέρτζινε», το παρθένο νερό που δέσμευσε ο Αγρίππας για τις Θέρμες του (19 π.Χ.). Η κατασκευή της ανατέθηκε το 1732 στον Νίκολας Σάλβι από τον πάπα Κλήμεντα Β’ σε αντικατάσταση μιας μικρής δεξαμενής της εποχής του Νικολάου Ε΄ και αποπερατώθηκε το 1926. Στο κέντρο δύο τρίτωνες σύρουν το φτερωτό άρμα του θριαμβευτή Ποσειδώνα. Θαλάσσια άλογα στηρίζουν το κοχύλι, πάνω στο οποίο στέκεται περήφανο το άγαλμα του Ωκεανού. 

Εύκολα θα ξεφορτωθείτε τα ψιλά σας στον πυθμένα της κάνοντας την καλύτερη ευχή και έτσι θα εξασφαλίσετε την επιστροφή σας στη Ρώμη. Κάθε εβδομάδα υπάλληλοι του Δήμου καθαρίζουν το συντριβάνι, αλλά ο κόπος τους δεν πάει χαμένος γιατί …ψαρεύουν πάνω από 100.000 ευρώ ετησίως.

Κυκλοφοριακό ως δια μαγείας δεν υπάρχει στη Ρώμη. Ίσως είναι η μόνη ευρωπαϊκή πρωτεύουσα που προσφέρεται σε οδηγούς και πεζούς. Τα κατάφερε με την απόφαση που πήρε το 2000 η τοπική αυτοδιοίκηση: Απαγορεύτηκε η στάθμευση των τουριστικών λεωφορείων στο ιστορικό κέντρο. Επιπλέον εισπράττεται τέλος εισόδου από όλα τα λεωφορεία που εισέρχονται στην πόλη και οι τουρίστες αναγκάζονται να περπατήσουν περισσότερο. 

Χαλάλι όμως διότι η οπτική απόλαυση των μνημείων και η ομορφιά της πόλης σε κάνει να ξεχάσεις τον ποδαρόδρομο. Είναι ν' απορείς πόσο καλοδιατηρημένα είναι όλα τα μνημεία κι ας πέρασε αυτή η πόλη από χίλια κατακτητικά κύματα, από τον Κάρολο τον Ε΄ μέχρι τον Ναπολέοντα και τους Γερμανούς.

Αν σας έμειναν κουράγια ανηφορίστε προς τα σκαλιά της Πιάτσας ντι Σπάνια. Είναι από τις πιο κομψές πλατείες του πλανήτη. Πήρε το όνομά της από το Παλάτσιο Σπάνια, που χτίστηκε στις αρχές του 17ου αιώνα, για να κατοικήσει ο Ισπανός πρεσβευτής. Σύμβολο της πλατείας είναι η μεγάλη σκάλα (Σκαλινάτα) που τα πολλά σκαλοπάτια της δίνουν ένα αξιοθαύμαστο σκηνογραφικό αποτέλεσμα.

Στο ψηλότερο σημείο της δεσπόζει ο ναός της Τρινιτά ντει Μόντι, στην πρόσοψη του οποίου είναι τοποθετημένος ο Σαλουστιανός οβελίσκος, με τον χριστιανικό σταυρό στην κορυφή του. 

Από την Πιάτσα ντι Σπάνια αρχίζει ο πιο ακριβός δρόμος της Ρώμης . Μιλάμε για τη Βία ντι Κοντότι. Στενός, αλλά διάσημος δρόμος, παγκοσμίως, για τις κομψές μπουτίκ όλων των μεγάλων, Ιταλών και μη, μόδιστρων.

Στεκόμαστε στη βιτρίνα του Cartier. Οι πωλητές εφοδιασμένοι με συστήματα ενδοεπικοινωνίας στέκονται μπροστά στην είσοδο ακίνητοι και ανέκφραστοι σαν τσολιάδες στον Άγνωστο Στρατιώτη. 

Αλλά το πραγματικό αξιοθέατο είναι οι ουρές των Γιαπωνέζων, που στέκονται με τη χαρακτηριστική υπομονή της φυλής τους, έξω από το κατάστημα του Louis Vuitton και άλλες βιτρίνες ασύλληπτης καλαισθησίας.

« Η Ρώμη μου θυμίζει έναν άνθρωπο που εξασφαλίζει τα προς το ζην εκθέτοντας στους επισκέπτες τα λείψανα της γιαγιάς του», είπε με δηκτικό χιούμορ ο Ιρλανδός συγγραφέας Τζέϊμς Τζόϊς για την ιταλική πρωτεύουσα. Σήμερα η «γιαγιά» έγινε ηλικίας 2.757 ετών. Σύμφωνα με το μύθο, την ίδρυσε πάνω σε επτά λόφους, την 21η Απριλίου 753 π.Χ. ο Ρωμύλος, αφού πρώτα ξέκανε τον δίδυμο αδελφό του Ρώμο.

Τεράστιο το βάρος της κληρονομιάς για την αιώνια κυρία. Η παρακμή τον τελευταίο αιώνα είναι εμφανής. Η πόλη πλέον δεν παράγει. Μόνο συντηρεί -γιατί σέβεται το παρελθόν της. Ο Μικελάντζελο δεν σμιλεύει πια. Οι αυτοκράτορες κοιμούνται τον αιώνιο ύπνο στα μαυσωλεία τους. Το αλάθητο του Πάπα δεν υπάρχει- απόδειξη οι πρόσφατες συγνώμες του. Αν όμως θέλετε να νιώσετε την ακατανίκητη έλξη που ασκεί το αρχαίο και αλλοτινό, ταξιδέψτε στην «Αιώνια πόλη». Οι ντόπιοι που αναπνέουν και κινούνται καθημερινά στο κλίμα συντριπτικών προγονικών επιτευγμάτων κάτι ξέρουν. Γι αυτό συνηθίζουν να λένε πως «για να νιώσετε τη Ρώμη δε φτάνει ούτε μια ζωή».

Κείμενο: Χρήστος Μυστιλιάδης

Φωτογραφίες: © Κωνσταντίνος Βακουφτσής